Расстрэл імператарскай сям’і Раманавых
| Гібель Раманавых (1918—1919) |
|---|
Расстрэ́л ца́рскай сям’і́ (былога расійскага імператара Мікалая II і яго сям’і) быў учынены ў паўпадвальным памяшканні дома Іпацьева ў Екацярынбургу ў ноч з 16 на 17 ліпеня 1918 года ў выкананне пастановы выканкама Уральскага абласнога Савета рабочых, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў[1], які ўзначальваўся бальшавікамі[заўв 1]. Разам з царскай сям’ёй былі расстраляныя і члены яе світы.
Большасць сучасных гісторыкаў[2][3] сходзяцца ў думцы, што прынцыповае рашэнне пра расстрэл Мікалая II было прынята ў Маскве (пры гэтым звычайна паказваюць на кіраўнікоў Савецкай Расіі Свярдлова і Леніна). Аднак адзінства па пытаннях, ці была дадзена санкцыя на расстрэл Мікалая II без суда (што фактычна адбылося), і ці была дадзена санкцыя на расстрэл усёй сям’і, сярод сучасных гісторыкаў няма.
Сярод юрыстаў таксама няма адзінства наконт таго, ці быў расстрэл санкцыянаваны вышэйшым савецкім кіраўніцтвам. Калі эксперт-крыміналіст Ю. Жук лічыць несумнеўным фактам тое, што выканкам Уральскага абласнога Савета дзеяў у адпаведнасці з інструкцыямі першых асоб Савецкай дзяржавы[4], то старэйшы следчы па асабліва важных справах СКП Расійскай Федэрацыі У. М. Салаўёў, які з 1993 года вёў расследаванне акалічнасцей забойства царскай сям’і[5], у сваіх інтэрв’ю ў 2008—2011 гадах сцвярджаў, што расстрэл Мікалая II і яго сям’і праводзіўся без санкцыі Леніна і Свярдлова[6][7][8].
Паколькі да рашэння Прэзідыума Вярхоўнага суда Расіі ад 1 кастрычніка 2008 года лічылася, што Уральскі аблсавет не з’яўляўся судовым ці іншым органам, які меў паўнамоцтвы выносіць прысуд, апісваныя падзеі доўгі час разглядаліся з юрыдычнага пункту погляду не як палітычныя рэпрэсіі, а як забойства, што перашкаджала пасмяротнай рэабілітацыі Мікалая II і яго сям’і[9].
Рэшткі пяці членаў імператарскай сям’і, а таксама іх слуг, былі знойдзены ў ліпені 1991 года непадалёк ад Екацярынбурга пад насыпам Старой Капцякоўскай дарогі. У ходзе следства па крымінальнай справе, якую вяла Генпракуратура Расіі, рэшткі былі ідэнтыфікаваны. 17 ліпеня 1998 года рэшткі членаў імператарскай сям’і былі пахаваны ў Петрапаўлаўскам саборы Санкт-Пецярбурга. У ліпені 2007 года былі знойдзены рэшткі царэвіча Аляксея і вялікай княжны Марыі.
У верасні 2015 года Следчы камітэт Расіі аднавіў расследаванне па факце гібелі царскай сям’і[10].
Перадгісторыя
[правіць | правіць зыходнік]
У выніку Лютаўскай рэвалюцыі Мікалай II зрокся ад прастола і разам з сям’ёй знаходзіўся пад хатнім арыштам у Царскім Сяле. Як сведчыў А. Ф. Керанскі, калі ён, міністр юстыцыі Часовага ўрада, усяго толькі праз 5 дзён пасля адрачэння ўстаў на трыбуну Маскоўскага Савета, ён быў абсыпаны градам выкрыкаў з месца з вымогай караць смерцю Мікалая II. Ён пісаў у сваіх успамінах: «Смяротнае пакаранне Мікалая Другога і адпраўка яго сям’і з Аляксандраўскага палаца ў Петрапаўлаўскую крэпасць ці Кранштат — вось лютыя, часам ашалелыя вымогі сотняў усялякіх дэлегацый, дэпутацый і рэзалюцый, што з’яўляліся і падавалі іх Часоваму ўраду…»[11]. У жніўні 1917 года Мікалай II і яго сям’я паводле рашэння Часовага ўрада былі высланы ў Табольск.
Пасля прыходу бальшавікоў да ўлады, у пачатку 1918 года, у савецкім урадзе абмяркоўвалася прапанова правесці адкрыты судовы працэс над Мікалаем II. Гісторык Латышаў піша, што ідэя суда над Мікалаем II была падтрымана Троцкім, аднак Ленін выказаў сумневы ва ўчаснасці правядзення такога працэсу. Паводле сведчання наркама юстыцыі Штэйнберга, пытанне было адкладзенае на нявызначаны час, які так і не наступіў[11]. На думку гісторыка У. М. Хрусталёва, да вясны 1918 года бальшавісцкімі кіраўнікамі быў выпрацаваны план па зборы ўсіх прадстаўнікоў дынастыі Раманавых на Урале, дзе яны б утрымваліся на значнай адлегласці ад вонкавых небяспек тыпу Германскай імперыі і Антанты, а з іншага боку, бальшавікі, якія мелі там моцныя палітычныя пазіцыі, маглі б трымаць сітуацыю з Раманавымі пад сваім кантролем. У такім месцы, як пісаў гісторык, Раманавых можна было б знішчыць, знойдучы для гэтага прыдатную нагоду. У красавіку — маі 1918 года Мікалай II разам з блізкімі быў дастаўлены пад аховай з Табольска ў «чырвоную сталіцу Урала» — Екацярынбург — дзе да таго моманту ўжо знаходзіліся іншыя прадстаўнікі імператарскага дома Раманавых[12].
Менавіта тут у сярэдзіне ліпеня 1918 года, у становішчы імклівага наступлення антысавецкіх сіл (Чэхаславацкага корпуса і Сібірскай арміі), якія набліжаліся да Екацярынбурга (і сапраўды захапілі яго праз восем дзён), была здзейснена расправа над царскай сям’ёй[4]. У якасці адной з прычын расстрэлу мясцовыя савецкія ўлады звалі раскрыццё нейкай змовы, што нібы мела мэтай вызваленне Мікалая II. Аднак, паводле ўспамінаў членаў калегіі Уральскай АблНК І. І. Радзінскага і М. А. Мядзведзева (Кудрына), гэтая змова насамрэч з’яўлялася правакацыяй, арганізаванай уральскімі бальшавікамі, каб, як лічаць сучасныя даследчыкі, атрымаць падставы для пазасудовай расправы[4][13][14][15].
Ход падзей
[правіць | правіць зыходнік].jpg)
Высылка ў Екацярынбург
[правіць | правіць зыходнік]Гісторык А. М. Баханаў піша, што існуе мноства гіпотэз, чаму цара разам з сям’ёй перавезлі з Табольска ў Екацярынбург і ці збіраўся ён бегчы; у той жа час, А. М. Баханаў лічыць усталяваным фактам тое, што пераезд у Екацярынбург выцякаў з імкнення бальшавікоў узмацніць жорсткасць рэжыму і падрыхтавацца да ліквідацыі цара і яго сям’і[16].
Пры гэтым бальшавікі не ўяўлялі сабою аднастайнай сілы[3].
1 красавіка УЦВК прыняў рашэнне перавесці царскую сям’ю ў Маскву[11][17]. Улады Урала, якія катэгарычна пярэчылі супраць гэтага рашэння, прапанавалі перавесці яе ў Екацярынбург. Магчыма, у выніку супрацьстаяння Масквы і Урала[17], з’явілася новае рашэнне УЦВК ад 6 красавіка 1918 г.[11][17], паводле якога ўсе арыштаваныя накіроўваліся на Урал. У канчатковым выніку рашэнні УЦВК звяліся да дырэктыў пра падрыхтоўку адкрытага судовага працэсу над Мікалаем Другім і пра перасоўванне царскай сям’і ў Екацярынбург. Арганізаваць гэты пераезд было даручана асобаўпаўнаважанаму УЦВК Васілю Якаўлеву, якога Свярдлоў добра ведаў па супольнай рэвалюцыйнай працы ў гады першай рускай рэвалюцыі[11].
Дасланы з Масквы ў Табольск камісар Васіль Якаўлеў (Мячын) узначаліў сакрэтную місію па вывазе царскай сям’і ў Екацярынбург дзеля наступнай перапраўкі яе ў Маскву. З прычыны хваробы сына Мікалая II было вырашана пакінуць усіх дзяцей, апроч Марыі, у Табольску ў надзеі ўз’яднацца з імі пазней[18].
26 красавіка 1918 года Раманавы пад аховай кулямётнікаў пакінулі Табольск, 27 красавіка вечарам прыбылі ў Цюмень[1]. 30 красавіка цягнік з Цюмені прыбыў у Екацярынбург, дзе Якаўлеў перадаў імператарскую пару і дачку Марыю кіраўніку Уралсавета А. Г. Белабародаву[18]. Разам з Раманавымі ў Екацярынбург прыбылі князь В. А. Даўгарукаў, Я. С. Боткін, Г. С. Дзямідава, Ц. І. Чамадураў, І. Д. Сяднёў[19].
Ёсць звесткі, што падчас пераезду Мікалая II з Табольска ў Екацярынбург кіраўніцтва Уральскай вобласці спрабавала здзейсніць яго забойства[15]. Пазней Белабародаў у сваіх няскончаных успамінах пісаў:
Мы лічылі, што, мабыць, няма нават патрэбы дастаўляць Мікалая ў Екацярынбург, што калі будуць спрыяльныя ўмовы падчас яго перавода, ён павінен быць расстраляны па дарозе. Такі загад меў Заслаўскі і ўвесь час імкнуўся распачаць крокі да яго ажыццяўлення, хоць і безвынікова… Яго намеры былі разгаданы Якаўлевым…[15]
Паводле сцвярджэння П. М. Быкава, на 4-й Уральскай абласной канферэнцыі РКП(б), якая праходзіла ў гэты час у Екацярынбургу, «у прыватнай нарадзе большасць дэлегатаў з месцаў выказвалася за патрэбу хуткага расстрэлу Раманавых» з мэтай папярэдзіць спробы аднаўлення манархіі ў Расіі[11][14].
Паўсталае падчас пераезду з Табольска ў Екацярынбург супрацьстаянне паміж пасланымі з Екацярынбурга атрадамі і Якаўлевым, якому стала вядома пра намер уральцаў знішчыць Мікалая II, атрымалася вырашыць толькі шляхам перамоў з Масквой, якія вялі абодва бакі. Масква ў асобе Свярдлова запатрабавала ад уральскага кіраўніцтва гарантый бяспекі царскай сям’і, і толькі пасля таго, як яны былі дадзены, Свярдлоў пацвердзіў раней дадзеную Якаўлеву дырэктыву везці Раманавых на Урал[14].
23 мая 1918 года ў Екацярынбург прыбылі астатнія дзеці Мікалая II[20] у суправаджэнні групы слуг і чыноў світы[21]. У дом Іпацьева былі дапушчаны А. Я. Труп, І. М. Харытонаў, пляменнік І. Д. Сяднёва Леанід Сяднёў[22] і К. Р. Нагорны[20].
.jpg)
Адразу па прыбыцці ў Екацярынбург чэкісты арыштавалі чатырох чалавек з ліку асоб, якія суправаджалі царскіх дзяцей: ад’ютанта цара князя І. Л. Тацішчава, камердынера Аляксандры Фёдараўны А. А. Воўкава, яе камер-фрэйліну княгіню А. В. Гендрыкаву і прыдворную лектрысу К. А. Шнэйдар. Тацішчаў і князь Даўгарукаў, які прыбыў у Екацярынбург разам з царскай парай, былі расстраляныя ў Екацярынбургу[20]. Гендрыкава, Шнэйдар і Воўкаў пасля расстрэлу царскай сям’і былі перавезены ў Перм з прычыны эвакуацыі Екацярынбурга. Там яны былі прысуджаны органамі ЧК да пакарання смерцю як закладнікі; у ноч з 3 на 4 верасня 1918 года Гендрыкава і Шнэйдар былі расстраляныя, Воўкаву атрымалася збегчы[23][24].
Паводле працы ўдзельніка падзей камуніста П. М. Быкава, у князя Даўгарукава, які, паводле слоў Быкава, паводзіў сябе падазрона, былі выяўлены дзве карты Сібіры з пазначэннем водных шляхоў і «нейкімі адмысловымі пазнакамі», а таксама значная сума грошай. Яго сведчанні пераконвалі ў тым, што ён меў намер арганізаваць уцёкі Раманавых з Табольска[25].
Большасці з астатніх членаў світы было загадана пакінуць Пермскую губерню. Лекару спадчынніка У. М. Дзеравенку было дазволена застацца ў Екацярынбургу ў якасці прыватнай асобы і два разы ў тыдзень аглядаць спадчынніка пад наглядам Аўдзеева, каменданта дома Іпацьева[20].
Зняволенне ў доме Іпацьева
[правіць | правіць зыходнік]Сям’ю Раманавых размясцілі ў «доме асаблівага прызначэння» — рэквізаваным[18] асабняку вайсковага інжынера ў адстаўцы М. М. Іпацьева. Тут з сям’ёй Раманавых жылі доктар Я. С. Боткін, камер-лакей А. Я. Труп, пакаёўка імператрыцы Г. С. Дзямідава, кухар І. М. Харытонаў і кухцік Леанід Сяднёў[20].
Дом харошы, чысты. Нам былі адведзены чатыры пакоі: спальня кутняя, прыбіральня, побач сталовая з вокнамі ў садок і з відам на нізінную частку горада, і, нарэшце, прасторная зала з аркай без дзвярэй. <…> Размясціліся наступным чынам: Алікс [імператрыца], Марыя і я ўтрох у спальні, прыбіральня агульная, у сталовай — Н[юта] Дзямідава, у зале — Боткін, Чамадураў[заўв 4] і Сяднёў. Каля пад’езда пакой кар[аульнага] афіцэра. Варта змяшчалася ў двух пакоях каля сталовай. Каб ісці ў ванную і W.C. [ватэрклазет], трэба праходзіць міма вартавога ля дзвярэй кар[аульнага] памяшканні. Вакол дома пабудаваны вельмі высокі дашчаны плот у дзвюх сажнях ад вокнаў; там стаяў ланцуг вартавых, у садку таксама.— (Дзённік Мікалая II. Запіс ад 17 (30) красавіка 1918 года[14].)
Царская сям’я правяла ў апошнім сваім доме 78 дзён.
Камендантам «дома асаблівага прызначэння» быў прызначаны А. Д. Аўдзееў[14].
Следчы Сакалоў, якому А. В. Калчак у лютым 1919 года даручыў працягнуць веданне справы пра забойства Раманавых[26], здолеў узнавіць карціну апошніх месяцаў жыцця царскай сям’і з рэшткамі світы ў доме Іпацьева. У прыватнасці, Сакалоў рэканструяваў сістэму пастоў і іх размяшчэнне, склаў спіс вонкавай і ўнутранай аховы[27].
Адной з крыніц для следчага Сакалова сталі сведчанні дзівам ацалелага члена царскай світы камердынера Ц. І. Чамадурава, які заявіў, што «ў Іпацьеўскім доме рэжым быў усталяваны вельмі цяжкі, і дачыненне аховы было проста абуральнае». Не цалкам давяраючы яго сведчанням («я дапушчаў, што Чамадураў мог быць не цалкам шчыры ў сваіх сведчаннях перад уладай, і высвятляў, што ён расказваў іншым людзям пра жыццё ў Іпацьеўскім доме»), Сакалоў пераправерыў іх праз былога начальніка царскай аховы Кабылінскага, камердынера Воўкава, а таксама Жыльяра і Гібса[27]. Сакалоў вывучыў і сведчанні некаторых іншых былых членаў царскай світы, у тым ліку П’ера Жыльяра, выкладчыка французскай мовы родам са Швейцарыі[28]. Сам Жыльяр быў перавезены латышом Свікэ (Радзіёнавым) у Екацярынбург з астатнімі царскімі дзецьмі, аднак у дом Іпацьева ён змешчаны не быў[22].
Апроч таго, пасля таго, як Екацярынбург перайшоў у рукі белых, былі знойдзены і дапытаны некаторыя з былых ахоўнікаў дома Іпацьева, у тым ліку Суецін, Латыпаў і Ляцемін[27]. Дэталёвыя сведчанні далі былы ахоўнік Праскуракоў і былы развадзяшчы варты Якімаў[29].
Паводле сведчання Ц. І. Чамадурава, адразу па прыбыцці Мікалая II і Аляксандры Фёдараўны ў дом Іпацьева яны падпалі пад ператрус, прытым «адзін з тых, што рабілі ператрус, выхапіў радыкюль з рук Гасударыні і выклікаў заўвагу Гасудара: „Дагэтуль я меў справу з сумленнымі і прыстойнымі людзьмі“»[27].
Былы начальнік царскай аховы Кабылінскі, са слоў Чамадурава, расказваў: «ставілася на стол міска; лыжак, нажоў, відэльцаў бракавала; бралі ўдзел у абедзе і чырвонаармейцы; прыйдзе які і лезе ў міску: „Ну, з вас даволі“. Княжны спалі на падлозе, бо ложкаў у іх не было[заўв 5]. Уладкоўвалася пераклічка. Калі княжны ішлі ў прыбіральню, чырвонаармейцы, нібы для варты, ішлі за імі…». Сведка Якімаў (падчас падзей — развадзяшчы варты) расказваў, што вартавыя спявалі песні, «якія, вядома, не былі прыемныя для цара»: «Дружна, таварышы, у нагу», «Зрачомся ад старога свету» і г. д. Следчы Сакалоў таксама піша, што «красамоўней любых слоў кажа сам дом Іпацьева, як жылося тут вязням. Незвычайныя па цынізме надпісы і выявы з нязменнай тэмай: пра Распуціна»[27]. У давяршэнне ўсяго, паводле сведчанняў апытаных Сакаловым сведак, працоўны хлопец Файка Сафонаў дэманстратыўна спяваў проста пад вокнамі царскай сям’і непрыстойныя прыпеўкі[20].
Сакалоў вельмі негатыўна характарызуе частку ахоўнікаў дома Іпацьева, завучы іх «распрапагандаванымі адкідамі з асяроддзя рускага народа»[30], а першага каменданта дома Іпацьева Аўдзеева — «самым яркім прадстаўніком гэтых адкідаў працоўнага асяроддзя: тыповы мітынговы крыкун, вельмі бязглузды, глыбока невуцкі, п’яніца і злодзей»[27].
Ёсць таксама паведамленні пра крадзеж царскіх рэчаў аховай[27]. Вартавыя раскрадалі і прадукты, дасыланыя арыштаваным манашкамі жаночага Нова-Ціхвінскага манастыра[31].
Рычард Пайпс піша, што распачатыя крадзяжы царскай маёмасці не маглі не турбаваць Мікалая і Аляксандру, бо ў ліку іншага ў адрыне знаходзіліся скрыні з іх асабістымі лістамі і дзённікамі. Апроч таго, піша Пайпс, ёсць нямала аповедаў пра грубае абыходжанне ахоўнікаў з членамі царскай сям’і: пра тое, што ахоўнікі маглі дазволіць сабе ў любы час сутак зайсці ў пакоі княжнаў, што адымалі ежу і нават што пхалі былога цара. «Хоць такія аповеды і небеспадстаўныя, у іх шмат што перабольшана. Камендант і ахова, без сумневу, паводзілі сябе груба, але няма сведчанняў, што пацвярджаюць адкрытыя злоўжыванні». Дзіўны спакой, з якім Мікалай і члены яго сям’і пераносілі нягоды няволі, Пайпс тлумачыць пачуццём уласнай годнасці і «фаталізмам, што караніўся ў іх глыбокай рэлігійнасці»[20].
Правакацыя. Лісты «афіцэра Рускай арміі»
[правіць | правіць зыходнік]17 чэрвеня арыштаваным было паведамлена, што манашкам Нова-Ціхвінскага манастыра дазволена дастаўляць да іх стала яйкі, малако і сліўкі[31]. Як піша Р. Пайпс, 19 ці 20 чэрвеня царская сям’я выявіла ў корку ў адной з бутэлек са сліўкамі цыдулку на французскай мове[31][заўв 6]:
Сябры не дрэмлюць і спадзяюцца, што гадзіна, якую так доўга чакалі, надышла. Паўстанне чэхаславакаў уяўляе ўсё больш сур’ёзную пагрозу для бальшавікоў. Самара, Чалябінск і ўся ўсходняя і заходняя Сібір знаходзяцца пад кантролем нацыянальнага Часовага ўрада. Дружалюбная армія славянаў ужо ў васьмідзесяці кіламетрах ад Екацярынбурга, супраціўленне салдатаў Чырвонай арміі беспаспяховае. Будзьце ўважлівыя да ўсяго, што адбываецца знадворку, чакайце і спадзявайцеся. Але ў той жа час, малю вас, будзьце абачлівыя, бо бальшавікі, пакуль іх яшчэ не перамаглі, уяўляюць для вас рэальную і сур’ёзную небяспеку. Будзьце напагатове ў кожную гадзіну, днём і ноччу. Зрабіце рысунак вашых двух пакояў: размяшчэнне, мэбля, ложкі. Напішыце дакладную гадзіну, калі ўсе вы кладзяцеся спаць. Адзін з вас павінен з гэтага часу не спаць ад 2 да 3 кожную ноч. Адкажыце некалькімі словамі, але дайце, прашу вас, патрэбныя звесткі вашым сябрам знадворку. Перадайце адказ таму ж салдату, які ўручыць вам гэту запіску, пісьмова, але не кажыце ні слова.
Тот, хто гатоў памерці за вас.
Афіцэр Рускай арміі.
У дзённіку Мікалая II нават з’яўляецца запіс ад 14 (27) чэрвеня, якая абвяшчае: «Нядаўна мы атрымалі два лісты, адно за іншым, [у якіх] нам паведамлялі, каб мы згатаваліся быць выкрадзенымі нейкімі адданымі людзьмі!»[31]. У даследчыцкай літаратуры згадваецца пра чатыры лісты «афіцэра» і адказы Раманавых на іх[13].
У трэцім лісце, атрыманым 26 чэрвеня, «рускі афіцэр» прасіў быць напагатове і чакаць сігналу. У ноч з 26 на 27 чэрвеня царская сям’я так і не лягла спаць, «не спалі апранутыя». У дзённіку Мікалая з’яўляецца запіс, што «чаканне і няўпэўненасць былі вельмі пакутлівыя»[31].
28 чэрвеня царская сям’я адпраўляе ліст, у якім паведамляе, што[31]
Мы не хочам і не можам БЕГЧЫ. Мы толькі можам быць выкрадзены сілай, як сілай нас прывезлі з Табольска. Таму не разлічвайце ні на якую нашу актыўную дапамогу. У каменданта шмат памагатых, яны часта змяняюцца і сталі трывожнымі. Яны пільна ахоўваюць нашу турму і нашы жыцці і звяртаюцца з намі добра. Мы б не хацелі, каб яны пацярпелі з-за нас ці каб вы пацярпелі за нас. Самае галоўнае, унікайце разліць кроў. Збірайце інфармацыю пра іх самі. Спусціцца з акна без дапамогі лесвіцы зусім немагчыма. Але нават калі мы спусцімся, застаецца велізарная небяспека, таму што акно пакоя каменданта адкрыта і на ніжнім паверсе, уваход у які вядзе з двара, усталяваны кулямёт. [Закрэслена: «Таму пакіньце думку нас выкрасці».] Калі вы за намі назіраеце, вы заўсёды можаце паспрабаваць выратаваць нас у выпадку немінучай і рэальнай небяспекі. Мы зусім не ведаем, што адбываецца знадворку, бо не атрымваем ні газет, ні лістоў. Пасля таго як дазволілі разпячатаць акно, назіранне ўзмацнілася і мы не можам нават высунуць у акно галаву без рызыкі атрымаць кулю ў твар.
Рычард Пайпс зважае на выяўныя дзівацтвы ў гэтым ліставанні: ананімны «рускі афіцэр» яўна павінен быў з’яўляцца манархістам, аднак звяртаўся да цара на «вы» («vous») заміж «Ваша Вялікасць» («Votre Majeste»), і незразумела, якім чынам манархісты маглі б падсунуць лісты ў корак. Захаваліся ўспаміны першага каменданта дома Іпацьева, Аўдзеева, які паведамляе, што чэкісты нібы знайшлі сапраўднага аўтара ліста, сербскага афіцэра Магіча. У рэчаіснасці ж, як падкрэслівае Рычард Пайпс, у Екацярынбургу не было ніякага Магіча. У горадзе сапраўды знаходзіўся сербскі афіцэр з падобным прозвішчам, Мічыч Ярка Канстанцінавіч, аднак вядома, што ён прыбыў у Екацярынбург толькі 4 ліпеня, калі большая частка ліставання ўжо скончылася[31].
Рассакрэчванне ў 1989—1992[13] гадах успамінаў удзельнікаў падзей даканцова растлумачыла карціну з загадкавымі лістамі невядомага «рускага афіцэра». Удзельнік расстрэлу М. А. Мядзведзеў (Кудрын) прызнаў, што ліставанне з’яўлялася правакацыяй, арганізаванай уральскімі бальшавікамі з мэтай праверыць гатовасць царскай сям’і бегчы[32]. Пасля таго як Раманавы, паводле слоў Мядзведзева, дзве ці тры ночы правялі апранутымі, такая гатовасць стала для яго відавочнай[32].
Аўтарам тэксту з’яўляўся П. Л. Войкаў, некаторы час які жыў у Жэневе (Швейцарыя). Лісты перапісваў начыста І. Радзінскі, бо ў яго быў лепшы почырк[31]. Сам Радзінскі ў сваіх успамінах сцвярджае, што «почырк там мой у гэтых дакументах»[34].
Замена каменданта Аўдзеева на Юроўскага
[правіць | правіць зыходнік]4 ліпеня 1918 года ахова царскай сям’і была перададзена члену калегіі Уральскай абласной НК Я. М. Юроўскаму[31][35]. У некаторых крыніцах Юроўскі хібна завецца старшынём НК; у рэчаіснасці, гэту пасаду займаў Ф. М. Лукаянаў[36]. Памагатым каменданта «дома асаблівага прызначэння» стаў супрацоўнік абласной НК[1][37] Г. П. Нікулін[31]. Ранейшы камендант Аўдзееў і яго памагаты Мошкін былі ссунуты, Мошкін (і, паводле некаторых крыніц, таксама і Аўдзееў[38]) пасаджаны ў турму за крадзеж[30].
Пры першай сустрэчы з Юроўскім цар прыняў яго за лекара[заўв 7], бо той параіў лекару У. М. Дзеравенку накласці на нагу спадчынніка гіпсавую павязку[39]; Юроўскі ў 1915 годзе быў мабілізаваны і, паводле дадзеных М. Сакалова, скончыў фельчарскую школу[1].
Следчы М. А. Сакалоў тлумачыў замену каменданта Аўдзеева тым, што камунікаванне са зняволенымі штосьці змяніла ў яго «п’янай душы», што стала заўважна начальству. Калі, на думку Сакалова, пачаліся гатаванні да пакарання смерцю змешчаных у доме асаблівага прызначэння, ахова Аўдзеева была выдалена як ненадзейная[30].
Юроўскі свайго папярэдніка Аўдзеева апісваў вельмі негатыўна, звінаваціўшы яго ў «раскладанні, п’янстве, крадзяжы»: «навакол настрой поўнай распушчанасці і расхлябанасці», «Аўдзееў, звяртаючыся да Мікалая, заве яго — Мікалай Аляксандравіч. Тот яму прапануе папяросу, Аўдзееў бярэ, абодва запальваюць, і гэта адразу паказала мне ўсталяваную „прастату нораваў“».
Апытаны Сакаловым брат Юроўскага Лэйба ахарактарызаваў Я. М. Юроўскага так: «Характар у Янкеля запальчывы, настойлівы. Я вучыўся ў яго гадзіннікавай справе і ведаю яго характар: ён любіць уціскаць людзей». Паводле слоў Леі, жонкі іншага брата Юроўскага (Элу), Я. М. Юроўскі вельмі настойлівы і дэспатычны, а яго характэрнай фразай было: «Хто не з намі, той супраць нас»[30]. Разам з тым, як паказвае Рычард Пайпс, неўзабаве пасля свайго прызначэння Юроўскі цвёрда прыпыняе крадзеж[31].
Рычард Пайпс лічыць гэта дзеянне дамэтным з пункту гледжання бяспекі, бо схільных да крадзяжу ахоўнікаў можна было падкупіць, у тым ліку дзеля ўцёкаў; у выніку на нейкі час утрыманне арыштаваных нават палепшылася, бо спыніўся крадзеж прадуктаў з Нова-Ціхвінскага манастыра. Апроч таго, Юроўскі складае вопіс усіх наяўных у арыштаваных каштоўнасцей (па цверджанні гісторыка Р. Пайпса — апроч тых, якія кабеты таемна зашылі ў майткі); каштоўнасці змяшчаюцца ім у апячатаную скрыню, якую Юроўскі аддае ім на захоўванне[31]. Сапраўды, у дзённіку цара ёсць запіс ад 23 чэрвеня (6 ліпеня) 1918 года[40]:
Учора камендант Ю[роўскі] прынёс скрыначку з усімі ўзятымі каштоўнасцямі, прасіў праверыць змесціва і пры нас запячатаў яе, пакінуўшы ў нас на захоўванне. Надвор’е стала халаднавацей, і ў спальні лягчэй дыхалася. Ю[роўскі] і яго памагаты пачынаюць разумець, якога роду людзі атачалі і ахоўвалі нас, абкрадаючы нас. Не кажучы пра маёмасць — яны нават утрымвалі сабе вялікую частку з прычыняных запасаў з жаночага манастыра. Толькі зараз, пасля новай змены, мы пазналі пра гэта, таму што ўся колькасць правізіі стала трапляць на кухню.
Разам з тым нецырымоннасць Юроўскага неўзабаве пачала раздражняць цара, які адзначыў у сваім дзённіку, што «гэты тып падабаецца нам усё менш»[13]. Аляксандра Фёдараўна ахарактарызавала Юроўскага ў сваім дзённіку як чалавека «вульгарнага і непрыемнага»[31]. Разам з тым Рычард Пайпс адзначае[31]:
Але ён валодаў некалькімі важнымі для чэкіста вартасцямі: ён быў да педантычнасці сумленны ў звароце з дзяржаўнай маёмасцю, бязмежна жорсткі і даволі праніклівы.
Апошнія дні
[правіць | правіць зыходнік]У бальшавіцкіх крыніцах захаваліся сведчанні, што «працоўная маса» Урала выяўляла турботу з нагоды магчымасці вызвалення Мікалая II і нават патрабавала яго неадкладнага расстрэлу. Доктар гістарычных навук Г. З. Ёфе лічыць, што гэтыя сведчанні, напэўна, адпавядаюць рэчаіснасці, прытым характарызуюць сітуацыю, якая была тады не толькі на Урале. У якасці прыкладу ён прыводзіць тэкст тэлеграмы з Каломенскага раённага камітэта партыі бальшавікоў, што паступіла ў Саўнаркам 3 ліпеня 1918 года, з паведамленнем, што мясцовая партыйная арганізацыя «аднагалосна пастанавіла патрабаваць ад Саўнаркама неадкладнага знішчэння ўсяго сямейства і сваякоў былога цара, бо нямецкая буржуазія супольна з рускай аднаўляюць царскі рэжым у захопленых гарадах». «У выпадку адмовы, — паведамлялася ў ёй, — вырашана ўласнымі сіламі выканаць гэту пастанову». Ёфе мяркуе, што падобныя рэзалюцыі, што ішлі знізу, арганізоўваліся на сходах і мітынгах ці з’яўляліся вынікам агульнай разпрапагандаванасці, атмасферы, напоўненай заклікамі да класавага змагання і класавай помсты. «Нізы» ахвотна падхаплялі лозунгі, што выходзілі ад бальшавіцкіх прамоўцаў, асабліва тых, што ўяўлялі левыя плыні бальшавізму. Левай была амаль уся бальшавіцкая верхавіна Урала[1]. Паводле ўспамінаў чэкіста І. Радзінскага, з кіраўнікоў Уралаблсавета левымі камуністамі былі А. Белабародаў, Г. Сафараў і Н. Талмачоў[15].
Пры гэтым левым бальшавікам на Урале даводзілася спаборнічаць у радыкалізме з левымі эсэрамі і анархістамі, уплыў якіх быў значным. Як піша Ёфе, бальшавікі не маглі сабе дазволіць даваць сваім палітычным праціўнікам нагод для папрокаў у «спаўзанні направа». А такія вінавачанні былі. Пазней Спірыдонава упікала ЦК бальшавікоў, што ён «распусціў цароў і пад цароў па… украінам, крымам і замежжам» і «толькі па патрабаванні рэвалюцыянераў», то бок левых эсэраў і анархістаў, падняў руку на Мікалая Раманава[41]. Паводле сведчання А. Аўдзеева, у Екацярынбургу група анархістаў спрабавала правесці рэзалюцыю пра неадкладнае пакаранне смерцю былога цара. Паводле ўспамінаў уральцаў, экстрэмісты спрабавалі арганізаваць напад на дом Іпацьева з мэтай знішчыць Раманавых. Водгаласы гэтага захаваліся ў дзённікавых запісах Мікалая II за 31 мая (13 чэрвеня) і Аляксандры Фёдараўны за 1 (14) чэрвеня[1].
13 чэрвеня ў Пермі было здзейснена забойства Вялікага князя Міхаіла Аляксандравіча. Адразу пасля забойства ўлады Пермі абвясцілі, што Міхаіл Раманаў бег, і абвясцілі яго ў вышук. 17 чэрвеня паведамленне пра «ўцёкі» Міхаіла Аляксандравіча было перадрукавана ў газетах Масквы і Петраграда. Паралельна з’яўляюцца чуткі пра тое, што Мікалай II забіты чырвонаармейцам, які самавольна ўварваўся ў дом Іпацьева. На самай жа справе Мікалай на той момант быў яшчэ жывы[42].
Чуткі пра самасуд над Мікалаем II і над Раманавымі пашырыліся і за межы Урала[1].
18 чэрвеня старшыня Саўнаркама Ленін у інтэрв’ю апазіцыйнай бальшавізму ліберальнай газеце «Наша слова» заявіў, што Міхаіл, паводле яго звестак, нібы сапраўды бег, а пра лёс Мікалая Леніну нічога не вядома[42].
20 чэрвеня кіраўнік спраў Саўнаркама У. Д. Бонч-Бруевіч запытваў Екацярынбург: «У Маскве пашырыліся звесткі, што быццам бы забіты былы імператар Мікалай II. Паведаміце наяўныя ў вас звесткі»[1].
Масква накіроўвае ў Екацярынбург для інспекцыі камандуючага Паўночна-ўральскай групай савецкіх войскаў латыша Р. І. Берзіна, які наведаў дом Іпацьева 22 чэрвеня[43]. Мікалай у сваім дзённіку, у запісы ад 9 (22) чэрвеня 1918 года, паведамляе пра прыбыццё «6 чалавек», і на наступны дзень з’яўляецца запіс пра тое, што яны аказаліся «камісарамі з Петраграда»[14]. 23 чэрвеня прадстаўнікі Саўнаркама зноў паведамілі, што звестак пра тое, жывы Мікалай II ці не, у іх усё яшчэ няма[42].
Р. Берзін у тэлеграмах у Саўнаркам, УЦВК і Наркамваен паведамляў, што «ўсе сямейнікі і сам Мікалай II жывыя. Усе звесткі пра яго забойства — правакацыя». На падставе атрыманых адказаў у савецкім друку некалькі разоў аспрэчваліся чуткі і паведамленні, якія з’яўляліся ў некаторых газетах, пра пакаранне смерцю Раманавых у Екацярынбургу[заўв 8][1].
Паводле сведчанняў трох тэлеграфістаў з Екацярынбургскага паштамта, атрыманых пазней камісіяй Сакалова, Ленін у гутарцы з Берзіным па простым провадзе распарадзіўся «ўзяць пад сваю ахову ўсю царскую сям’ю і не дапусціць якіх б там ні было гвалтаў над ёй, адказваючы ў дадзеным выпадку сваім уласным жыццём». На думку гісторыка А. Г. Латышава, тэлеграфная сувязь, якую падтрымваў Ленін з Берзіным, з’яўляецца адным з довадаў імкнення Леніна захаваць жыццё Раманавым[11].
Згодна з афіцыйнай савецкай гістарыяграфіяй, рашэнне пра расстрэл Раманавых было прынята выканкамам Уралаблсавета, тым часам як цэнтральнае савецкае кіраўніцтва было апавешчана ўжо пасля расстрэла. У перыяд перабудовы гэта версія стала падпадаць пад крытыку, і да пачатку 1990-х гадоў сфарміравалася альтэрнатыўная версія, паводле якой уральскія ўлады не маглі прыняць такое рашэнне без дырэктывы Масквы і ўзялі на сябе гэту адказнасць дзеля стварэння маскоўскаму кіраўніцтву палітычнага алібі[1]. У постперабудоўны час расійскі гісторык А. Г. Латышаў, які займаўся расследаваннем акалічнасцей, злучаных з расстрэлам царскай сям’і, выказаў думку, што Ленін сапраўды цалкам мог таемна арганізаваць забойства такім чынам, каб перакласці адказнасць на мясцовыя ўлады, — прыкладна гэтак жа, як, па перакананні Латышава, гэта было прароблена паўтара гады пазней у дачыненні Калчака. І ўсё ж у дадзеным выпадку, мяркуе гісторык, справа ішла інакш[11]. Паводле яго думкі, Ленін, не жадаючы псаваць адносіны з германскім імператарам Вільгельмам II, блізкім сваяком Раманавых, не даваў санкцыі на расстрэл[11].
У пачатку ліпеня 1918 года ўральскі ваенны камісар П. І. Галашчокін выехаў у Маскву для рашэння пытання пра далейшы лёс царскай сям’і. Паводле дадзеных Генпракуратуры РФ, у Маскве ён знаходзіўся з 4 па 10 ліпеня; 14 ліпеня Галашчокін вярнуўся ў Екацярынбург[24].
Калі выходзіць з наяўных дакументаў, то лёс царскай сям’і ў цэлым у Маскве не абмяркоўваўся ні на якім узроўні. Абмяркоўваўся толькі лёс Мікалая II, якога меркавалася судзіць[17]. Паводле дадзеных шэрага гісторыкаў, існавала таксама прынцыповае рашэнне, паводле якога былому цару павінен быў быць вынесены смяротны прысуд[17][44]. Паводле дадзеных следчага В. Н. Салаўёва, Галашчокін, спасылаючыся на складанасць ваеннага становішча ў раёне Екацярынбурга і магчымасць захопу царскай сям’і белагвардзейцамі, прапанаваў расстраляць Мікалая II, не чакаючы суда, аднак атрымаў катэгарычную адмову[8].
На думку шэрага гісторыкаў, рашэнне пра знішчэнне царскай сям’і было прынята па вяртанні Галашчокіна ў Екацярынбург[14][43]. С. Д. Аляксееў і І. Ф. Плотнікаў лічаць, што яно было прынята вечарам 14 ліпеня «вузкім колам бальшавіцкай часткі выканкама Уралсавета»[43][45]. У фондзе Саўнаркама дзяржаўнага архіва РФ захавалася тэлеграма[заўв 9], адпраўленая 16 ліпеня 1918 года ў Маскву з Екацярынбурга праз Петраград[15]:
|
Такім чынам, тэлеграма была атрымана ў Маскве 16 ліпеня ў 21 гадзіну 22 хвіліны. Г. З. Ёфе выказаў здагадку, што пад «судом», пра які ідзе гаворка ў тэлеграме, маецца на ўвазе расстрэл Мікалая II ці нават сям’і Раманавых[15]. Адказу ад цэнтральнага кіраўніцтва на гэту тэлеграму ў архівах не выяўлена[15][24].
У адрозненне ад Ёфе, шэраг даследчыкаў разумее ўжытае ў тэлеграме слова «суд» у даслоўным сэнсе. У гэтым выпадку ў тэлеграме гаворка ідзе пра суд над Мікалаем II, адносна якога была дамоўленасць паміж цэнтральнай уладай і Екацярынбургам, і сэнс тэлеграмы такі: «паведаміце Маскву, што ўмоўленага з Піліпам суда па ваенных акалічнасцях… чакаць не можам. Расстрэл не трывае адкладу». Такая трактоўка тэлеграмы дазваляе лічыць, што пытанне пра суд над Мікалаем II яшчэ не было знятае 16 ліпеня[17][46]. Вынік лічыць, што лаканічнасць пастаўленага ў тэлеграме пытання сведчыць пра тое, што цэнтральныя ўлады былі з гэтым пытаннем знаёмыя; пры гэтым есць падставы «меркаваць, што пытанне пра расстрэл членаў царскай сям’і і слуг, выключаючы Мікалая II, ні з У. І. Леніным, ні з Я. М. Свярдловым не ўзгаднялася»[24].
За некалькі гадзін да расстрэлу царскай сям’і, 16 ліпеня, Ленін падрыхтаваў тэлеграму ў якасці адказу рэдакцыі дацкай газеты «National Tidende», што звярнулася да яго з пытаннем пра лёс Мікалая II[заўв 10], у якой аспрэчваліся чуткі пра яго гібель[заўв 11]. У 16 гадзін тэкст быў пасланы на тэлеграф, але тэлеграма так і не была адпраўлена[заўв 12]. Паводле думкі А. Г. Латышава, тэкст гэтай тэлеграмы «азначае, што Ленін нават не меркаваў пра магчымасць расстрэлу Мікалая II (не кажучы ўжо пра ўсю сям’ю) у найбліжэйшую ноч»[11].
У адрозненне ад Латышава, на думку якога рашэнне пра расстрэл царскай сям’і было прынята мясцовай уладай, шэраг гісторыкаў лічыць, што расстрэл быў ажыццёўлены па ініцыятыве Цэнтра. Гэты пункт погляду баранілі, у прыватнасці, Д. А. Валкагонаў і Р. Пайпс. У якасці аргумента яны прыводзілі дзённікавы запіс Л. Д. Троцкага, зроблены 9 красавіка 1935 года, пра яго гутарку са Свярдловым пасля падзення Екацярынбурга. Згодна з гэтым запісам, Троцкі да моманту гэтай гутаркі не ведаў ні пра расстрэл Мікалая II, ні пра расстрэл яго сям’і. Свярдлоў паведаміў яму пра тое, што адбылося, сказаўшы, што рашэнне прымалася цэнтральнай уладай[31][47]. Аднак верагоднасць гэтага сведчання Троцкага падпадае пад крытыку, бо, першае, Троцкі значыцца ў ліку прысутных у пратаколе пасяджэння СНК ад 18 ліпеня, на якім Свярдлоў паведаміў пра расстрэл Мікалая II; другое, сам Троцкі ў сваёй кнізе «Маё жыццё» пісаў, што да 7 жніўня ён знаходзіўся ў Маскве; але гэта значыць, што ён не мог не ведаць пра расстрэл Мікалая II нават у тым выпадку, калі яго прозвішча аказалася ў пратаколе па памылцы[1].
Паводле дадзеных Генеральнай пракуратуры РФ, афіцыйнае рашэнне пра расстрэл Мікалая II было прынята 16 ліпеня 1918 года Прэзідыумам Уральскага абласнога Савета працоўных, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў. Арыгінал гэтага рашэння не захаваўся. Аднак праз тыдзень пасля расстрэлу быў апублікаваны афіцыйны тэкст прысуду[24]:
Пастанова Прэзідыума Уральскага абласнога Савета працоўных, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў:
З прычыны таго, што чэха-славацкія банды пагражаюць сталіцы чырвонага Урала, Екацярынбургу; з прычыны таго, што каранаваны кат можа ўнікнуць суда народа (толькі што выяўленая змова белагвардзейцаў, што мела мэтай выкраданне ўсёй сям’і Раманавых), Прэзідыум абласнога камітэта ў выкананне волі народа, пастанавіў: расстраляць былога цара Мікалая Раманава, вінаватага перад народам у незлічоных крывавых злачынствах.
Пастанова Прэзідыума абласнога савета прыведзена ў выкананне ў ноч з 16 на 17 ліпеня.
Сям’я Раманавых перавезена з Екацярынбурга ў іншае, вярнейшае месца.
Прэзідыум абласнога Савета працоўных, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў Урала
Адпраўка кухціка Леаніда Сяднёва
[правіць | правіць зыходнік]Як сцвярджаў у сваёй працы «Забойства царскай сям’і» член следчай каманды Р. Вільтон, перад расстрэлам «кухцік Леанід Сяднёў, таварыш гульняў Цэсарэвіча, быў выдалены з Іпацьеўскага дома. Ён быў змешчаны ў рускіх вартавых у доме Папова, насупраць Іпацьеўскага»[48]. Успаміны ўдзельнікаў расстрэлу пацвярджаюць гэты факт.
Камендант Юроўскі, як сцвярджаў удзельнік расстрэлу М. А. Мядзведзеў (Кудрын)[32], меркавана па сваёй ініцыятыве прапанаваў адправіць з «Дома асаблівага прызначэння» кухціка Леаніда Сяднёва, які знаходзіўся ў царскай свіце, пад падставай сустрэчы з дзядзькам, які нібы прыехаў у Екацярынбург. На самай жа справе дзядзька Леаніда Сяднёва, лакей вялікіх князёўнаў І. Д. Сяднёў, што суправаджаў царскую сям’ю ў высылцы, з 27 мая 1918 года знаходзіўся пад арыштам[13][заўв 13] і ў пачатку чэрвеня[20] (паводле іншых дадзеных, пад канец чэрвеня[14] ці ў пачатку ліпеня 1918 года[49]) быў расстраляны.
Сам жа Юроўскі сцвярджае, што ён атрымаў загад адпусціць кухціка ад Галашчокіна[1]. Пасля расстрэлу, паводле ўспамінаў Юроўскага, кухцік быў адпраўлены дамоў.
Астатніх членаў світы вырашана ліквідаваць разам з царскай сям’ёй, бо яны «заявілі, што жадаюць падзяліць долю манарха. Хай і падзяляюць»[32]. Такім чынам, прызначаны да ліквідацыі чатыры чалавекі: лейб-медык Я. С. Боткін, камер-лакей А. Я. Труп, кухар І. М. Харытонаў і пакаёвая Г. С. Дзямідава.
З членаў світы атрымалася выратавацца камердынеру Ц. І. Чамадураву[24], які 24 мая захварэў і быў змешчаны ў турэмную лякарню; падчас эвакуацыі Екацярынбурга ў мітусні ён быў забыты бальшавікамі ў турме і вызвалены[50] чэхамі 25 ліпеня.
Расстрэл
[правіць | правіць зыходнік]
З успамінаў удзельнікаў расстрэлу вядома, што яны загадзя не ведалі, якім спосабам будзе ажыццяўляцца «пакаранне смерцю». Прапанаваліся розныя варыянты: закалоць арыштаваных кінжаламі падчас сну, закідаць гранатамі пакой з імі, расстраляць[24][32][51]. Паводле дадзеных Генпракуратуры РФ, пытанне пра парадак правядзення «пакарання смерцю» было вырашана пры ўдзеле працаўнікоў УралаблЧК[24].
У 1 гадзіну 30 хвілін ночы з 16 на 17 ліпеня да дома Іпацьева прыбыў грузавік для перавозкі трупаў, са спазненнем на паўтары гадзіны. Пасля гэтага быў пабуджаны лекар Боткін, якому паведамілі пра патрэбу ўсім тэрмінова перайсці ўніз у сувязі з трывожнай сітуацыяй у горадзе і небяспекай заставацца на верхнім паверсе. На зборы пайшло прыкладна 30 — 40 хвілін[24][52].
|
Сямёра членаў сям’і: |
а таксама:
|
перайшлі ў паўпадвальны пакой (Аляксея, які не мог ісці, Мікалай II нёс на руках). У паўпадвале не было крэслаў, потым па просьбе Аляксандры Фёдараўны былі прынесены два крэслы. На іх селі Аляксандра Фёдараўна і Аляксей. Астатнія размясціліся ўздоўж сцяны. Юроўскі ўвёў расстрэльную каманду і зачытаў прысуд[24]. Мікалай II паспеў толькі спытаць: «Што?» (іншыя крыніцы перадаюць апошнія словы Мікалая як «А?» ці «Як, як? Перачытайце»). Юроўскі даў каманду, пачалася бязладная стральба[24].
Расстрэльшчыкам не атрымалася адразу забіць Аляксея, дачок Мікалая II, пакаёвую Г. С. Дзямідаву, доктара Я. С. Боткіна. Прагучаў крык Анастасіі, пакаёвая Дзямідава ўстала на ногі, працяглы час заставаўся жывы Аляксей. Нехта з іх быў застрэлены; ацалелых, паводле дадзеных следства, дабіваў багнетам П. З. Ярмакоў[24].
Паводле ўспамінаў Юроўскага, стральба была бязладнай: многія, напэўна, стралялі з суседняга памяшкання, праз парог, а кулі адскоквалі рыкашэтам ад каменнай сцяны. Пры гэтым быў лёгка паранены адзін з расстрэльшчыкаў («Куля некага са страляючых ззаду прагула міма маёй галавы, а аднаму, не помню, не тое руку, далонь, не то палец закранула і прастрэліла»)[53].
Па дадзеных Т. Манаковой, падчас расстрэлу былі таксама забіты два сабакі царскай сям’і — французская бульдожка Арціна Таццяны і каралеўскі спаніэль Джымі Анастасіі[54]. Трэцяму сабаку — спаніэлю Аляксея Мікалаевіча па мянушцы Джой — было захавана жыццё, бо ён не выў. Спаніэля пазней узяў да сябе ахоўнік Ляцемін, які з-за гэтага быў апазнаны і арыштаваны белымі. Пазней, па аповедзе біскупа Васіля (Радзянкі), Джой быў вывезены ў Вялікабрытанію афіцэрам-эмігрантам і перададзены брытанскай каралеўскай сям’і[55][56].
Маладое пакаленне нас можа не зразумець. Могуць упікнуць, што мы забілі дзяўчынак, забілі спадчынніка-хлопчыка. Але да сённяшняга дня дзяўчынкі-хлопчыкі выраслі б… у каго?[7]
Для таго, каб заглушыць стрэлы, каля Дома Іпацьева завялі грузавік, але стрэлы ў горадзе ўсё адно былі чутныя[52]. У матэрыялах Сакалова ёсць, у прыватнасці, сведчанні пра гэта двух выпадковых сведак, селяніна Буйвіда і начнога вартаўніка Цацэгава[29].
Паводле дадзеных Рычарда Пайпса, адразу пасля гэтага Юроўскі цвёрда перарывае спробы аховы раскрасці выяўленыя імі каштоўнасці, пагражаючы расстрэлам. Пасля гэтага ён даручыў П. С. Мядзведзеву арганізаваць прыбіранне памяшканняў, а сам з’ехаў на знішчэнне трупаў[52].
Дакладны тэкст прысуду, сказанага Юроўскім перад расстрэлам, невядомы. У матэрыялах следчага М. А. Сакалова ёсць сведчанні Якімава, які сцвярджаў, са спасылкай на назіраючага за гэтай сцэнай ахоўніка Кляшчова, што Юроўскі прамовіў: «Мікалай Аляксандравіч, Вашы сваякі імкнуліся Вас выратаваць, але гэтага ім не давялося. І мы прымушаны Вас самі расстраляць»[57].
М. А. Мядзведзеў (Кудрын) апісаў гэту сцэну наступным чынам[32][53]:
— Мікалай Аляксандравіч! Спробы Вашых аднадумцаў выратаваць Вас не завершыліся поспехам! І вось, у цяжкую гадзіну для Савецкай рэспублікі… — Якаў Міхайлавіч падвышае голас і рукой сячэ паветра: — …на нас ускладзена місія скончыць з домам Раманавых!
Ва ўспамінах памагатага Юроўскага Р. П. Нікуліна гэты эпізод выкладзены так[57]:
таварыш Юроўскі прамовіў такую фразу, што:
«Вашы сябры наступаюць на Екацярынбург, і таму вы прысуджаны да смерці».
Сам жа Юроўскі не змог успомніць дакладны тэкст: «…я тут жа, наколькі помню, сказаў Мікалаю прыкладна наступнае, што яго царскія сваякі і блізкія як у краіне, так і за мяжой, спрабавалі яго вызваліць, а што Савет працоўных дэпутатаў пастанавіў іх расстраляць»[53].
17 ліпеня днём некалькі членаў выканкама Уралаблсавета звязаліся з Масквой па тэлеграфе (на тэлеграме пазначана, што яна прынята ў 12 гадзін) і паведамілі, што Мікалай II расстраляны, а яго сям’я эвакуявана[1][15]. Рэдактар «Уральскага рабочага», член выканкама Уралаблсавета В. Вараб’ёў пазней сцвярджаў, што ім «было вельмі ніякавата, калі яны падышлі да апарата: былы цар быў расстраляны пастановай прэзідыума Аблсавета, і было невядома, як на гэту „самаволю“ будзе рэагаваць цэнтральная ўлада…». Верагоднасць гэтага сведчання, пісаў Г. З. Ёфе, не паддаецца праверцы[1].
Следчы М. Сакалоў сцвярджаў, што ім знойдзена шыфраваная тэлеграма старшыні Уралаблвыканкама А. Белабародава ў Маскву, датаваная 21 гадзінай 17 ліпеня, якую нібы атрымалася расшыфраваць толькі ў верасні 1920 года. У ёй паведамлялася: «Сакратару Саўнаркама М. П. Гарбунову: перадайце Свярдлову, што ўсё сямейства спасцігла тая ж доля, што і кіраўніка. Афіцыйна сям’я загіне пры эвакуацыі». Сакалоў рабіў выснову: значыць, вечарам 17 ліпеня Масква ведала пра згубу ўсёй царскай сям’і. Аднак у пратаколе пасяджэння Прэзідыума УЦВК 18 ліпеня гаворыцца толькі пра расстрэл Мікалая II[1]. На наступны дзень газета «Известия» паведаміла:
|
Напярэдадні гэтага афіцыйнага паведамлення ў друку, 18 ліпеня (магчыма, у ноч з 18-га на 19-е[14]), адбылося пасяджэнне Саўнаркама, на якім гэта пастанова Прэзідыума УЦВК была «прынята да ўвагі»[1].
Тэлеграмы, пра якую піша Сакалоў, у справах Саўнаркама і УЦВК няма. «Некаторыя замежныя аўтары, — піша гісторык Г. З. Ёфе, — асцярожна нават выказалі сумнеў у яе сапраўднасці»[15]. І. Д. Кавальчанка[17] і Г. З. Ёфе[15] пакінулі адкрытым пытанне, ці была гэта тэлеграма атрымана ў Маскве. На думку шэрага іншых гісторыкаў, у ліку якіх Ю. А. Буранаў і В. М. Хрусталёў[14], Л. А. Лыкава[13], гэта тэлеграма сапраўдная і яе атрымалі ў Маскве да пасяджэння Саўнаркама.
19 ліпеня Юроўскі вывез у Маскву «дакументы змовы». Час прыезду Юроўскага ў Маскву дакладна не вядомы, аднак вядома, што прывезеныя ім дзённікі Мікалая II 26 ліпеня ўжо знаходзіліся ў гісторыка М. М. Пакроўскага. 6 жніўня пры ўдзеле Юроўскага быў дастаўлены ў Маскву з Пермі ўжо ўвесь архіў Раманавых[13].
Пытанне пра склад расстрэльнай каманды
[правіць | правіць зыходнік]… таварыш Ярмакоў, які сябе даволі непрыстойна вёў, прысвойваючы сабе пасля пануючую ролю, што гэта ён усё здзейсніў, так бы мовіць, аднаасобна, без любой дапамогі… На самай жа справе нас было выканаўцаў 8 чалавек: Юроўскі, Нікулін, Мядзведзеў Міхаіл, Мядзведзеў Павел чатыры, Ярмакоў Пётр пяць, вось я не ўпэўнены, што Кабанаў Іван шэсць. І яшчэ дваіх я не помню прозвішчаў.
Калі мы спусціліся ў падвал, мы таксама не здагадаліся спачатку там нават крэслы паставіць, каб сесці, таму што гэты быў… не хадзіў, разумееце, Аляксей, трэба было яго пасадзіць. Ну, тут маментальна, значыць, паднеслі гэта. Яны так гэта, калі спусціліся ў падвал, так гэта неўразумела сталі пераглядацца паміж сабой, тут жа ўнеслі, значыць, крэслы, села, значыць, Аляксандра Фёдараўна, спадчынніка пасадзілі, і таварыш Юроўскі прамовіў такую фразу, што: «Вашы сябры наступаюць на Екацярынбург, і таму вы прысуджаны да смерці». Да іх нават не дашло, што такое, таму што Мікалай прамовіў толькі адразу: «А!», а ў гэты час адразу залп наш ужо адзін, другі, трэці. Ну, там яшчэ сёй-той, значыць, так бы мовіць, ну, ці што, быў яшчэ не зусім канчаткова забіты. Ну, потым давялося яшчэ сяго-таго дастрэліць…[57]
Савецкі даследчык М. Касвінаў у сваёй кнізе «23 ступені ўніз», упершыню апублікаванай у часопісе «Звезда» (1972—1973 год), фактычна прыпісваў кіраўніцтва расстрэлам не Юроўскаму, а Ярмакову[60]:
|
Аднак пазней тэкст быў зменены, і ў наступных выданнях кнігі, што выйшлі ўжо пасля смерці аўтара[13], кіраўнікамі расстрэлу былі названы Юроўскі і Нікулін:
|
У матэрыялах следства М. А. Сакалова па справе пра забойства Імператара Мікалая II і яго сям’і ўтрымваюцца шматлікія сведкавыя сведчанні пра тое, што выканаўцамі забойства былі «латышы» на чале з яўрэем (Юроўскім). Аднак, як адзначае Сакалоў, рускія чырвонаармейцы звалі «латышамі» ўсіх нярускіх бальшавікоў[30]. Таму думкі пра тое, кім былі гэтыя «латышы», разыходзяцца.
Сакалоў далей піша, што ў доме была выяўлены напісаныя па-венгерску надпіс на сцяне «Verhas Andras 1918 VII/15 e orsegen» і ўрывак ліста, датаваны вясной 1918 года[62]. Надпіс на сцяне на венгескай мове перакладаецца як «Вергазі Андрэас 1918 VII/15 стаяў на пасту» і часткова прадубляваны па-руску: «№ 6. Вергаш Карау 1918 VII/15»[заўв 14][37]. Імя ў розных крыніцах вар’іруецца як «Вергазі Андрэас», «Верхас Андрас» і г.д. Сакалоў аднёс гэтую асобу да ліку «катаў-чэкістаў»; даследчык І. Плотнікаў лічыць, што гэта было зроблена «неабдумана»: пост № 6 адносіўся да вонкавай аховы, і невядомы Вергазі Андрас мог не браць удзел у расстрэле[37].
Генерал Дзітэрыхс «па аналогіі» аднёс да ліку ўдзельнікаў расстрэлу таксама аўстра-венгерскага ваеннапалоннага Рудольфа Лашэра; паводле дадзеных даследчыка І. Плотнікава, Лашэр насамрэч зусім не прыцягваўся да аховы, займаючыся толькі гаспадарчай працай[37].
У святле даследавання Плотнікава[37] спіс расстрэльваючых можа выглядаць так: Юроўскі, Нікулін, член калегіі аблЧК М. А. Мядзведзеў (Кудрын), П. З. Ярмакоў, С. П. Ваганаў, А. Г. Кабанаў, П. С. Мядзведзеў, В. Н. Нетрэбін, магчыма, Я. М. Цэльмс і, пад вельмі вялікім пытаннем, невядомы студэнт-гарняк. Плотнікаў лічыць, што апошні быў выкарыстаны ў доме Іпацьева на працягу толькі некалькіх сутак пасля расстрэлу і толькі як спецыяліст па каштоўнасцях. Такім чынам, паводле Плотнікава, расстрэл царскай сям’і быў здзейснены групай, што складалася па нацыянальным складзе амаль цалкам з рускіх, з удзелам аднаго яўрэя (Я. М. Юроўскага) і, напэўна, аднаго латыша (Я. М. Цэльмса). Паводле захаваных звестак, два-тры латышы адмовіліся браць удзел у расстрэле[37].
Існуе яшчэ адзін спіс быццам бы расстрэльнай каманды, складзены табольскім бальшавіком, які перавозіў у Екацярынбург астатніх у Табольску царскіх дзяцей, латышом Я. М. Свікэ (Радзіёнавым) і які складаецца амаль цалкам з латышоў. Усе памянёныя ў спісе латышы сапраўды служылі са Свікэ ў 1918 годзе, аднак у расстрэле, па ўсёй бачнасці, не бралі ўдзел (за выняткам Цэльмса)[37].
У 1956 годзе ў германскіх СМІ былі апублікаваны дакументы і сведчанні нейкага І. П. Меера, былога ваеннапалоннага-аўстрыйца, у 1918 годзе члена Уральскага абласнога савета[37][43], у якіх сцвярджалася, што ў расстрэле бралі ўдзел сем былых ваеннапалонных-венграў, у тым ліку чалавек, якога некаторыя аўтары ідэнтыфікавалі як Імрэ Надзя, будучага палітычнага і дзяржаўнага дзеяча Венгрыі. Гэтыя сведчанні, аднак, былі пазней прызнаны фальсіфікаванымі[37][63].
Кампанія дэзынфармацыі
[правіць | правіць зыходнік]У афіцыйным паведамленні савецкага кіраўніцтва пра расстрэл Мікалая II, апублікаваным у газетах «Известия» і «Правда» 19 ліпеня, сцвярджалася, што рашэнне расстраляць Мікалая II («Мікалая Раманава») было прынята ў сувязі з вельмі цяжкім ваенным палажэннем, што склалася ў раёне Екацярынбурга, і раскрыццём контррэвалюцыйнай змовы, што мела мэтай вызваленне былога цара; што рашэнне пра расстрэл быў прынята прэзідыумам Уральскага абласнога савета самастойна; што забіты быў толькі Мікалай II, а яго жонка і сын былі перапраўлены ў «надзейнае месца». Пра лёс іншых дзяцей і набліжаных да царскай сям’і асоб зусім не згадвалася[64]. Цягам шэрага гадоў улады зацята баранілі афіцыйную версію, быццам сям’я Мікалая II жывая[65][66]. Гэта дэзынфармацыя спрыяла ўзнікненню чутак пра тое, што некаторым членам сям’і ўдалося бегчы і выратавацца[66][67].
Хоць цэнтральныя ўлады яшчэ ўвечары 17 ліпеня павінны былі пазнаць з тэлеграмы з Екацярынбурга, «…што ўсё сямейства спасцігла тая ж доля, што і главу», у афіцыйных рэзалюцыях УЦВК і СНК ад 18 ліпеня 1918 года згадвалася толькі пра расстрэл Мікалая II. 20 ліпеня адбыліся перамовы Я. М. Свярдлова c А. Г. Белабародавым, падчас якіх Белабародавым было зададзенае пытанне: «…ці можам мы апавясціць насельніцтва вядомым тэкстам?»[13]. Пасля гэтага (паводле дадзеных Л. А. Лыкавай, 23 ліпеня[64]; паводле іншых дадзеных, 21[1] ці 22 ліпеня[65]) ў Екацярынбургу было апублікавана паведамленне пра расстрэл Мікалая II, якое паўтарала афіцыйную версію савецкага кіраўніцтва[66].
22 ліпеня 1918 года інфармацыя пра пакаранне смерцю Мікалая II была апублікавана лонданскай «Таймс», 21 ліпеня (з-за розніцы часавых паясоў) — «Нью-Ёрк Таймс». Падставай для гэтых публікацый стала афіцыйная інфармацыя ад савецкага ўрада[64].
Дэзынфармацыя сусветнай і расійскай грамадскасці працягвалася і ў афіцыйным друку, і па дыпламатычных каналах. Захаваліся матэрыялы пра перамовы савецкіх улад з прадстаўнікамі германскага пасольства: 24 ліпеня 1918 года саветнік К. Рыцлер атрымаў ад наркама замежных спраў Г. В. Чычэрына інфармацыю, што імператрыца Аляксандра Фёдараўна і яе дочкі перавезены ў Перм і ім нішто не пагражае. Адмаўленне згубы царскай сям’і працягвалася і далей. Перамовы паміж савецкім і германскім урадамі пра памен царскай сям’і вяліся да 15 верасня 1918 года[66]. Пасла Савецкай Расіі ў Германіі А. А. Ёфе не інфармавалі пра падзеі ў Екацярынбургу па радзе У. І. Леніна, які даў указанне: «…нічога не расказваць А. А. Ёфе, каб таму было лягчэй хлусіць»[64][67].
Надалей афіцыйныя прадстаўнікі савецкага кіраўніцтва працягвалі дэзынфармаваць сусветную грамадскасць: дыпламат М. М. Літвінаў заяўляў, што царская сям’я жывая, у снежні 1918 года; Р. Я. Зіноўеў у інтэрв’ю газеце San Francisco Chronicle 11 ліпеня 1921 года таксама сцвярджаў, што сям’я жывая[67]; наркам замежных спраў Г. В. Чычэрын і далей працягваў даваць ілжывыя звесткі пра лёс царскай сям’і — так, ужо ў красавіку 1922 года, падчас правядзення Генуэзскай канферэнцыі, на пытанне карэспандэнта газеты Chicago Tribune пра лёс вялікіх княжнаў ён адказаў: «Лёс дачок цара мне невядомы. Я чытаў у газетах, быццам яны знаходзяцца ў Амерыцы»[67][68]. Бачны бальшавік, адзін з удзельнікаў прыняцця рашэння пра расстрэл царскай сям’і[69] П. Л. Войкаў быццам бы заяўляў у дамскім таварыстве ў Екацярынбургу, «што свет ніколі не пазнае, што яны зрабілі з царскай сям’ёй»[70][71].
Праўду пра лёс усёй царскай сям’і паведаміў у артыкуле «Апошнія дні апошняга цара» П. М. Быкаў[72]; артыкул быў апублікаваны ў складанцы «Рабочая рэвалюцыя на Урале», выдадзенай у Екацярынбургу ў 1921 годзе[13] 10-тысячным тыражом; неўзабаве пасля выхаду складанка была «вынятая са звароту»[72][73]. Артыкул Быкава быў перадрукаваны ў маскоўскай газеце «Коммунистический Труд» (будучая «Московская правда»)[74]. У 1922 годзе ў той жа газеце з’явілася рэцэнзія на складанку «Рабочая рэвалюцыя на Урале. Эпізоды і факты»; у ёй, у прыватнасці, было сказана пра П. З. Ярмакова як пра асноўнага выканаўца расстрэлу царскай сям’і 17 ліпеня 1918 года[13].
Савецкія ўлады прызналі, што Мікалай II быў расстраляны не адзін, а разам з сям’ёй, калі на Захадзе пачалі шырыцца матэрыялы следства Сакалова. Пасля таго як у Парыжы выйшла кніга Сакалова, Быкаў атрымаў ад УКП(б) заданне выказаць гісторыю екацярынбургскіх падзей[72]. Так з’явілася яго кніга «Апошнія дні Раманавых», выдадзеная ў Свярдлоўску ў 1926 годзе[13]. У 1930 годзе кніга была перавыдадзена[75].
На думку гісторыка Л. А. Лыкавай, хлусня і дэзынфармацыя пра забойства ў падвале дома Іпацьева, афіцыйнае яе афармленне ў адпаведных рашэннях партыі бальшавікоў у першыя дні пасля падзей і замоўчванне больш за сямдзясят гадоў спарадзілі недавер да ўлады ў грамадстве, што працягваў адбівацца і ў пост-савецкай Расіі[64].
Лёс Раманавых
[правіць | правіць зыходнік]Апроч сям’і былога імператара, у 1918—1919 гадах была знішчана «цэлая група Раманавых»[14], якія паводле тых ці іншых прычын заставаліся да гэтага часу ў Расіі. У жывых засталіся Раманавы, якія знаходзіліся ў Крыме, жыццё якіх ахоўваў камісар П. Л. Задарожны (іх збіраўся караць смерцю Ялцінскі Савет, каб яны не аказаліся ў немцаў, якія ў сярэдзіне красавіка 1918 года занялі Сімферопаль і працягвалі акупацыю Крыма). Пасля занятку Ялты немцамі Раманавы апынуліся па-за ўладай Саветаў, а пасля прыходу белых змаглі эміграваць[14].
Засталіся ў жывых таксама двое ўнукаў Мікалая Канстанцінавіча, які памёр у 1918 годзе ў Ташкенце ад запалення лёгкіх[76] (у некаторых крыніцах хібна гаворыцца пра яго расстрэл) — дзеці яго сына Аляксандра Іскандэра: Наталля Андросава (1917—1999) і Кірыл Андросаў (1915—1992), якія жылі ў Маскве.
Дзякуючы ўмяшанню М. Горкага ўдалося выратавацца таксама князю Гаўрыілу Канстанцінавічу, які пазней эміграваў у Германію[14]. 20 лістапада 1918 года Максім Горкі звярнуўся да У. І. Леніна з лістом, у якім гаварылася[14]:
Дарагі Уладзімір Ільіч!
Зрабіце маленькую і разумную справу, — распарадзіцеся, каб выпусцілі з турмы былога вялікага князя Гаўрыіла Канстанцінавіча Раманава. Гэта — вельмі добры чалавек, першае, і небяспечна хворы, другое.
Навошта фабрыкаваць пакутнікаў? Гэта шкодны род заняткаў зусім, а для людзей, якія хочуць пабудаваць свабодную дзяржаву, — асабліва.
Да таго ж трошкі рамантызму ніколі не псуе палітыкі.
(…)
Выпусціце ж Раманава і бывайце здаровы.
А. Пешкаў.
(…)
Князь быў вызвалены.
Забойства Міхаіла Аляксандравіча ў Пермі
[правіць | правіць зыходнік]Першым з Раманавых загінуў Вялікі князь Міхаіл Аляксандравіч. Ён і яго сакратар Браян Джонсан былі забіты ў Пермі, дзе яны былі ў высылцы. Паводле наяўных сведчанняў, у ноч з 12 на 13 чэрвеня 1918 года ў гасцініцу, дзе жыў Міхаіл, з’явіліся некалькі ўзброеных людзей, якія вывезлі Міхаіла Аляксандравіча і Браяна Джонсана ў лес і застрэлілі. Рэшткі забітых дагэтуль не выяўлены.
Забойства было пададзена як выкраданне Міхаіла Аляксандравіча яго прыхільнікамі ці таемныя ўцёкі, што было выкарыстана ўладамі ў якасці падставы для ўзмацнення жорсткасці рэжыму ўтрымання ўсіх сасланых Раманавых: царскай сям’і ў Екацярынбургу і вялікіх князёў у Алапаеўску і Волагдзе[77].
Алапаеўскае забойства
[правіць | правіць зыходнік]Амаль адначасна з расстрэлам царскай сям’і было здзейснена забойства вялікіх князёў, якія знаходзіліся ў горадзе Алапаеўску, у 140 кіламетрах ад Екацярынбурга. У ноч на 5 (18) ліпеня 1918 года арыштаваныя былі вывезены да закінутай шахты ў 12 км ад горада і скінуты ў яе[78].
У 3 гадзіны 15 хвілін раніцы выканкам Алапаеўскага Савета тэлеграфаваў у Екацярынбург, што князі былі нібы выкрадзены невядомай бандай, што здзейсніла налёт на школу, дзе яны ўтрымваліся[79]. У той жа дзень старшыня Урал аблсавета Белабародаў перадаў адпаведнае паведамленне Свярдлову ў Маскву і Зіноўеву і Урыцкаму ў Петраград[79]:
Алапаеўскі Выканкам паведаміў нападзе раніцай васямнаццатага невядомай банды памяшканне дзе ўтрымваліся пад вартай былыя вялікія князі Ігар Канстанцінавіч Канстанцін Канстанцінавіч Сяргей Міхайлавіч і Полей [Палей] кропка Нягледзячы супраціў варты князі выкрадзены кропка Ёсць ахвяры з абодвух бакоў пошукі вядуцца кропка
Почырк алапаеўскага забойствы быў падобны на екацярынбургскае: у абодвух выпадках ахвяр скідалі ў закінутую шахту ў лесе, таксама ў абодвух выпадках распачыналіся спробы абрынуць гэту шахту гранатамі. Разам з тым алапаеўскае забойства адрознівалася значна большай жорсткасцю: ахвяры, за выняткам вялікага князя Сяргея Міхайлавіча, які аказаў супраціўленне і быў застрэлены, былі скінуты ў шахту, меркавана, пасля нанясення ўдараў тупым прадметам па галаве, пры гэтым некаторыя з іх яшчэ заставаліся жывыя; паводле думкі Р. Пайпса, яны памерлі ад смагі і нястачы паветра, напэўна, праз некалькі дзён[79]. Аднак праведзенае Генеральнай пракуратурай РФ следства прыйшло да высновы, што іх смерць наступіла адразу[78].
Г. З. Ёфе пагадзіўся з думкай следчага М. Сакалова, які пісаў: «І екацярынбургскае, і алапаеўскае забойства — прадукт адной волі адных асоб»[1].
Расстрэл вялікіх князёў у Петраградзе
[правіць | правіць зыходнік]Пасля «ўцёкаў» Міхаіла Раманава вялікія князі Мікалай Міхайлавіч, Георгій Міхайлавіч і Дзмітрый Канстанцінавіч, якія знаходзіліся ў высылцы ў Волагдзе, былі арыштаваны. На становішча зняволеных перавялі таксама вялікіх князёў Паўла Аляксандравіча і Гаўрыіла Канстанцінавіча, якія заставаліся ў Петраградзе[14].
Пасля аб’явы чырвонага тэрору чацвёра з іх аказаліся ў Петрапаўлаўскай крэпасці[1] ў якасці закладнікаў[14]. 24 студзеня 1919 года[14] (паводле іншых дадзеных — 27[1], 29 ці 30[78] студзеня) вялікія князі Павел Аляксандравіч, Дзмітрый Канстанцінавіч, Мікалай Міхайлавіч і Георгій Міхайлавіч былі расстраляныя[1]. 31 студзеня петраградскія газеты коратка паведамілі, што вялікія князі былі расстраляныя «па пастанове Надзвычайнай Камісіі па змаганні з контррэвалюцыяй і спекуляцыяй С[аюза] К[амун] П[аўночнай] В[обласці]»[14].
Было абвешчана, што іх расстралялі як закладнікаў у адказ на забойства ў Германіі Розы Люксембург і Карла Лібкнехта. 6 лютага 1919 года маскоўская газета «Всегда вперёд!» апублікавала артыкул Ю. Мартава «Стыдно!» з рэзкім асуджэннем гэтага бяссуднага расстрэлу «чатырох Раманавых»[1].
Сведчанні сучаснікаў
[правіць | правіць зыходнік]Успаміны Троцкага
[правіць | правіць зыходнік]Паводле слоў гісторыка Ю. Фльштынскага, Троцкі, ужо знаходзячыся за мяжой, прытрымліваўся версіі, паводле якой рашэнне пра расстрэл царскай сям’і было прынята мясцовай уладай[80]. Пазней, выкарыстоўваючы мемуары савецкага дыпламата Бесядоўскага, які перабег на Захад, Троцкі паспрабаваў, паводле выразу Ю. Фельштынскага, «зваліць віну за царазабойства» на Свярдлова і Сталіна. У чарнавіках няскончаных раздзелаў біяграфіі Сталіна, над якой Троцкі працаваў у канцы 1930-х, ёсць наступны запіс[80]:
Паводле слоў Бесядоўскага… «царазабойства было справай рук Сталіна.» … 16-га ліпеня Белабародаў тэлеграфаваў у Маскву, што праз тры дні Екацярынбург павінен пасці. Галашчокін пабачыў Свярдлова, Свярдлоў — Сталіна. Паклаўшы ў кішэнь данясенне Белабародава, Сталін сказаў: «Цар ніякім чынам не можа быць выдадзены белагвардзейцам». Гэтыя словы былі раўназначныя смяротнаму прысуду.
У сярэдзіне 1930-х гадоў у дзённіку Троцкага з’яўляюцца запісы пра падзеі, звязаныя з расстрэлам царскай сям’і. Паводле слоў Троцкага, ён яшчэ ў чэрвені 1918 года прапанаваў Палітбюро ўсё ж арганізаваць паказальны працэс над зрынутым царом, прытым Троцкага цікавіла шырокае прапагандысцкае асвятленне гэтага працэсу. Аднак прапанова не сустрэла вялікага запалу, бо ўсе бальшавіцкія лідары, улучаючы і самога Троцкага, былі занадта загружаны бягучымі справамі. З паўстаннем чэхаў фізічнае выжыванне бальшавізму аказалася пад пытаннем, і арганізаваць у падобных умовах суд над царом было б цяжка[42].
У дзённіку Троцкі сцвярджаў, што рашэнне пра расстрэл было прынята Леніным і Свярдловым[14][80]:
Белы друк некалі вельмі горача дэбатаваў пытанне, паводле чыйго рашэння было пакарана смерцю царская сям’я… Лібералы схіляліся, як быццам, да таго, што ўральскі выканкам, адрэзаны ад Масквы, дзеяў самастойна. Гэта няпраўда. Пастанова вынесена была ў Маскве. (…)Наступны мой прыезд у Маскву выпаў ужо пасля падзення Екацярынбурга. У гутарцы са Свярдловым я спытаў між іншым:
- — Так, а дзе цар?
- — Кончана, — адказаў ён, — расстраляны.
- — А сям’я дзе?
- — І сям’я з ім.
- — Усе? — спытаў я, відаць, з адценнем здзіўлення.
- — Усе, — адказаў Свярдлоў, — а што?
Ён чакаў маёй рэакцыі. Я нічога не адказаў.
- — А хто вырашыў? — спытаў я.
- — Мы тут вырашалі. Ільіч лічыў, што нельга пакідаць нам ім жывога сцяга, асабліва ў цяперашніх цяжкіх умовах.
— Запіс у дзённіку Троцкага ад 9 красавіка 1935 г.[80]
Гісторык Фельштынскі, каментуючы ўспаміны Троцкага, лічыць, што дзённікавы запіс 1935 года выклікае куды больш даверу, бо запісы ў дзённіку не былі прызначаны для агалоскі і публікацыі[80].
Старэйшы следчы па асабліва важных справах Генеральнай пракуратуры Расіі У. М. Салаўёў, які вёў расследаванне крымінальнай справы па факце гібелі царскай сям’і, звярнуў увагу на тое, што ў пратаколе пасяджэння Саўнаркама, на якім Свярдлоў паведаміў пра расстрэл Мікалая II, сярод прысутных фігуруе прозвішча Троцкага. Гэта супярэчыць яго ўспамінам пра гутарку «пасля прыезду з фронту» са Свярдловым пра Леніна[81]. Сапраўды, Троцкі, паводле пратакола пасяджэння Саўнаркама № 159, быў 18 ліпеня на аб’яве Свярдловым пра расстрэл[8]. Паводле некаторых крыніц, ён як наркамваенмор 18 ліпеня знаходзіўся на фронце пад Казанню. Разам з тым сам Троцкі ў сваёй працы «Маё жыццё» піша, што выехаў у Свіяжск толькі 7 жніўня. Варта адзначыць і то, што паказаная цытата Троцкага ставіцца да 1935 года, калі ні Леніна, ні Свярдлова ўжо не было ў жывых. Нават калі прозвішча Троцкага было занесена ў пратакол пасяджэння Саўнаркама памылкова, аўтаматычна, інфармацыя пра расстрэл Мікалая II была надрукавана ў газетах, і не ведаць ён мог толькі пра расстрэл усёй царскай сям’і[15].
Гісторыкі крытычна ацэньваюць сведчанні Троцкага. Так, гісторык В. П. Булдакоў пісаў, што Троцкі меў схільнасць да спрашчэння апісання падзей ва ўгоду хараству выкладу[82], а гісторык-архівіст В. М. Хрусталёў, паказваючы, што Троцкі, згодна захаваным у архівах пратаколам, быў сярод удзельнікаў таго самага пасяджэння Саўнаркама, выказаў дапушчэнне, што Троцкі ў сваіх памянёных успамінах усяго толькі спрабаваў дыстанцыявацца ад прынятага ў Маскве рашэння[12].
З дзённіка У. П. Мілюціна
[правіць | правіць зыходнік]У. П. Мілюцін пісаў:
- «Позна вярнуўся з Саўнаркама. Былі „бягучыя“ справы. Падчас абмеркавання праекта пра ахову здароўя, даклада Сямашкі, увайшоў Свярдлоў і сеў на сваё месца на крэсла ззаду Ільіча. Сямашка скончыў. Свярдлоў падышоў, нахіліўся да Ільіча і штосьці сказаў.
- — Таварышы, Свярдлоў просіць слова для паведамлення.
- — Я павінен сказаць, — пачаў Свярдлоў звычайным сваім тонам, — атрымана паведамленне, што ў Екацярынбургу па пастанове абласнога Савета расстраляны Мікалай… Мікалай хацеў бегчы. Чэхаславакі падступалі. Прэзідыум ЦВК пастанавіў ухваліць…
- — Пяройдзем зараз да паартыкульнага чытання праекта, — прапанаваў Ільіч…»
— Цытуецца па: Свердлова К. Яков Михайлович Свердлов[83]
Успаміны ўдзельнікаў расстрэлу
[правіць | правіць зыходнік]Захаваліся ўспаміны ўдзельнікаў падзей Я. М. Юроўскага, М. А. Мядзведзева (Кудрына), Р. П. Нікуліна, П. З. Ярмакова, таксама А. А. Стракоціна (падчас расстрэлу, па ўсёй бачнасці, забяспечваў вонкавую ахову дома), В. Н. Нетрэбіна, П. М. Быкава (па ўсёй бачнасці, асабіста ў расстрэле не браў удзел[84]), І. Радзінскага (асабіста ў расстрэле не браў удзел, браў удзел у знішчэнні трупаў), Кабанава[57], П. Л. Войкава, Г. І. Сухарукава[53] (браў удзел толькі ў знішчэнні трупаў), старшыні Уралаблсавета А. Г. Белабародава (асабіста ў расстрэле не браў удзел)[84].
Адной з найболей дэталёвых крыніц з’яўляюцца працы бальшавіцкага дзеяча Урала П. М. Быкава, які да сакавіка 1918 года быў старшынём Екацярынбургскага савета[50], члена выканкама Уралаблсавета. У 1921 годзе Быкаў апублікаваў артыкул «Апошнія дні апошняга цара»[13], а ў 1926 годзе — кнігу «Апошнія дні Раманавых»[13], у 1930 кніга была перавыдадзена ў Маскве і Ленінградзе[13].
Іншымі дэталёвымі крыніцамі з’яўляюцца ўспаміны М. А. Мядзведзева (Кудрына), які ўдзельнічаў у расстрэле асабіста, і, у дачыненні расстрэлу, успаміны Я. М. Юроўскага і яго памагатага Р. П. Нікуліна[13]. Успаміны Мядзведзева (Кудрына) былі напісаны ў 1963 годзе і адрасаваны М. С. Хрушчову[53]. Больш кароткімі з’яўляюцца ўспаміны І. Радзінскага, супрацоўніка ЧК Кабанава і іншых.
Многія ўдзельнікі падзей мелі свае асабістыя прэтэнзіі да цара: М. А. Мядзведзеў (Кудрын), мяркуючы паводле яго ўспамінаў, пры цары сядзеў у турме[32], П. Л. Войкаў браў удзел у рэвалюцыйным тэроры ў 1907 годзе, П. З. Ярмакоў за ўдзел у экспрапрыяцыях і забойства правакатара быў сасланы, у Юроўскага быў сасланы па вінавачанні ў крадзяжы бацька. У сваёй аўтабіяграфіі Юроўскі сцвярджае, што і ён сам у 1912 годзе быў высланы ў Екацярынбург з забаронай сяліцца «ў 64 пунктах Расіі і Сібіры»[14]. Апроч таго, сярод бальшавіцкіх дзеячаў Екацярынбурга быў Сяргей Мрачкоўскі, які ўвогуле нарадзіўся ў турме, дзе сядзела яго маці за рэвалюцыйную дзейнасць[85]. Вымаўленая Мрачкоўскім фраза «з ласкі царызму я нарадзіўся ў турме»[86] пазней была хібна прыпісана Юроўскаму следчым Сакаловым[30]. Мрачкоўскі падчас падзей займаўся тым, што адбіраў ахову Дома Іпацьева з ліку працоўных Сысерцкага завода[86]. Старшыня Уралаблсавета А. Г. Белабародаў да рэвалюцыі сядзеў у турме[14] за выпуск пракламацыі.
Успаміны ўдзельнікаў расстрэлу, галоўным чынам супадаючы адзін з адным, разыходзяцца ў шэрагу дэталей[57]. Мяркуючы па іх, Юроўскі асабіста дабіў спадчынніка дзвюма (паводле іншых дадзеных — трыма[53]) стрэламі. У расстрэле таксама бяруць удзел памагаты Юроўскага Р. П. Нікулін, П. З. Ярмакоў, М. А. Мядзведзеў (Кудрын) і іншыя. Паводле ўспамінаў Мядзведзева, асабіста ў Мікалая стралялі Юроўскі, Ярмакоў і Мядзведзеў[53]. Апроч таго, Ярмакоў і Мядзведзеў дабіваюць вялікіх княжнаў Таццяну і Анастасію[53]. «Гонар» ліквідацыі менавіта Мікалая фактычна аспрэчваюць адзін у аднаго Юроўскі, М. А. Мядзведзеў (Кудрын) (не блытаць з іншым удзельнікам падзей П. С. Мядзведзевым) і Ярмакоў[53], найболей імавернымі ўяўляюцца Юроўскі і Мядзведзеў (Кудрын), у самым Екацярынбургу падчас падзей лічылася, што цара расстраляў Ярмакоў.
Юроўскі ў сваіх успамінах сцвярджаў, што цара забіў асабіста ён, тады як Мядзведзеў (Кудрын) прыпісвае гэта сабе. Версію Мядзведзева часткова пацвярджаў таксама іншы ўдзельнік падзей, супрацоўнік ЧК Кабанаў[53]. Пры гэтым М. А. Мядзведзеў (Кудрын) у сваіх успамінах сцвярджае, што Мікалай «зваліўся з майго пятага стрэлу»[53], а Юроўскі — што забіў яго з аднаго стрэлу[53].
Сам Ярмакоў у сваіх успамінах апісвае сваю ролю ў расстрэле так (арфаграфія аўтара захаваная)[57]:
…мне сказали, на твою долю выпало счастье разстрелять и схаронить…
Поручение я принял и сказал, что будет выполнено точно, подготовил место куды вести и как скрыть учитывая все абстоятельства важности политического момента. Когда я доложил Белобородову, что могу выполнить, то он сказал, сделать так чтобы были все разстреляны, мы это решили, дальше я в расуждения невступал, стал выполнят так, как это нужно было…
…Кагда было все порядке, тогда я коменданту дома в кабинети дал постановление облостного исполнительного Комитета Юровскому, то он усомнился, по чему всех, но я ему сказал нада всех и разговаривать нам свами долго нечего, время мало, пора приступать….
…я себе взял самого Никалая, Александру, доч, Алексея, потому что у меня был маузер, им можно верна работат, астальные были наганы. После спуска, внижний этаж мы немного обождали, потом комендант пред дожил всем встать все встали, но Алексей сидел на стуле, тогда стал читать приговор постановления, где говорилос по постоновлению исполнительного Комитета расстрелять.
Тогда у Николая вырвалась фраза: как нас никуда не повезут, ждать дальше было незя, я дал выстрел внего упор, он упал сразу, но и остальные также, в это время поднялся между ними плач, один другому брасалис на шею затем дали несколько выстрелов, и все упали.
Як бачна, Ярмакоў супярэчыць усім астатнім удзельнікам расстрэлу, цалкам прыпісаўшы сабе ўсё кіраўніцтва расстрэлам, і ліквідацыю Мікалая асабіста. Паводле некаторых крыніц, у момант расстрэлу Ярмакоў быў п’яны, і ўзброіўся ў агульнай складанасці трыма (паводле іншых дадзеных, нават чатырма) пісталетамі. Разам з тым следчы Сакалоў лічыў, што Ярмакоў актыўна ў расстрэле не браў удзел, кіраваў знішчэннем трупаў. У цэлым успаміны Ярмакова стаяць асабняком у шэрагу ўспамінаў іншых удзельнікаў падзей; звесткі, паведамленыя Ярмаковым, большасцю іншых крыніц не пацвярджаюцца[84].
Па пытанні ўзгаднення расстрэлу Масквой удзельнікі падзей таксама разыходзяцца. Паводле версіі, выкладзенай у «запісцы Юроўскага», загад «пра вынішчэнне Раманавых» паступіў з Пермі. «Чаму з Пермі? — задаецца пытаннем гісторык Г. З. Ёфе. — Не было тады сувязі з Екацярынбургам? Ці Юроўскі, напісаўшы гэту фразу, паводзіўся нейкімі толькі яму вядомымі меркаваннямі?»[1]. Яшчэ ў 1919 годзе следчым М. Сакаловым было ўсталявана, што незадоўга да расстрэлу ў сувязі з пагаршэннем ваеннага становішча на Урале член прэзідыума Савета Галашчокін ездзіў у Маскву[15], дзе спрабаваў узгадніць гэта пытанне. Тым не менш, удзельнік расстрэлу М. А. Мядзведзеў (Кудрын) у сваіх успамінах сцвярджае, што рашэнне было прынята Екацярынбургам і зацверджана УЦВК ужо заднім днём, 18 ліпеня, як яму сказаў Белабародаў[32], а падчас паездкі Галашчокіна ў Маскву Ленін не ўзгадніў расстрэл, запатрабаваўшы везці Мікалая ў Маскву на суд[24]. Разам з тым Мядзведзеў (Кудрын) адзначае, што Уралаблсавет знаходзіўся пад магутным ціскам як узлаваных рэвалюцыйных рабочых, якія патрабавалі неадкладна расстраляць Мікалая, так і фанатычных левых эсэраў і анархістаў, якія распачалі вінаваціць бальшавікоў у непаслядоўнасці[32]. Падобная інфармацыя ёсць і ва ўспамінах Юроўскага[87].
Паводле аповеда П. Л. Войкава, вядомаму ў выкладзе былога саветніка савецкага пасольства ў Францыі Г. З. Бесядоўскага, рашэнне было прынята Масквой, але толькі пад зацятым ціскам Екацярынбурга; на думку Войкава, Масква збіралася «саступіць Раманавых Германіі», «…асабліва спадзяваліся на магчымасць выгандляваць змяншэнне кантрыбуцыі ў трыста мільёнаў рублёў золатам, накладзенай на Расію па Брэсцкай дамове. Гэта кантрыбуцыя з’яўлялася адным з самых непрыемных пунктаў Брэсцкай дамовы, і Масква вельмі жадала б гэты пункт змяніць»; апроч таго, «некаторыя з членаў Цэнтральнага Камітэта, у прыватнасці Ленін, пярэчылі таксама і па прынцыповых меркаваннях супраць расстрэлу дзяцей», пры гэтым Ленін прыводзіў у прыклад Вялікую французскую рэвалюцыю[88][89].
Па сведчанні П. М. Быкава, расстрэльваючы Раманавых, мясцовая ўлада дзеяла «на свае страх і рызыку»[24][25].
Р. П. Нікулін сведчыў:
Часта ўзнікае пытанне: «Ці вядома было… Уладзіміру Ільічу Леніну, Якаву Міхайлавічу Свярдлову ці іншым кіроўным нашым цэнтральным працаўнікам папярэдне пра расстрэл царскай сям’і?» Ну, мне цяжка сказаць, ці было ім папярэдне вядома, але я думаю, што бо… Галашчокін… два разы ездзіў у Маскву для перамоў пра лёс Раманавых, тое адсюль, вядома, можна зрабіць выснову, што пра гэта менавіта ішла гутарка. …меркавалася арганізацыя суда над Раманавымі, спачатку… у такім шырокім, ці што, парадку, накшталт усенароднага такога суда, а потым, калі ўжо вакол Екацярынбурга ўвесь час групаваліся разнастайныя контррэвалюцыйныя элементы, стала пытанне пра арганізацыю такога вузкага суда, рэвалюцыйнага. Але і гэта не было выканана. Суда як такога не адбылося, і, у існасці, расстрэл Раманавых быў здзейснены паводле рашэння Уральскага выканаўчага камітэта Уральскага абласнога Савета…[51].
Успаміны Юроўскага
[правіць | правіць зыходнік]У 1993 годзе былі апублікаваны ўспаміны Я. М. Юроўскага[13], падчас падзей — супрацоўніка Екацярынбургскай ЧК, каменданта дома Іпацьева, і найболей імавернага начальніка расстрэльнай каманды.
Успаміны Юроўскага вядомыя ў трох версіях[53]:
- датаваная 1920 годам кароткая «запіска Юроўскага»;
- падрабязная версія, датаваная красавіком — маем 1922 года, падпісаная Юроўскім;
- скарочаная рэдакцыя ўспамінаў, што з’явілася ў 1934 годзе, створаная па заданні Уралгістпарта, уключае стэнаграму выступу Юроўскага і падрыхтаваны на яе глебе, у некаторых дэталях адрозны ад яе тэкст.
Верагоднасць першай крыніцы падпадае некаторымі даследчыкамі пад сумневы; следчы Салаўёў лічыць яе аўтэнтычнай. У «Запісцы» Юроўскі піша пра сябе ў трэцяй асобе («камендант»), што бачна, тлумачыцца ўстаўкамі гісторыка Пакроўскага М. М., запісанымі ім са слоў Юроўскага. Ёсць таксама пашыраная другая рэдакцыя «Запіскі», датаваная 1922 годам.
Генеральны пракурор РФ Ю. І. Скуратаў лічыў, што «запіска Юроўскага» «ўяўляе сабою афіцыйную справаздачу пра расстрэл царскай сям’і, падрыхтаваную Я. М. Юроўскім для ЦК УКП (б) і УЦВК»[90].
Дзённікі Мікалая і Аляксандры
[правіць | правіць зыходнік]Да нашага часу дайшлі таксама дзённікі саміх цара і царыцы, якія ў тым ліку вяліся ў Доме Іпацьева. Апошні запіс у дзённіку Мікалая II датаваны суботай 30 чэрвеня (13 ліпеня — Мікалай вёў дзённік па старым стылі) 1918 года запісам «Аляксей прыняў першую ванну пасля Табольска; калена яго папраўляецца, але зусім разагнуць яго ён не можа. Надвор’е цёплае і прыемнае. Вестак звонку ніякіх не маем». Дзённік Аляксандры Фёдараўны даходзіць да апошняга дня — аўторка 16 ліпеня 1918 года з запісам: «…Штораніцы Каменд[ант] прыходзіць у нашы пакоі. Нарэшце па сканчэнні тыдня зноў прынеслі яйкі для Бэбі [спадчынніка]. …Раптам даслалі за Лёнькам Сяднёвым, каб ён пайшоў і паадведаў свайго дзядзьку, і ён паспешна ўцёк, прыкідаем, ці праўда ўсё гэта і ці ўбачым мы хлопчыка зноў…»[1][91].
Цар у сваім дзённіку апісвае шэраг побытавых падрабязнасцей: прыбыццё царскіх дзяцей з Табольска, змены ў складзе світы («Вырашыў адпусціць майго старога Чамадурава для адпачынку і замест яго ўзяць на час Трупа»), надвор’е, прачытаныя кнігі, асаблівасці рэжыму, свае ўражанні ад вартавых і ад умоў утрымання («Нязносна сядзець так пад замком і не быць у стане выйсці ў сад, калі хочацца, і правесці добры вечар на паветры! Турэмны рэжым!!»). Цар неасцярожна памянуў і пра ліставанне з ананімным «рускім афіцэрам» («на-днях мы атрымалі два лісты, адзін за іншым, у як. нам паведамлялі, каб мы згатаваліся быць выкрадзенымі нейкімі адданымі людзьмі!»)[31][40].
З дзённіка можна пазнаць думку Мікалая пра абодвух камендантаў: Аўдзеева ён назваў «паганцам» (запіс ад 30 красавіка, панядзелак), які адзін раз быў «злёгку падпіўшы». Таксама цар выказаў незадаволенасць раскрадваннем рэчаў (запіс ад 28 мая / 10 чэрвеня)[92]:
У стадоле, дзе знаходзяцца нашы куфры, увесь час адкрываюць скрыні і вымаюць розныя прадметы і правізію з Табольска. І пры гэтым без кожнага тлумачэння прычын. Усё гэта наводзіць на думку, што ўпадабаныя рэчы вельмі лёгка могуць везціся па хатах і, такім чынам, знікнуць для нас! Агідна!
Зрэшты, думка пра Юроўскага засталася не лепшай: «Гэты тып нам падабаецца ўсё менш!»[13]; пра Аўдзеева: «Шкада Аўдзеева, але ён вінаваты ў тым, што не ўтрымаў сваіх людзей ад крадзяжу з куфраў у адрыне»[31]; «Паводле чутак, некаторыя з аўдзееўцаў сядзяць ужо пад арыштам!»
У запісы ад 28 мая / 10 чэрвеня, як піша гісторык Мяльгуноў, знайшлі адлюстраванне водгукі падзей, што адбываліся за межамі Дома Іпацьева[92]:
Вонкавыя адносіны таксама за апошнія тыдні змяніліся: турэмшчыкі імкнуцца не гаварыць з намі, як быццам ім ніякавата, і адчуваецца як бы трывога ці боязь чагосьці ў іх! Незразумела![40]
У запісы ад 6 мая (нядзеля) адзначана: «Дажыў да 50 гадоў, нават самому дзіўна!»
У дзённіку Аляксандры Фёдараўны ёсць запіс, што тычыцца змены камендантаў:
Аўдзееў зменены, і мы атрымалі новага каменданта [Юроўскага], які прыходзіў ужо аднойчы глядзець нагу бэбі. З маладым памагатым [Нікуліным], які выглядае вельмі прыемным…[1]
Рэакцыя на расстрэл
[правіць | правіць зыходнік]У складанцы «Рэвалюцыя бароніцца» (1989) гаворыцца, што расстрэл Мікалая II ускладніў сітуацыю на Урале, і згадваюцца мяцяжы, што выбухнулі ў шэрагу раёнаў Пермскай, Уфімскай і Вяцкай губерняў. Сцвярджаецца, што пад уплывам меншавікоў і эсэраў паўсталі дробная буржуазія, значная частка сярэдняга сялянства і асобныя пласты рабочых. Мяцежнікі жорстка распраўляліся з камуністамі, дзяржаўнымі службоўцамі і іх сем’ямі. Так, у Кізбангашаўскай воласці Уфімскай губерні ад рук паўстанцаў загінулі 300 чалавек. Некаторыя мяцяжы атрымоўвалася здушыць хутка, але часцей паўсталыя аказвалі працяглае супраціўленне[93].
Тым часам, гісторык Г. З. Ёфе ў манаграфіі «Рэвалюцыя і лёс Раманавых» (1992) піша, што, паводле паведамленняў многіх сучаснікаў, у тым ліку і з антыбальшавіцкага асяроддзя, вестка пра пакаранне смерцю Мікалая II «у агульным прайшла мала-заўважанай, без праяў пратэсту». Ёфе цытуе ўспаміны У. М. Какоўцава: «…У дзень надрукавання весткі я быў два разы на вуліцы, ездзіў у трамваі і нідзе не бачыў ніякага пробліску жалю ці спачування. Вестка чыталася гучна, з усмешкамі, здзекаваннямі і самымі бязлітаснымі каментарыямі… Нейкае бессэнсоўнае счарсцвенне, нейкая хвальба крыважэрнасці…»[1][94].
Падобную думку выказвае гісторык В. П. Булдакоў. Паводле яго думкі, у той час лёс Раманавых мала каго цікавіў і задоўга да іх гібелі хадзілі чуткі, што нікога з членаў імператарскай сям’і ўжо няма ў жывых. Паводле Булдакова, гараджане ўспрынялі вестку пра забойства цара «з тупой абыякавасцю», а заможныя сяляне — са здзіўленнем, але без пратэсту. Булдакоў прыводзіць фрагмент з дзённікаў З. Гіпіус, як характэрны прыклад падобнай рэакцыі неманархічнай інтэлігенцыі: «Худзенькага афіцэра не шкада, вядома,…ён даўно быў з мярцвячынай, але агідная пачварнасць усяго гэтага — непераносна»[95].
Расследаванне
[правіць | правіць зыходнік]
25 ліпеня 1918 года, праз восем дзён пасля расстрэлу царскай сям’і, Екацярынбург занялі часткі Белай арміі і атрады Чэхаславацкага корпуса. Ваеннымі ўладамі быў пачаты пошук зніклай царскай сям’і[96].
30 ліпеня пачалося расследаванне акалічнасцей яе гібелі[53]. Для расследавання пастановай Екацярынбургскага акруговага суда быў прызначаны следчы па найважнейшых справах А. П. Намёткін. 12 жніўня 1918 года расследаванне было даручана весці члену Екацярынбургскага акруговага суда І. А. Сяргееву, які агледзеў дом Іпацьева, у тым ліку і паўпадвальны пакой, дзе была расстраляная царская сям’я, сабраў і апікаў рэчыўныя довады, знойдзеныя ў «Доме асаблівага прызначэння» і на рудні[96]. Са жніўня 1918 года да расследавання далучыўся прызначаны начальнікам крымінальнага вышуку Екацярынбурга А. Ф. Кірста.
17 студзеня 1919 года для нагляду за расследаваннем справы пра забойства царскай сям’і Вярхоўны кіраўнік Расіі адмірал А. В. Калчак прызначыў галоўнакамандуючага Заходнім фронтам генерал-лейтэнанта М. К. Дзітэрыхса. 26 студзеня Дзітэрыхс атрымаў сапраўдныя матэрыялы следства, праведзенага Намёткіным і Сяргеевым. Загадам ад 6 лютага 1919 года расследаванне было ўскладзена на следчага па асабліва важных справах Омскага акруговага суда М. А. Сакалова (1882—1924). Менавіта дзякуючы яго карпатлівай працы сталі ўпершыню вядомыя падрабязнасці расстрэлу і пахавання царскай сям’і. Расследаванне Сакалоў працягваў нават у эміграцыі, аж да сваёй раптоўнай смерці. Паводле матэрыялаў расследавання ім была напісана кніга «Забойства царскай сям’і», якая выйшла на французскай мове ў Парыжы яшчэ пры жыцці аўтара, а пасля яго смерці, у 1925 годзе, выдадзеная на рускай мове[97].
Расследаванне канца XX і пачатку XXI стагоддзяў
[правіць | правіць зыходнік]Акалічнасці гібелі царскай сям’і расследаваліся ў рамках крымінальнай справы, узбуджанай 19 жніўня 1993 года па ўказанні Генеральнага пракурора Расійскай Федэрацыі. Матэрыялы ўрадавай Камісіі па вывучэнні пытанняў, злучаных з даследаваннем і перапахаваннем рэшткаў расійскага імператара Мікалая II і членаў яго сям’і, апублікаваны[98]. Крыміналіст Сяргей Нікіцін у 1994 годзе выканаў рэканструкцыю аблічча ўладальнікаў знойдзеных чэрапаў па метадзе Герасімава.
-
Мікалай II -
Аляксандра Фёдараўна -
Вольга Мікалаеўна -
Таццяна Мікалаеўна -
Анастасія Мікалаеўна -
Доктар Боткін -
Камердынер Труп -
Ганна Дзямідава, пакаёўка
Следчы па асабліва важных справах Галоўнага следчага кіравання Следчага камітэта пры Пракуратуры Расійскай Федэрацыі У. М. Салаўёў, які вёў крымінальную справу па факце гібелі царскай сям’і, разгледзеўшы ўспаміны асоб, што асабіста ўдзельнічалі ў расстрэле, а таксама сведчанні іншых былых ахоўнікаў Дома Іпацьева, прыйшоў да высновы, што ў апісанні расстрэлу яны не супярэчаць адзін аднаму, адрозніваючыся толькі ў дробных дэталях[57].
Салаўёў заявіў, што ім не выяўлена дакументаў, якія б непасрэдна даводзілі ініцыятыву Леніна і Свярдлова[6]. Разам з тым на пытанне пра тое, ці ёсць віна Леніна і Свярдлова ў расстрэле царскай сям’і, ён адказаў[6]:
Я лічу, безумоўна, яна ёсць. 18 ліпеня 1918 года, пазнаўшы, што забіта ўся сям’я, яны афіцыйна ўхвалілі расстрэл, ніводны з арганізатараў і ўдзельнікаў расстрэлу не панёс ніякай кары.
Тым часам, гісторык А. Г. Латышаў адзначае, што калі Прэзідыум УЦВК пад старшынствам Свярдлова ўхваліў (прызнаў слушным) рашэнне Уралаблсавета пра расстрэл Мікалая II, то Саўнаркам, які ўзначальваўся Леніным, гэтае рашэнне толькі «прыняў да ўвагі»[11].
Салаўёў цалкам адпрэчыў «рытуальную версію» (гл. падзел Альтэрнатыўныя тэорыі), паказаўшы, што большасць удзельнікаў абмеркавання спосабу забойства былі рускімі, у самым забойстве браў удзел толькі адзін яўрэй (Юроўскі), а астатнія былі рускімі і латышамі. Таксама следствам была аспрэчана версія пра «адсяканне галоў» у рытуальных мэтах, якая прасоўвалася М. К. Дзітэрыхсам. Паводле выніка судова-медычнай экспертызы, на шыйных пазванках усіх шкілетаў адсутнічаюць сляды пасмяротнага аддзялення галоў[36].
У кастрычніку 2011 года Салаўёў перадаў прадстаўнікам дому Раманавых пастанову пра спыненне расследавання справы. У афіцыйным выніку Следчага камітэта Расіі, абвешчаным у кастрычніку 2011 года, паказвалася, што следства не мае дакументальных довадаў дачынення Леніна або некага іншага з вышэйшага кіраўніцтва бальшавікоў да расстрэлу царскай сям’і[99][100]. Сучасныя расійскія гісторыкі паказваюць на безгрунтоўнасць высноў пра нібы недатычнасць лідараў бальшавікоў да забойства на падставе адсутнасці ў сучасных архівах дакументаў прамога дзеяння: Ленін практыкаваў асабістае прыняцце і аддачу самых кардынальных дырэктыў на месцы таемна і канспірацыйна[16][101]. На думку А. М. Баханава, ні Ленін, ні яго асяроддзе не аддавалі і ні за што не сталі б па пытанні, звязанаму з забойствам царскай сям’і, аддаваць пісьмовыя загады. Апроч таго, А. М. Баханаў адзначаў, што «вельмі многія падзеі ў гісторыі не адлюстраваны дакументамі прамога дзеяння», што нядзіўна[16]. Гісторык-архівіст В. М. Хрусталёў, прааналізаваўшы наяўнае ў дырэктыве гісторыкаў ліставанне паміж рознымі ўрадавымі ведамствамі таго перыяду, што тычыцца прадстаўнікоў дому Раманавых, пісаў, што цалкам лагічна выказаць здагадку пра вядзенне «падвойнага справаводства» ў бальшавіцкім урадзе, па падабенстве вядзення «падвойнай бухгалтэрыі»[12]. Дырэктар канцылярыі Дому Раманавых Аляксандр Заходаў таксама пракаментаваў гэту пастанову такім чынам, што лідары бальшавікоў маглі аддаваць не пісьмовыя загады, а вусныя дырэктывы[99][100].
Прааналізаваўшы дачыненне кіраўніцтва партыі бальшавікоў і савецкага ўрада да рашэння пытання пра лёс царскай сям’і, следства адзначыла крайнюю абвостранасць палітычнага становішча ў ліпені 1918 года ў звязку з шэрагам падзей, у ліку якіх былі забойства 6 ліпеня левым эсэрам Я. Р. Блюмкіным германскага пасла В. Мірбаха з мэтай прывесці да разрыву Брэсцкага міру і паўстанне левых эсэраў. У гэтых умовах расстрэл царскай сям’і мог зрабіць негатыўны ўплыў на далейшыя адносіны паміж РСФСР і Германіяй, бо Аляксандра Фёдараўна і яе дочкі з’яўляліся германскімі прынцэсамі. Не выключалася магчымасць выдачы аднаго ці некалькіх членаў царскай сям’і Германіі для таго, каб памякчыць вастрыню паўсталага ў выніку забойства пасла канфлікту. Іншая пазіцыя па гэтым пытанні была, паводле дадзеных следства, у кіраўнікоў Урала, Прэзідыум абласнога савета якога гатовы быў знішчыць Раманавых яшчэ ў красавіку 1918 года падчас іх пераводу з Табольска ў Екацярынбург[24][заўв 15].
В. М. Хрусталёў пісаў, што паставіць кропку ў расследаванні акалічнасцей забойства царскай сям’і замінае тая акалічнасць, што гісторыкі і даследчыкі дагэтуль не маюць магчымасці вывучаць архіўныя матэрыялы, што тычацца гібелі прадстаўнікоў дому Раманавых, што змяшчаюцца ў спецховах ФСБ як цэнтральнага, так і абласнога ўзроўню[102]. Гісторык выказаў дапушчэнне, што нечая дасведчаная рука «вычысціла» архівы ЦК РКП(б), калегіі УНК, Уральскага аблвыканкама і Екацярынбургскай НК за лета і восень 1918 года. Праглядаючы разрозненыя позвы пасяджэнняў УНК, даступныя гісторыкам, Хрусталёў прыйшоў да высновы, што былі выняты дакументы, у якіх згадваліся імёны прадстаўнікоў дынастыі Раманавых. Архівіст пісаў, што гэтыя дакументы не маглі знішчыць — іх, напэўна, перавялі на захоўванне ў Цэнтральны партыйны архіў ці «спецховы». Фонды гэтых архіваў на момант напісання гісторыкам сваёй кнігі не былі даступныя даследчыкам[12].
У верасні 2015 года Следчы камітэт Расіі аднавіў расследаванне па факце гібелі царскай сям’і[10]. 23 верасня следчыя правялі эксгумацыю рэшткаў Раманавых, пахаваных у Петрапаўлаўскай крэпасці, і вынялі ўзоры рэшткаў Мікалая II і Аляксандры Фёдараўны[103].
Далейшы лёс асоб, датычных да расстрэлу
[правіць | правіць зыходнік]Члены Прэзідыума Уральскага абласнога савета[36]:
- Аляксандр Белабародаў — у 1927 годзе выключаны з УКП (б) за ўдзел у трацкісцкай апазіцыі, у маі 1930 адноўлены, у 1936 ізноў выключаны. У жніўні 1936 года арыштаваны, 8 лютага 1938 года ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР прысуджаны да расстрэлу, на наступны дзень расстраляны[104]. У 1919 годзе Белабародаў пісаў: «…Асноўнае правіла пры расправе з контррэвалюцыянерамі: захопленых не судзяць, а з імі здзяйсняюць масавую расправу». Г. З. Ёфе заўважае, што праз некаторы час Белабародаўскае правіла адносна контррэвалюцыянераў стала ўжывацца аднымі бальшавікамі супраць іншых; гэтага Белабародаў «відаць, зразумець ужо не змог. У 30-я гады Белабародаў быў рэпрэсаваны і расстраляны. Кола замкнулася»[1].
- Піліп Галашчокін — у 1925—1933 гадах — сакратар Казахскага краявога камітэта УКП (б); ажыццяўляў гвалтоўныя меры, накіраваныя на змену ладу жыцця качэўнікаў і калектывізацыю, што прывяло да велізарных ахвяр[105]. 15 кастрычніка 1939 года арыштаваны, 28 кастрычніка 1941 года расстраляны[106].
- Барыс Дзідкоўскі — працаваў ва Уральскам дзяржуніверсітэце, Уральскам геалагічным трэсце. 3 жніўня 1937 года прысуджаны Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР да расстрэлу як актыўны ўдзельнік антысавецкай тэрарыстычнай арганізацыі правых на Урале. Расстраляны. У 1956 рэабілітаваны. У гонар Дзідкоўскага названа горная вяршыня на Урале[107].
- Георгій Сафараў — у 1927 годзе на ХV з’ездзе УКП(б) выключаны з партыі «як актыўны ўдзельнік трацкісцкай апазіцыі», высланы ў горад Ачынск. Пасля заявы пра разрыў з апазіцыянерамі паводле рашэння ЦК УКП (ы) адноўлены ў партыі. У 30-я гады зноў выключаны з партыі, неаднаразова арыштоўваўся. У 1942 годзе расстраляны. Пасмяротна рэабілітаваны[108].
- Мікалай Талмачоў — у 1919 годзе ў баі з войскамі генерала М. М. Юдзеніча блізу Лугі ваяваў, знаходзячыся ў атачэнні; каб не трапіць у палон, застрэліўся. Пахаваны на Марсавым поле[109].
Непасрэдныя выканаўцы:
- Якаў Юроўскі — памёр у 1938 годзе ў Крамлёўскай лякарні[35].
- Рыгор Нікулін (памагаты Юроўскага) — перажыў чыстку, пакінуў успаміны (запіс Радыёкамітэта 12 мая 1964 года).
- Пётр Ярмакоў — у 1934 годзе пайшоў на пенсію, перажыў чыстку[110].
- Міхаіл Мядзведзеў — перажыў чыстку, перад смерцю пакінуў падрабязныя ўспаміны пра падзеі (снежань 1963 года). Памёр 13 студзеня 1964 года, пахаваны на Новадзявочых могілках[111].
- Павел Мядзведзеў — 11 лютага 1919 года быў арыштаваны агентам белагвардзейскага крымінальнага вышуку С. І. Аляксеевым[53]. Памёр у турме 12 сакавіка 1919 года, паводле адных звестак — ад сыпнога тыфу[53], паводле іншых — ад катаванняў[13].
Іншыя:
- Пётр Войкаў — забіты 7 чэрвеня 1927 года ў Варшаве[33][112] белаэмігрантам Барысам Кавердай. У гонар Войкава названа станцыя метрапалітэна «Войкаўская» ў Маскве і шэраг вуліц у гарадах СССР.
Пермскае забойства:
- Гаўрыіл Мяснікоў — у 1920-я гады далучыўся да «працоўнай апазіцыі», у 1923 годзе рэпрэсаваны[1], у 1928 бег з СССР[14]. Расстраляны ў 1945; паводле іншых дадзеных, памёр у зняволенні ў 1946 годзе[14].
Кананізацыя і царкоўнае шанаванне царскай сям’і
[правіць | правіць зыходнік]У 1981 годзе царская сям’я была ўслаўлена (кананізавана) Рускай праваслаўнай царквой за мяжой, a у 2000 — Рускай праваслаўнай царквой.
Альтэрнатыўныя тэорыі
[правіць | правіць зыходнік]Існуюць і альтэрнатыўныя версіі адносна гібелі царскай сям’і. Да іх адносяцца версіі пра выратаванне каго-небудзь з царскай сям’і і тэорыі змовы. Паводле адной з гэтых тэорый, забойства царскай сям’і з’явілася рытуальным, ажыццёўленым «жыдамасонамі»[1], пра што нібы сведчылі «кабалістычныя знакі» ў пакоі, дзе праходзіў расстрэл[36]. У некаторых варыянтах гэтай тэорыі гаворыцца пра тое, што галава Мікалая II была пасля расстрэлу аддзелена ад цела і заспіртавана[36]. Паводле іншай — расстрэл быў ажыццёўлены па ўказанні ўрада Германіі пасля адмовы Мікалая ад стварэння ў Расіі прагерманскай манархіі на чале з Аляксеем (гэта тэорыя прыводзіцца ў кнізе Р. Вільтана[113]).
Пра тое, што Мікалай II забіты, бальшавікі абвясцілі ўсім адразу пасля расстрэлу, аднак пра тое, што расстраляныя таксама яго жонка і дзеці, савецкая ўлада некаторы час маўчала. Утойлівасць забойства і месцаў пахавання прывяла да таго, што цэлы шэраг асоб заяўлялі пасля пра тое, што яны з’яўляюцца кім-небудзь з членаў сям’і, якія «чудам выратаваліся». Адной з найболей вядомых самазванак была Ганна Андэрсан, якая выдавала сябе за дзівам выжылую Анастасію. На падставе гісторыі Ганны Андэрсан было знята некалькі мастацкіх фільмаў.
Чуткі пра «цудоўнае выратаванне» ўсёй ці часткі царскай сям’і, а то і самага цара, пачалі шырыцца практычна адразу пасля расстрэлу. Так, авантурыст Б. М. Салаўёў, які быў мужам дачкі Распуціна Матроны, сцвярджаў, што нібы «Гасудар выратаваўся, пераляцеўшы на самалёце ў Тыбет да Далай-ламы»[114], а сведка Самойлаў са спасылкай на ахоўніка Дома Іпацьева А. С. Варакушава сцвярджаў, што нібы царскую сям’ю не расстралялі, а «пагрузілі ў вагон»[97].
Амерыканскія журналісты А. Самерс і Т. Мангольд у 1970-х гг. вывучылі не вядомую раней частку архіваў выніку 1918—1919 гг., знойдзеную ў 1930-х гг. у ЗША, і апублікавалі вынікі свайго расследавання ў 1976 годзе[115][116]. Паводле іх думкі, высновы М. А. Сакалова пра гібель ўсёй царскай сям’і былі зроблены пад ціскам А. В. Калчака, якому паводле некаторых прычын[заўв 16] было выгадна абвясціць загінулымі ўсіх членаў сям’і. Больш аб’ектыўнымі яны лічаць расследаванні і высновы іншых следчых Белай арміі (А. П. Намёткіна, І. А. Сяргеева і А. Ф. Кірсты). Паводле іх (Самерса і Мангольда) думкі, найболей імаверна ўсё ж, што ў Екацярынбургу былі расстраляныя толькі Мікалай II са спадчыннікам, а Аляксандра Фёдараўна з дочкамі былі перавезены ў Перм і далейшы іх лёс невядомы. А. Самерс і Т. Мангольд схіляюцца да версіі, што Ганна Андэрсан усё ж сапраўды была вялікай княжной Анастасіяй.
Выстаўкі
[правіць | правіць зыходнік]- Выстаўка «Гібель сям’і імператара Мікалая II. Следства даўжынёю ў стагоддзе». (25 мая — 29 ліпеня 2012, Выстаўная зала федэральных архіваў (Масква)[117]; з 10 ліпеня 2013, Цэнтр традыцыйнай народнай культуры Сярэдняга Урала (Екацярынбург)[118]).
У мастацтве
[правіць | правіць зыходнік]Тэма, у адрозненне ад іншых рэвалюцыйных сюжэтаў (прыкладам, «Узяцця Зімовага» ці «Прыезду Леніна ў Петраград») была мала запатрабавана ў савецкім выяўленчым мастацтве ХХ стагоддзя. Аднак існуе ранняя савецкая карціна У. М. Пчоліна «Перадача сям’і Раманавых Уралсавету», напісаная ў 1927 годзе.
Нашмат часцей яна сустракаецца ў кінематографе, у тым ліку ў фільмах: «Мікалай і Аляксандра» (1971), «Царазабойца» (1991), «Распуцін» (1996), «Раманавы. Венцаносная сям’я» (2000), тэлесерыяле «Конь белы» (1993). Фільм «Распуцін» пачынаецца са сцэны расстрэлу царскай сям’і.
Гэтай жа тэме прысвечана п’еса «Дом асаблівага прызначэння» Эдварда Радзінскага[119].
Заўвагі
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ Склад Прэзідыума Уральскага абласнога савета:
1. Белабародаў А. Г. — старшыня Уралсавета, член РСДРП з 1907 года, бальшавік.
2. Дзідкоўскі Б. В. — намеснік старшыні Уралсавета, член РСДРП з сакавіка 1917 года, бальшавік.
3. Галашчокін І. І. («таварыш Піліп») — член РСДРП з 1903 года, бальшавік.
4. Талмачоў Н. Г. — член РСДРП з 1913 года, бальшавік.
5. Сафараў Г. І. — член РСДРП з 1908 года, бальшавік. - ↑ Romanov Collection, General Collection, Beinecke Rare Book and Manuscript Library, Ельскі ўніверсітэт (ЗША).
- ↑ Фатаграфія без дакладнага датавання, атрымана праз Bain News Service і захоўваецца ў Бібліятэцы Кангрэса ЗША (George Grantham Bain Collection).
- ↑ Камердынер царскай сям’і, які быў заменены з-за хваробы на камер-лакея Трупа 24 мая 1918 года і такім чынам унік расстрэлу.
- ↑ Мабыць, у сведчаннях Ц. І. Чамадурава гаворка ішла пра тое, што адбывалася 23—24 мая: 23 мая княжны (Вольга, Таццяна і Анастасія) прыбылі ў дом Іпацьева, а 24 мая Чамадураў яго пакінуў.
- ↑ Каментуючы першы ліст «афіцэра», Л. А. Лыкава піша: «Перадусім звернем увагу, што ліставанне ішло праз вызначанага салдата-ахоўніка, а зусім не праз папяровыя коркі ў „чвэрцях“ з малаком, якія прыносілі манашкі з мясцовага жаночага манастыра», і заўважае, што «версія „папяровых коркаў“ выкладзена ва ўспамінах каменданта А. Д. Аўдзеева». — Лыкова Л. А. Следствие по делу об убийстве российской императорской семьи. Историографический и археографический очерк. — Москва: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2007. — С. 78. — 320 с. — ISBN 978-5-8243-0826-6.
- ↑ Гл. запіс у дзённіку Мікалая II ад 21 чэрвеня: Сёння адбылася змена камендантаў — падчас абеду прыйшлі Белабародаў і інш. і абвясцілі, што замест Аўдзеева прызначаецца той, як. мы прымалі за доктара — Юроўскі.
- ↑ Гл. Известия (Москва). 1918. 25, 28 июня.
- ↑ Тэкст тэлеграмы быў упершыню апублікаваны ў 1990 годзе драматургам Э. С. Радзінскім (без указання архіўнай крыніцы). — Иоффе Г. З. Революция и судьба Романовых. — Москва: Республика, 1992. — С. 308—309. — 351 с. — 55 000 экз. — ISBN 5-250-01558-1.
- ↑ Тэкст тэлеграмы на англійскай мове: «Lenin. Member of the Goverment. Msk. Rumour here going, that the exszar has been murdered. Kindly wire facts. National Tidende» (Леніну, члену ўрады, Масква. Тут ходзяць чуткі, што былы цар забіты. Калі ласка, паведаміце фактычнае становішча спраў. National Tidende)
— В.И. Ленин. Неизвестные документы. 1891-1922 гг. М., Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН). 2000. с. 243
- ↑ National Tidende. Капенгаген. Чутка няслушная, былы цар цэлы, усе чуткі — толькі хлусня капіталістычнай прэсы.
— В.И. Ленин. Неизвестные документы. 1981-1922 гг. М., Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН). 2000. с. 243
- ↑ На тэлеграме ёсць запіс супрацоўніка сакратарыята: «Вярнулі з тэлеграфа. Не маюць сувязі». В. И. Ленин. Неизвестные документы. 1891—1922 гг. М., Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН). 2000. с. 243
- ↑ Паводле дадзеных Р. Пайпса, ён быў арыштаваны разам са слугой Аляксея К. Г. Нагорным пасля таго, як яны выказалі пратэст супраць раскрадвання маёмасці царскай сям’і. Пазней абодва арыштаваныя былі расстраляныя чэкістамі. (Пайпс Р. Русская революция. — Т. 2. Большевики в борьбе за власть. 1917—1918. — С. 104. Соловьёв В. Н.. Постановление о прекращении уголовного дела № 18/123666-93 «О выяснении обстоятельств гибели членов Российского императорского дома и лиц из их окружения в период 1918—1919 годов», пункты 10-13. Архівавана з першакрыніцы 25 мая 2013. Праверана 24 мая 2013.)
- ↑ Верхас, які знаходзіўся 15 ліпеня на пасту № 6, так і не здолеў дапісаць па-руску слова «караулил», — заўважае І. Ф. Плотнікаў.
- ↑ У пастанове старэйшага пракурора-крыміналіста В. М. Салаўёва хібна пішацца, што забойства пасла Мірбаха адбылося 5 ліпеня — у рэчаіснасці гэта адбылося 6 ліпеня (гледзіце, прыкладам, тут: Блюмкин Яков Григорьевич // Энциклопедия «История отечества». — 1997.)
- ↑ Паводле думкі А. Самерса і Т. Мангольда з мэтай прапаганды супраць бальшавікоў.
Крыніцы
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с т у ф х ц ч ш э ю я аа Иоффе Г. З. Революция и судьба Романовых. — Москва: Республика, 1992. — 351 с. — 55 000 экз. — ISBN 5-250-01558-1.
- ↑ Без Грифа Секретно: Красные цареубийцы. dokopost.ru. Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2013. Праверана 2013-06-4.
- ↑ а б Алексеев В. В.. Гибель царской семьи: итоги и задачи изучения(недаступная спасылка). romanov-center.narod.ru. Архівавана з першакрыніцы 10 чэрвеня 2015. Праверана 2012-10-4.
- ↑ а б в Исповедь цареубийц. Убийство Царской Семьи в материалах предварительного следствия и в воспоминаниях лиц, причастных к совершению этого преступления / аўтар-составитель Ю. А. Жук. — Москва: Вече, 2008. — ISBN 978-5-9533-2965-1.
- ↑ Расследование убийства Николая II и его семьи, продолжавшееся 18 лет, объявлено завершенным (руск.). НТВ-новости. Архівавана з першакрыніцы 11 лютага 2013. Праверана 29 снежня 2012.
- ↑ а б в «Уголовное дело цесаревича Алексея». На вопросы обозревателя «Известий» Татьяны Батенёвой ответил следователь по особо важным делам Следственного комитета Российской Федерации Владимир Соловьёв. — 17 студзеня 2011.
- ↑ а б Интервью следователя В. Н. Соловьёва и Л. А. Аннинского Расстрельный дом(руск.) // Достоинство : Общественно-политический журнал. — 2008. — № 1.
- ↑ а б в «Правда»: Ленин в расстреле царской семьи не виновен! Сенсационное интервью старшего следователя по особо важным делам ГСУ СК при Прокуратуре Российской Федерации В. Н. Соловьёва.
- ↑ Верховный суд признал членов царской семьи жертвами репрессий. РИА Новости (10 студзеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2012. Праверана 9 лістапада 2008.
- ↑ а б СКР возобновил расследование гибели семьи Романовых — Интерфакс
- ↑ а б в г д е ё ж з і к Латышев А. Г. Рассекреченный Ленин. — 1-е. — Москва: Март, 1996. — 336 с. — 15 000 экз. — ISBN 5-88505-011-2.
- ↑ а б в г Хрусталёв В. М. Романовы. Последние дни великой династии. — 1-е. — М.: АСТ, 2013. — 861 с. — (Романовы. Падение династии). — 2 500 экз. — ISBN 978-5-17-079109-5.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с т Лыкова Л. А. Следствие по делу об убийстве российской императорской семьи. Историографический и археографический очерк. — Москва: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2007. — 320 с. — ISBN 978-5-8243-0826-6.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с т у ф х ц Буранов Ю. А., Хрусталёв В. М. Романовы. Гибель династии. — Москва: ОЛМА-ПРЕСС, 2000. — 447 с. — ISBN 5-224-01188-4.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л Иоффе Г. З. «Филиппов суд». По чьему распоряжению была расстреляна царская семья? // Наука и жизнь : Журнал. — 2010. — № 8.
- ↑ а б в Боханов А. Н. Николай II. — М.: Вече, 2008. — 528 с. — (Императорская Россия в лицах). — ISBN 978-5-9533-2541-7.
- ↑ а б в г д е ё Ковальченко И. Д. Вековая проблема российской истории // Вестник Российской академии наук. — 1994. — Т. 64. — № 10. — С. 916—918.
- ↑ а б в Пайпс Р. [Русская революция. — Т. 2. Большевики в борьбе за власть. 1917—1918. — С. 103.(недаступная спасылка)
- ↑ Примечания. 90 // Н. А. Соколов. Предварительное следствие 1919—1922 гг.: [Сб. материалов] / Сост. Л. А. Лыкова. — М.: Студия ТРИТЭ; Рос. Архив, 1998. — (Российский Архив; [Т.] VIII). Архівавана з першакрыніцы 19 чэрвеня 2013. Праверана 19 чэрвеня 2013.
- ↑ а б в г д е ё ж Пайпс Р. Русская революция. — Т. 2. Большевики в борьбе за власть. 1917—1918. — С. 104.
- ↑ Соколов Н. А. Глава XI: Перевоз детей из Тобольска // Убийство царской семьи.
- ↑ а б Соколов Н. А. Глава XII: Задержание Государя, Государыни и Великой Княжны Марии Николаевны в Екатеринбурге. Переезд их и остальных детей в дом Ипатьева // Убийство царской семьи.
- ↑ Дневники Николая II и императрицы Александры Фёдоровны: в 2 т. / отв. ред., сост. В. М. Хрусталёв. — 1-е. — М.: ПРОЗАиК, 2012. — Т. 2: 1 августа 1917 — 16 июля 1918. — 624 с. — 3 000 экз. — ISBN 978-5-91631-162-4.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о Соловьёв В. Н.. Постановление о прекращении уголовного дела № 18/123666-93 «О выяснении обстоятельств гибели членов Российского императорского дома и лиц из их окружения в период 1918—1919 годов», пункты пункты 5—6. Архівавана з першакрыніцы 19 красавіка 2013. Праверана 18 красавіка 2013.
- ↑ а б Быков П. М. Последние дни последнего царя.
- ↑ Соколов, Николай Алексеевич // Уральская историческая энциклопедия. — Екатеринбург: Академкнига, 2000.
- ↑ а б в г д е ё Соколов Н. А. Глава XIV: Стража. Система постов. Режим в доме Ипатьева // Убийство царской семьи.
- ↑ Соколов Н. А. Царское в дни переворота / Глава I // Убийство царской семьи.
- ↑ а б Соколов Н. А. Глава XXIII: Показания свидетелей и объяснения обвиняемых об убийстве царской семьи // Убийство царской семьи.
- ↑ а б в г д е Соколов Н. А. Глава XV: Окружение царской семьи чекистами // Убийство царской семьи.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с Пайпс Р. Русская революция. — Т. 2. Большевики в борьбе за власть. 1917—1918. — С. 106.
- ↑ а б в г д е ё ж з Из воспоминаний участника расстрела царской семьи М. А. Медведева (Кудрина) // Сборник документов, относящихся к убийству Императора Николая II и его семьи.
- ↑ а б Войков, Петр Лазаревич // Уральская историческая энциклопедия / Академкнига. — Екатеринбург, 2000.
- ↑ Из беседы с И. И. Родзинским в Радиокомитете о расстреле царской семьи, г. Москва 13 мая 1964 г. (Российский Центр хранения и изучения документов новейшей истории\РЦХИДНИ\. Ф. 588. Оп. 3. Д. 14. Л. 23 — 25, 31 — 35, 41, 45.). Архівавана з першакрыніцы 11 мая 2013. Праверана 2 мая 2013.
- ↑ а б Лыкова Л. А. Введение диссертации // Следственные документы по делу об убийстве российской императорской семьи как исторический источник. Автореферат диссертации. — 2007.
- ↑ а б в г д Соловьёв В. Н.. Проверка версии о так называемом "ритуальном убийстве" семьи российского Императора Николая II и лиц из его окружения в 1918 году. Царь-мученик Николай II. Санкт-Петербургский общественный фонд ревнителей памяти Государя Императора Николая II; Спасо-Преображенский Валаамский ставропигиальный монастырь. Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2012. Праверана 7 верасня 2011., [1]
- ↑ а б в г д е ё ж з Плотников И. О команде убийц царской семьи и её национальном составе // Урал : журнал. — 2003. — № 9.
- ↑ Вильтон Р. Крестный путь // Последние дни Романовых. — Берлин, 1923.
- ↑ Сведчанні Дзеравенкі Сакалову
- ↑ а б в Из дневника Николая II // Сборник документов, относящихся к убийству Императора Николая II и его семьи. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013.
- ↑ Открытое письмо Марии Спиридоновой ЦК партии большевиков. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2013. Праверана 23 мая 2013.
- ↑ а б в г Пайпс Р. Русская революция. — Т. 2. Большевики в борьбе за власть. 1917—1918. — С. 105.
- ↑ а б в г Плотников И. Ф.. Предопределённость гибели царской семьи. Межд. научно-практич. конф. «Династия Романовых в русской истории и культуре». Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2012. Праверана 7 верасня 2011.
- ↑ Цареубийства в России. Интервью с д. и. н. О. Будницким.
- ↑ Расстрел Николая II и его семьи в Екатеринбурге // Уральская историческая энциклопедия.
- ↑ Расстрельщики понимали, что совершают преступление. Интервью с д. и. н. С. Мироненко // Союзное государство : журнал. — 2008. Архівавана з першакрыніцы 27 кастрычніка 2011.
- ↑ Волкогонов Д. А. Ленин. — Т. 1. — С. 142.
- ↑ Вильтон Р. Голгофа // Последние дни Романовых. — Берлин, 1923.
- ↑ До смерти верный(недаступная спасылка). Сайт «Малые города». Архівавана з першакрыніцы 15 мая 2013. Праверана 8 мая 2013.
- ↑ а б ФЭБ: Указатель имен: Российский Архив. [Т.] VIII. — 1998 (текст). Праверана 19 красавіка 2013.
- ↑ а б Из расшифрованной записи беседы с Г. П. Никулиным в Радиокомитете о расстреле царской семьи // Сборник документов, относящихся к убийству Императора Николая II и его семьи.
- ↑ а б в Пайпс Р. Русская революция. — Т. 2. Большевики в борьбе за власть. 1917—1918. — С. 108.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п Соловьев В. Н.. Сравнительный анализ документов следствия 1918 — 1924 гг. с данными советских источников и материалами следствия 1991 — 1997 гг.. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2013. Праверана 22 мая 2013.
- ↑ Зимин И. В. Животные в императорской семье // Детский мир императорских резиденций. Быт монархов и их окружение. — 1-е. — М.: Центрполиграф, 2010. — 576 с. — (Повседневная жизнь Российского императорского двора). — ISBN 978-5-227-02410-7.
- ↑ Царская семья и её окружение перед казнью. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013.
- ↑ Манакова Т.. Джой. История царской собаки. Сайт «Русская линия». Архівавана з першакрыніцы 17 чэрвеня 2013. Праверана 16 чэрвеня 2013.
- ↑ а б в г д е ё Соловьёв В. Н.. Сравнительный анализ документов следствия 1918 — 1924 гг. с данными советских источников. С. 2. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013.
- ↑ «Известия» от 19 июля 1918 года. Архівавана з першакрыніцы 28 мая 2013. Праверана 28 мая 2013.
- ↑ Следователь Владимир Соловьев: «Мы всё сделали честно и открыто» /Известия. 11 июля 2008
- ↑ Касвинов М. Двадцать три ступени вниз // Звезда : журнал. — 1972 (№ 8—9), 1973 (№ 7—10).
- ↑ Касвинов М. К. Двадцать три ступени вниз. — Москва: Мысль, 1978. — С. 491.
- ↑ Соколов Н. А. Убийство царской семьи // Последние дни Романовых. — М.: Книга, 1991. — С. 204. — ISBN 5-212-00530-2., [2]
- ↑ Козлов В. П. Глава 9. Миф против мифа, или «Свидетельства очевидца» об убийстве царской семьи // Обманутая, но торжествующая Клио. Подлоги письменных источников по российской истории в XX веке. — М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2001. — 224 с. — ISBN 5-8243-0108-5.
- ↑ а б в г д Лыкова Л. А.. Как это было? Убийство царской семьи (руск.)(недаступная спасылка). Специально для сайта «Перспективы». Сайт «Царь Михаил Романов» (7 жніўня 2007). Архівавана з першакрыніцы 7 снежня 2012. Праверана 7 снежня 2012.
- ↑ а б Пайпс Р. Глава 9. Убийство царской семьи // Русская революция. Большевики в борьбе за власть, 1917-191. — 1-е. — М.: «Захаров», 2005. — Т. 2. — 197 с. — (Русская революция).
- ↑ а б в г Мельгунов С. П. Судьба императора Николая II после отречения. Историко-критические очерки. — М.: Вече, 2005. — 544 с. — ISBN 5-9533-0808-6.
- ↑ а б в г Авдонин А. Н. Тайна старой Коптяковской дороги(руск.) // Источник : журнал. — 1994. — № 5. — С. 60—76.
- ↑ Мельгунов С.П. Красный террор в России. — 2-е изд. — New York: Brandy, 1979. — С. 174. — 204 с. — ISBN 0-935874-00-3.
- ↑ Справка о деятельности П. Л. Войкова, подготовленная ИРИ РАН (руск.)(недаступная спасылка). Официальный сайт Владимира Мединского (8 февраля 2011 года). Архівавана з першакрыніцы 6 жніўня 2012. Праверана 19 ліпеня 2012.
- ↑ Мельгунов С. П. Судьба императора Николая II после отречения. — Москва, 2005. — С. 118. — ISBN 5-9533-0808-6.
- ↑ Авдонин А. Н. Обретение останков царской семьи(руск.) // Уральский музей : журнал. — март 2008. — Т. 41. — № 3.
- ↑ а б в Пайпс Р. Русская революция. — Т. 2. Большевики в борьбе за власть. 1917—1918. — С. 112.
- ↑ Сборник документов, относящихся к убийству Императора Николая II и его семьи. Сайт «Русское небо» (2 снежня 1999). Архівавана з першакрыніцы 18 чэрвеня 2013. Праверана 18 чэрвеня 2013.
- ↑ Мельгунов С. П. Судьба императора Николая II после отречения. — Москва, 2005. — С. 122. — ISBN 5-9533-0808-6.
- ↑ Центр по расследованию обстоятельств гибели Царской Семьи Дома Романовых. Судьба останков Царской семьи: факты, домыслы и вопросы. Сайт Царская семья: последние дни, расстрел, обретение останков (30 чэрвеня 1998). Архівавана з першакрыніцы 18 чэрвеня 2013. Праверана 18 чэрвеня 2013.
- ↑ Шумихин С. В., к. и. н. Примечания // Записки корнета Савина // Наше Наследие : Журнал.
- ↑ Лыкова Л. А. Пермь: Тайна гибели Михаила Романова. — 1-е. — Достоинство, 2010. — С. 32. — 72 с. — (Царское дело). — 3 000 экз. — ISBN 978-5-904552-05-3.
- ↑ а б в Соловьёв В. Н.. Постановление о прекращении уголовного дела № 18/123666-93 «О выяснении обстоятельств гибели членов Российского императорского дома и лиц из их окружения в период 1918—1919 годов», пункты 10-13. Архівавана з першакрыніцы 25 мая 2013. Праверана 24 мая 2013.
- ↑ а б в Пайпс Р. Русская революция. — Т. 2. Большевики в борьбе за власть. 1917—1918. — С. 110.
- ↑ а б в г д Троцкий Л. Д. Дневники и письма / Под ред. Ю. Г. Фельштинского. Предисловие А. А. Авторханова. — М.: Издательство гуманитарной литературы, 1994. — ISBN 5-87121-002-3.
- ↑ Противостояние вокруг царя (№ 59) // Правда : газета. — 2009.
- ↑ Булдаков В. П. Красная смута: Природа и последствия революционного насилия — Изд. 2-е, доп. — М.: РОССПЭН; Фонд "Президентский центр Б. Н. Ельцина, 2010. — с.471 — 967 с. — (История сталинизма). ISBN 978-5-8243-1263-8
- ↑ Свердлова К. Т. Яков Михайлович Свердлов. — 4-е. — М.: Молодая гвардия, 1985.
- ↑ а б в Источники по убийству Царской Семьи. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013.
- ↑ Орлов А. Иван Смирнов и Сергей Мрачковский: дружба врозь // Тайная история сталинских преступлений.
- ↑ а б Дитерихс М. К. Убийство царской семьи и членов дома Романовых на Урале.
- ↑ Из стенограммы совещания старых большевиков по вопросу пребывания Романовых на Урале, 1 февраля 1934 г. / Приложение // Соколов Н. А. Предварительное следствие 1919—1922 гг.: [Сб. материалов] / Сост. Л. А. Лыкова. — М.: Студия ТРИТЭ; Рос. Архив, 1998. — С. 419—435. — 463 с. — (Российский Архив: История Отечества в свидетельствах и документах XVIII—XX вв. Вып. 8). — ISBN 978-5-8243-0826-6.
- ↑ Из книги Г. З. Беседовского «На путях к термидору»: воспоминания участника расстрела царской семьи П. Л. Войкова(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013.
- ↑ Мельгунов С. П. Судьба императора Николая II после отречения. — Москва, 2005. — С. 123. — ISBN 5-9533-0808-6.
- ↑ Скуратов Ю. И.. Письмо Святейшему Патриарху Московскому и Всея Руси Алексию II от Генерального прокурора РФ Ю. И. Скуратова. Архівавана з першакрыніцы 28 красавіка 2013. Праверана 25 красавіка 2013.
- ↑ Из дневника Александры Фёдоровны, г. Екатеринбург, дом Ипатьева, май — июль 1918 г.. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013.
- ↑ а б Мельгунов С. П. Судьба императора Николая II после отречения. — М., 2005. — С. 116. — ISBN 5-9533-0808-6.
- ↑ Васьковский О. А., Ефремов Б. А., Ниренбург Я. Л., Плотников И. Ф., Пожидаева Г. В., Тертышный А. Т. Главный фронт республики // Революция защищается / Научный редактор — О. А. Васьковский. — Свердловск: Сред.-Урал. кн. изд-во, 1989.
- ↑ Коковцов В. Н.. Из моего прошлого. Воспоминания 1903—1919 гг. Том II. Париж, 1933. Часть седьмая. Время после моего увольнения Революция и бегство из России. Глава III. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013.
- ↑ Булдаков В. П. Красная смута: Природа и последствия революционного насилия — Изд. 2-е, доп. — М.: РОССПЭН; Фонд "Президентский центр Б. Н. Ельцина, 2010. — с.471 — 967 с. — (История сталинизма). ISBN 978-5-8243-1263-8
- ↑ а б Лыкова Л. А.. Предисловие // Н. А. Соколов. Предварительное следствие 1919—1922 гг.: [Сб. материалов] / Сост. Л. А. Лыкова. — М.: Студия ТРИТЭ; Рос. Архив, 1998. — С. 5—8. — (Российский Архив; [Т.] VIII). Праверана 27 красавіка 2013.
- ↑ а б Сонин Л. Правда и ложь о тайне века // Урал : журнал. — 1996. — № 7.
- ↑ Материалы Комиссии по изучению вопросов, связанных с исследованием и перезахоронением останков российского Императора Николая II и членов его семьи. Царь-мученик Николай II. Санкт-Петербургский общественный фонд ревнителей памяти Государя Императора Николая II; Спасо-Преображенский Валаамский ставропигиальный монастырь. Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2012. Праверана 7 верасня 2011., [3]
- ↑ а б Кривякина Е. Следствие установило: Ленин не убивал царскую семью // Комсомольская правда. — 2011.
- ↑ а б Убийство царской семьи Романовых не смогли «повесить» на Ленина. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013. Праверана 27 мая 2013.
- ↑ Плотников И. Ф. Александр Васильевич Колчак. Жизнь и деятельность. — Ростов н/Д.: Феникс, 1998. — 320 с. — ISBN 5-222-00228-4.
- ↑ Хрусталёв В. М. Великий князь Михаил Александрович. — М.: Вече, 2008. — С. 511. — 544 с. — (Царский дом). — 3 000 экз. — ISBN 978-5-9533-3598-0.
- ↑ Эксгумация останков Романовых в Петербурге завершена — Интерфакс
- ↑ [Александр Георгиевич Белобородов] // Известия ЦК КПСС. — 1990. — № 7 (306). Архівавана з першакрыніцы 22 студзеня 2017.
- ↑ Плотников И. Ф. Голощекин Исай Исаекович (кл. «Филипп») // Уральская историческая энциклопедия / Главный редактор В. В. Алексеев. — Екатеринбург: Академкнига, 2000.
- ↑ Голощёкин Филипп Исаевич // Словарь: политические деятели России, 1917 г..
- ↑ Дидковский Борис Владимирович (1883–1937). Архівавана з першакрыніцы 17 красавіка 2013.
- ↑ Чумаков А. Из истории политики Коминтерна на Дальнем Востоке.
- ↑ Толмачев Николай Гурьевич // Санкт-Петербург. Петроград. Ленинград: Энциклопедический справочник / Ред. коллегия: Белова Л. Н., Булдаков Г. Н., Дегтярев А. Я. и др. — 1992.
- ↑ Ермаков Петр Захарович // Уральская Историческая Энциклопедия.
- ↑ Медведев (Кудрин) Михаил Александрович (1891-1964)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 17 красавіка 2013.
- ↑ Бабенко О. Выстрел на главном вокзале // Родина : журнал. — 2007. — № 1. Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2014.
- ↑ Вильтон Р. Предисловие к русскому изданию // Последние дни Романовых. — Берлин, 1923.
- ↑ Вильтон Р. Post scriptum // Последние дни Романовых. — Берлин, 1923.
- ↑ Sammers S., Mangold T. The File on the tsar. — London, 1976.
- ↑ Саммерс С., Мангольд Т. Дело Романовых, или расстрел, которого не было. — М.: Алгоритм, 2011.
- ↑ Состоялось торжественное открытие историко-документальной выставки «Гибель семьи императора Николая II. Следствие длиною в век». Архівавана з першакрыніцы 13 ліпеня 2013. Праверана 9 ліпеня 2013.
- ↑ РИА Новости. Выставка о последних днях императорской семьи откроется на Урале. Архівавана з першакрыніцы 19 ліпеня 2013. Праверана 10 ліпеня 2013.
- ↑ Петербургский театр покажет спектакль о расстреле царской семьи // РИА Новости
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]Публікацыі дакументаў
[правіць | правіць зыходнік]- Алексеев В. В. Гибель царской семьи: мифы и реальность: (Новые документы о трагедии на Урале). — Екатеринбург: Банк культур. информации, 1993. — 282 с. — ISBN 5-7691-0394-9; ISBN 5-85865-011-2. Архівавана 25 красавіка 2017.
- Дневник Николая Романова // Красный архив. — 1927 — № 1—3; 1928 — № 2. Архівавана з першакрыніцы 27 сакавіка 2017.
- Письма Царской Семьи из заточения / Под ред. Е. Е. Алферьева. — Джорданвилль: Свято-Троиц. монастырь, 1974. — 543 с.
- Лыкова Л. А. Приложение 3. Переписка Романовых с «офицером русской армии». Екатеринбург, июнь — июль 1918 года. Дом Ипатьева // Следствие по делу об убийстве российской императорской семьи. Историографический и археографический очерк. — Москва: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2007. — С. 271—275. — 320 с. — ISBN 978-5-8243-0826-6.
- Последние дневники императрицы Александры Фёдоровны Романовой: Февр. 1917 г. — 16 июля 1918 г. / Сост., ред., предисл., введ. и коммент. В. А. Козлова и В. М. Хрусталева; пер. с англ. Л. Н. Пищик при участии О. В. Лавинской и В. М. Хрусталёва. — Новосибирск: Сиб. хронограф, 1999. — 341 с. — (Архив новейшей истории России). — ISBN 5-87550-082-4. Архівавана 30 верасня 2017.
- Последние дни Романовых: Документы, материалы следствия, дневники, версии / Сост.: М. П. Никулина, К. К. Белокуров. — Свердловск: Средне-Уральское книжное выдавецтва: Ассоциация уральских издателей, 1991. — 298, [1] с. — ISBN 5-7529-0505-2.
- Соколов Н. А. Предварительное следствие 1919—1922 гг.: [Сб. материалов] / Сост. Л. А. Лыкова. — М.: Студия ТРИТЭ; Рос. Архив, 1998. — 463 с. — (Российский Архив: История Отечества в свидетельствах и документах XVIII—XX вв. Вып. 8). — ISBN 978-5-8243-0826-6.
- Стенограммы допросов следователем Е. С. Кобылинского в качестве свидетеля, а П. Медведева, Ф. Проскурякова и А. Акимова в качестве обвиняемых по делу об убийстве Императора Николая II. (руск.) (PDF). Публикация проф. Г. Тельберга в журнале «Историк и Современник». Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2012. Праверана 21 ліпеня 2011.
Успаміны
[правіць | правіць зыходнік]- Беседовский Г. З. На путях к Термидору. — Париж, 1930—1931. — Т. 1, 2.
- Булыгин П. П. Роль Ленина в Екатеринбургской трагедии (По личным воспоминаниям участника расследования Н. А. Соколова) // Сегодня : газета. — 1928-08-07. — № 211.
- Жильяр П. Император Николай II и его семья. Петергоф, сентябрь 1915 — Екатеринбург, май 1918 г. — Вена, 1921.
- Исповедь цареубийц. Убийство Царской Семьи в материалах предварительного следствия и в воспоминаниях лиц, причастных к совершению этого преступления / аўтар-составитель Ю. А. Жук. — Москва: Вече, 2008. — ISBN 978-5-9533-2965-1.
Манаграфіі, артыкулы, даследаванні
[правіць | правіць зыходнік]- Боханов А. Н. Николай II. — Москва: Вече, 2008. — ISBN 978-5-9533-2541-7.
- Буранов Ю. А., Хрусталёв В. М. Гибель императорского дома. — Москва: Прогресс, 1992. — 348 с. — ISBN 5-01-003661-4.
- Быков П. М. Последние дни последнего царя // Рабочая революция на Урале. Эпизоды и факты : сборник. — Екатеринбург: 1921.
- Быков П. М. Последние дни Романовых. — Свердловск, 1926.
- Вильтон Р. Последние дни Романовых. — Берлин, 1923.
- Дитерихс М. К. Убийство царской семьи и членов дома Романовых на Урале. — Москва: Вече, 2007. — 512 с. — ISBN 978-5-9533-1922-5.
- Иоффе Г. З. Революция и судьба Романовых. — Москва: Республика, 1992. — 351 с. — 55 000 экз. — ISBN 5-250-01558-1.
- Козлов В. П. Глава 9. Миф против мифа, или «Свидетельства очевидца» об убийстве царской семьи // Обманутая, но торжествующая Клио. Подлоги письменных источников по российской истории в XX веке. — М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2001. — 224 с. — ISBN 5-8243-0108-5.
- Латышев А. Г. Рассекреченный Ленин. — 1-е. — Москва: Март, 1996. — 336 с. — 15 000 экз. — ISBN 5-88505-011-2.
- Мельгунов С. П. Судьба императора Николая II после отречения. Историко-критические очерки. — М.: Вече, 2005. — 544 с. — ISBN 5-9533-0808-6.
- Пагануцци П. Правда об убийстве царской семьи. — М.: Товарищество русских художников, 1992. — 222 с. — (Белая кніга России). — ISBN 5-8402-0024-7.
- Плотников И. О команде убийц царской семьи и её национальном составе // Урал : журнал. — 2003. — № 9.
- Плотников И. Ф. Правда истории. Гибель царской семьи. — М.; Екатеринбург: Свердл. регион. обществ. орг. «За духовность и нравственность», 2003. — 527 с. — 5 000 экз. — ISBN 5-9900008-1-2.
- Радзинский Э. Николай II: жизнь и смерть. — М.: АСТ, 2007. — 510 с. — ISBN 978-5-17-043315-2.
- Соколов Н. А. Убийство Царской Семьи. — Берлин, 1925.
- Хейфец М. Цареубийство в 1918 году (версия преступления и фальсифицированного следствия). — Фестиваль, 1992. — 336 с. — ISBN 5-05-0026-15-6.; выданне 1991 года
- Хрусталёв В. М. Романовы. Последние дни великой династии. — 1-е. — М.: АСТ, 2013. — С. 454—514. — 861 с. — (Романовы. Падение династии). — 2 500 экз. — ISBN 978-5-17-079109-5.
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]
|
Расстрэл імператарскай сям’і Раманавых на Вікісховішчы |
|---|
- Аудиозапись программы посвящённой «Решению СК России о прекращении расследования убийства Царской Семьи и уголовного дела за истечением срока давности» на сайте Русской Службы БиБиСи. Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013.
- Бурков Г. Ипатьевская трагедия // Литературная Россия : газета. — 2007. — № 42.
- Григорьев Ю. Последний император России. Тайна гибели. — М.: АСТ, 2009. — ISBN 978-5-9725-1422-9.
- Давидов М. И. Сокрытие тел царской семьи и его уроки для поиска останков Михаила Романова(руск.) // Пермское краевое отделение ВООПИиК Уральская Голгофа : Сборник. — Пермь: Издательский дом «Ника», 2010. — Т. 5. — С. 82—92. — ISBN 978-5-85881-064-3.
- Из книги Г. З. Беседовского «На путях к термидору»: воспоминания участника расстрела царской семьи П. Л. Войкова(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013.
- Избранные главы из книги Пьера Жильяра «Император Николай II и его семья». Архівавана з першакрыніцы 27 мая 2013.
- Комлев В. Последние дни семьи императора Николая II. — 2001.
- Кочедаев Андрей: «Всё могло быть иначе…» (Повесть-хроника Андрея Кочедаева «Екатеринбургская трагедия» с комментарием Всеволода Сахарова и Владимира Хрусталёва) // Огонёк. — 1997. — № 17 (4500). Архівавана з першакрыніцы 1 сакавіка 2009.
- Лыкова Л. А.. Как это было? Убийство царской семьи (руск.)(недаступная спасылка). Специально для сайта «Перспективы». Сайт «Царь Михаил Романов» (7 жніўня 2007). Архівавана з першакрыніцы 7 снежня 2012. Праверана 7 снежня 2012.
- Михайлина Е.. Крест последней княжны. В обычной деревне под Угличем 90 лет хранится реликвия царской семьи Романовых. Международный ВИК «Морской гвардейский экипаж» (17 мая 2006). Архівавана з першакрыніцы 15 мая 2013. Праверана 8 мая 2013.
- Александр Мурзин. «Подлинная история цареубийства остаётся нетронутой». В Санкт-Петербурге похоронены не останки Царской Семьи? // Крестьянские ведомости. — 2004.
- Об обнаружении фрагментов костей двух человек со следами насильственной смерти в окрестностях Екатеринбурга (24 жніўня 2007). Архівавана з першакрыніцы 19 красавіка 2013. Праверана 18 красавіка 2013.
- «Правда»: Ленин в расстреле царской семьи не виновен! Сенсационное интервью старшего следователя по особо важным делам ГСУ СК при Прокуратуре Российской Федерации В. Н. Соловьёва.
- Реабилитация Членов Дома Романовых (руск.). Российский Императорский Дом. Официальный сайт. — Подборка некоторых официальных документов, посвящённых процессу реабилитации Романовых и их приближённых в современной России. Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2012. Праверана 10 сакавіка 2011.
- Сайт, посвящённый выставке «Екатеринбург-Романовы.ру» в музее истории Екатеринбурга Архівавана 29 красавіка 2011.
- Сборник документов, относящихся к убийству Императора Николая II и его семьи. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2013. Праверана 22 мая 2013.
- Крестный путь Царской Семьи. Полный текст доклада судебного следователя Н. А. Соколова вдовствующей Императрице Марии Феодоровне. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2013. Праверана 22 мая 2013.
- Список иллюстраций Н. А. Соколова // Н. А. Соколов. Предварительное следствие 1919—1922 гг.: [Сб. материалов] / Сост. Л. А. Лыкова. — М.: Студия ТРИТЭ; Рос. Архив, 1998. — С. 5—8. — (Российский Архив; [Т.] VIII). Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2013.
- Соловьев В. Н.. Сравнительный анализ документов следствия 1918—1924 гг. с данными советских источников и материалами следствия 1991 — 1997 гг.. Архівавана з першакрыніцы 24 мая 2013. Праверана 22 мая 2013.
- Авдонин А. Н. Тайна Старой Коптяковской дороги(руск.) // Источник : журнал. — 1994. — № 5. — С. 60—76.
