Карл XI

Карл XI
Karl XI
9-ы кароль Швецыі, Готаў і Вендаў 23 лютага 1660 — 15 красавіка 1697
Каранацыя	28 верасня 1675
Папярэднік	Карл X Густаў
Пераемнік	Карл XII
Нараджэнне	24 лістапада 1655(1655-11-24)[…] Стакгольм, лен Стакгольм, Швецыя
Смерць	5 красавіка 1697(1697-04-05)[…] (41 год) Стакгольм, лен Стакгольм, Швецыя
Месца пахавання	царква Рыдархольмена Стакгольм
Род	Пфальц-Цвейбрукенская дынастыя
Бацька	Карл X Густаў
Маці	Гедвіга Элеанора Гольштэйн-Готарпская
Жонка	каля Ульрыка Элеанора Дацкая
Дзеці	Гедвіга Сафія Шведская, Prince Gustaf of Sweden[d], Prince Ulrik[d], Prince Karl Gustav of Sweden[d], Fredrik[d], Карл XII і Ульрыка Элеанора
Веравызнанне	лютэранства
Дзейнасць	манарх
Манаграма
Узнагароды
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Карл XI (шведск.: Karl XI, 24 лістапада 1655, замак Трэ Крунур, Стакгольм — 15 красавіка 1697, там жа) — кароль Швецыі c 1660 па 1697 (самастойна з 1672), з Пфальц-Цвейбрукенскай дынастыі. Сын Карла X і Гедвігі Элеаноры Гольштэйн-Готарпскай.

Рэгенцтва

Да яго паўналецця краінай кіравалі Магнус Дэлагардзі і рэгенцкі савет; яны паспяшаліся заключыць мір з усімі суседнімі дзяржавамі, з якімі ваяваў Карл X. У 1660 г. быў заключаны мірны дагавор у Аліве паміж Швецыяй і Рэччу Паспалітая, у якім прынялі ўдзел і Брандэнбург, і імператар: Лівонія была фармальна саступлена Швецыі, і польскі кароль назаўжды адмовіўся ад сваіх прэтэнзій на шведскі прастол. У Капенгагене быў заключаны мір паміж Швецыяй і Даніяй, у 1661, у Кардысе — паміж Швецыяй і Расіяй. Знешняя палітыка Швецыі падчас рэгенцтва вагалася паміж Францыяй і яе ворагамі — Англіяй і Галандыяй; унутры дзяржава цярпела ад смут і беспарадкаў.

Самастойнае кіраванне

Карл быў абвешчаны паўналетнім (1672); рыксдаг, скліканы па гэтым выпадку, пастанавіў працягваць рэдукцыю Карла X. У сілу саюза з Францыяй Швецыя павінна была заняць вайной Брандэнбург; але шведы цярпелі паражэнне за паражэннем, прайгралі бітву пры Фербеліне (1675), страцілі амаль усе свае ўладанні па ўсёй тэрыторыі. У альянс з Брандэнбургам уступіў і Крысціян V Дацкі. Вайну з Даніяй вырашыла бітва пры Лундзе (у снежні 1676), адна з самых кровапралітных у паўночнай гісторыі, якая скончылася поўным паражэннем датчан. Перамога падняла настрой шведаў; замоўклі нараканні і пратэсты, кароль з большай энергіяй мог працягваць вайну. На моры перамагалі датчане, на сушы — шведы. У Памераніі брандэнбургскія войскі занялі Штэтын. Дацкая і брандэнбургская вайна скончыліся ў 1679 годзе, першая — мірам у Лундзе, другая — мірам у Сен-Жэрмен-ан-Ле.

Рэформы

Пасля 1679 Карл аддаўся ўнутраным рэформам; галоўным яго саветнікам быў Юхан Юленшэрна. У знешніх справах вырашана было трымацца самастойнай палітыкі і таму канчаткова парваць з Францыяй. Мір на поўначы мог быць умацаваны толькі збліжэннем з Даніяй, што і было дасягнута дагаворам аб нейтралітэце для абароны гандлёвых зносін скандынаўскіх народаў і дынастычным саюзам Карла XI і дацкай прынцэсы Ульрыкі Элеаноры Ольдэнбургскай.

Унутры краіны рэдукцыя аслабіла дваранства і арыстакратыю; кароль палічыў магчымым зусім адмяніць усякія дзяржаўныя формы, якія стрымлівалі яго, што і было здзейснена, са згоды рыксдага, у 1680. Кароль мог цяпер склікаць рыксдаг, калі яму было заўгодна. Дзяржаўны савет быў пераназваны ў савет каралеўскі. Неўзабаве ў рукі караля перайшлі рэдукцыя, заканадаўчая ўлада і права накладаць падаткі: саслоўі страцілі сваё ранейшае значэнне. Абмежавана была свабода друку; духавенства распаўсюджвала ў народзе вучэнне пра боскае паходжанне каралеўскай улады. Эканамічны лад дзяржавы дасягнуў дзякуючы рэдукцыі квітнеючага стану. Рэдукцыя дала дзяржаве капітал са штогадовым даходам у 2,5 млн. далераў; яна ж ліквідавала залежнасць сялян ад дваранства.

Маючы ў сваіх руках дастатковыя матэрыяльныя сродкі, Карл прыняўся за рэформу ваеннай справы. Дзяржава была падзелена на вобласці, з якіх кожная была абавязана ўтрымліваць пэўную колькасць коннага войска (шведск.: rusthåll — зямля, з якой утрымліваецца конны салдат). Дзякуючы гэтым рэформам у Швецыі было 38 тыс. чал. пастаяннага войска, у правінцыях — 25 тыс. Была пабудавана новая ваенная гавань — Карлскруна.

У зноў набытых (ад Даніі) правінцыях на поўдні Швецыі (Сконэ, Блекінгэ і Халанд) шведская мова была зроблена мовай царквы і школ, быў адноўлены Лундскі ўніверсітэт, уведзены шведскія законы. Свае балтыйскія ўладанні Карл жадаў таксама цясней звязаць са Швецыяй; але тут рэдукцыя выклікала моцнае нараканне, і супраць караля склалася апазіцыя на чале з Паткулем. Агульнаму дабрабыту каралеўства садзейнічалі ўведзеныя каралём паляпшэння ў горнай справе, у гандлі і прамысловасці. Часты голад у апошнія гады валадарання Карла выклікаў вялікія бедствы ў паўночнай Швецыі, Фінляндыі і остзейскіх правінцыях. У 1686 г. выйшаў новы закон аб царкве, паводле якога духавенства было падпарадкавана дзяржаве і ўведзіліся новы катэхізіс, новы служэбнік і малітоўнік.

Сям’я

Дзеці ад Ульрыкі Элеаноры Ольдэнбургскай:

• Карл XII, кароль Швецыі;
• Ульрыка Элеанора, каралева Швецыі;
• Гедвіга Сафія, герцагіня Гольштэйн-Готарпская (бабка Пятра III);
• Памерлі ў маленстве чатыры сыны: Густаў, Ульрых, Фрэдэрык, Карл Густаў.

Цікавыя факты

• Быў прадзедам Пятра III і, такім чынам, прамым продкам усіх наступных расійскіх імператараў.
• Ажывелы помнік Карлу XI у Карлскруне стаў персанажам казкі С. Лагерлёф «Дзіўнае падарожжа Нільса Хольгерсана па Швецыі».

Зноскі

Пры напісанні артыкула выкарыстаны матэрыял з Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона (1890—1907).