Эскарыял

Славутасць
Эскарыял
ісп.: Real Monasterio de San Lorenzo de El Escorial
40°35′21″ пн. ш. 4°08′52″ з. д.
Краіна	Іспанія[…]
Месцазнаходжанне	Сан-Ларэнса-дэ-Эль-Эскарыяль (2000—?)
Епархія	Roman Catholic Archdiocese of Madrid[d]
Благачынне	archpriesthood of San Lorenzo de El Escorial[d]
Ордэнская прыналежнасць	ераніміты[d], Піяры і аўгусцінцы-эрэміты[d]
Архітэктурны стыль	рэнесансная архітэктура
Заснавальнік	Філіп II Габсбург
Дата заснавання	1563
Сайт	entradas.patrimonionacional.es/… (ісп.)
Аб’ект Сусветнай спадчыны
Monastery and Site of the Escorial, Madrid (Архітэктурны ансамбль Эскарыяла)
Спасылка	№ 318 у спісе аб’ектаў Сусветнай спадчыны (en)
Тып	Культурны
Крытэрыі	I, II, IV
Рэгіён	Еўропа і Паўночная Амерыка
Уключэнне	1984  (8-я сесія)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Манастыр Эскарыял (ісп.: Monasterio de El Escorial) — архітэктурны комплекс другой паловы 16 стагоддзя, які ўключаў манастыр Св. Ларэнса, бібліятэку, шпіталь, пахавальню іспанскіх каралёў і рэзідэнцыю караля Іспаніі Філіпа II. Размешчаны ў гадзіне язды ад Мадрыда каля падножжа гор Сьера-дэ-Гвадарама. Архітэктурны комплекс Эскарыял выклікае самыя розныя пачуцці: яго завуць і «восьмым цудам свету», і «манатоннай сімфоніяй у камені» і «архітэктурным кашмарам».

Стымулы для пабудовы

Фармальнай падставай для будаўніцтва манастыра Эскарыял у гонар св. Лаўрэнція была перамога пры Сен-Кантэне ў Фландрыі аб’яднаных армій Вялікабрытаніі і Іспаніі над вайскамі Францыі 10 жніўня 1557 года, дзень у дзень св. Лаўрэнція (San Lorenzo). Як было і раней, горад хрысціянскай Францыі быў варварску разрабаваны і часткова разбураны англійскімі і іспанскімі хрысціянамі. Сярод пашкоджаных была і царква Св. Лаўрэнція (або Сан Ларэнса). Аб перамозе і разбурэнні царквы паведамілі іспанскаму каралю. Рэлігійна настроены кароль Філіп II даў зарок аднавіць царкву Сан Ларэнса ў абноўленым і большым варыянце.

Святы мучанік Сан Ларэнса быў блізкі сэрцу іспанцаў, бо па легендзе быў выхадцам з Арагона, размешчаным на поўначы Іберыйскага паўвострава. З пріхільнасць да хрысціянства яго спалілі на жалезнай рашотцы. Рашотка і стала найбольш вядомым атрыбутам мучаніка.

Новы палацавы комплекс павінен быў увасабляць сілу іспанскай манархіі і іспанскай зброі, нагадваючы пра перамогу іспанцаў пры Сан-Кантэне. Паступова планы разрасталіся, роўна як і значнасць збудавання. У ім было вырашана ўвасобіць запавет Карла V — стварэнне дынастычнага пантэона, а таксама, аб’яднаўшы манастыр з каралеўскім палацам, у камені выказаць палітычную дактрыну іспанскага абсалютызму. Кароль паслаў двух архітэктараў, двух вучоных і двух каменячосаў знайсці месца для новага манастыра так, каб яно было не занадта гарачым, не занадта халодным і не занадта далёка ад новай сталіцы. Пасля цэлага года пошукаў яны апынуліся там, дзе цяпер знаходзіцца Эскарыял.

Палітычны і мастацкі фон пры будаўніцтве

Каралева Елізавета, Уільям Сесіл, 1-ы барон Берлі (злева) і Фрэнсіс Волсінгем справа.

Асаблівасцю манархічнай улады ў Іспаніі была цесная, амаль непадзельная сувязь з каталіцкай царквой. Слабыя каралі шукалі падтрымкі і знайшлі яе ў царкве. У Еўропе немагчыма знайсці іншую краіну, дзе ўлада свецкая была б так цесна прыкаваная да царквы, прарасла ў яе, апярэдзіўшы ў гэтым нават Італію, Партугалію, Польшчу, вядомыя цэнтры каталіцызму ў Еўропе. Талерантнасць да вернікаў Іспаніі іншых веравызнанняў у раннім Сярэднявеччы цяпер — перайшла ў цвёрдую нянавісць і жорсткія формы каталіцкага прыгнёту. Краіну пакрыла густая сетка сабораў, манастыроў, цэркваў. У канцы 15 стагоддзя ў Іспаніі распачала сваю дзейнасць інквізіцыя, а царква стала кантраляваць усе формы грамадскага жыцця. Пастаянная цэнзура распаўсюджвалася і на ўсе формы іспанскага мастацтва і стагоддзямі жорстка вынішчала ўсё больш-менш смелае, тармозячы іх развіццё. Тым часам іспанская манархія пачала цярпець паражэнні. 1581 годзе ад яе адкалоліся Злучаныя Правінцыі, больш вядомыя як Галандыя.

Асабліва значнымі былі палітычныя паражэнні Іспаніі ў стасунках з Брытаніяй. Каралева Елізавета наблізіла да сябе двух уплывовых прыхільнікаў пратэстантызму — гэта прэм’ер-міністр Уільям Сесіл, 1-ы барон Берлі і Фрэнсіс Волсінгем. Волсінгем, які меў дзве ўніверсітэцкія адукацыі, быў гарачым ворагам каталіцызму і прыхільнікам ідэі ўмацавання і развіцця настуагнястрэльнай зброі, умацавання абараназдольнасці флот у Брытаніі. Разгалінаваная шпіёнская сетка Волсінгема, створаная як у каралеўстве, так і на еўрапейскім кантыненце, даў яму магчымасць кантраляваць іспанцаў і своечасова выкрываць каталіцкія мецяжы супраць каралевы і дзяржавы. Ён не спыніцца і перад судом і пакараннем смерцю каралевы-каталічка Шатландыі Марыі Сцюарт. Менавіта ён выкрыў супрацьдзеянне іспанскага дыпламат а ў Лондане — Бернардзіна дэ Мендоса, якога выслалі з краіны. У Брытаніі пачалі ваенную мадэрнізацыю, перайшоўшы на выраб суцэльналітых чыгунных гармат, якімі былі абсталяваны ваенныя паруснікі. Аднаразовы выстрал ядрамі гэтых гармат наскрозь прабіваў дубовыя барты тагачасных іспанскіх караблёў. Традыцыйныя лучнікі Брытаніі былі пераведзены на выкарыстанне агнястрэльных мушкетаў, паражальная сіла якіх перавышала іспанскія. У 1588 годзе адбылася няўдалая спроба збіць ці хаця б паменшыць узрастаючую магутнасць Брытаніі. Калі Фрэнсіс Волсінгем памёр у 1590 годзе, кароль Філіп II ўзрадаваўся, што пазбавіўся магутнага ворага. Але магутнасць Брытаніі пачала перавышаць магутнасць Іспаніі менавіта з гэтага часу.

Важнае месца ў мастацтве Іспаніі 16 стагоддзя заняў не Рэнесанс (кароткі па часу, мала падтрыманы мясцовай культурай і не перайшоўшы ў фазу Высокага Адраджэння, як у Італіі), а маньерызм. У Іспаніі сфарміравалася некалькі цэнтраў маньерызму, сярод якіх Бадахос, Таледа, Мадрыд і Эскарыял. Найбольшы ўплыў гэты стыль меў на іспанскую архітэктуру і жывапіс і развіваўся пад уплывам узораў маньерызму з папскага Рыма. Так, тэма спальвання ератыкоў была даволі распаўсюджанай у іспанскім жывапісе. А апошняе рэальнае спальванне ератыка на вогнішчы ў Іспаніі адбылося яшчэ пры жыцці Гоі, Пушкіна, Тараса Шаўчэнкі.

Сцэны мучаніцтва святых, страсцей і бачанняў святых, іх экстазы і малітвы ў жывапісе і скульптуры — найбольш распаўсюджаная частка ўсяго мастацтва Іспаніі.

Назва. Пошукі. Праект

Кароль Філіп II.

Усю моц іспанскай манархіі кароль Філіп II кінуў на рэалізацыю сваёй задумы, падобнай на капрыз. Акрамя сваёй прыхільнасці да Св. Лаўрэнція Філіп II адрозніваўся пагружаннасцю ў сябе, меланхалічнасцю, глыбокай рэлігійнасцю і слабым здароўем. Ён шукаў месца, дзе мог бы адпачыць ад клопатаў караля самай магутнай імперыі свету. Ён жадаў жыць у асяроддзі манахаў, а не прыдворных; акрамя каралеўскай рэзідэнцыі Эскарыял павінен быў стаць у першую чаргу манастыром ордэна св. Іераніма. Філіп II гаварыў, што ён жадаў «пабудаваць палац для Бога і халупу для караля». Філіп не дазваляў нікому складаць сваю біяграфію пры жыцці: у сутнасці, ён напісаў яе сам, і напісаў у камені. Перамогі і паражэнні імперыі, паслядоўнасць смерцяў і трагедый, апантанасць караля вучэннем, мастацтвам, малітвамі і кіраваннем дзяржавай — усё гэта знайшло адлюстраванне ў Эскарыяле. Цэнтральнае становішча велізарнага сабора сімвалізуе веру караля ў тое, што ва ўсіх палітычных дзеяннях трэба кіравацца рэлігійнымі меркаваннямі.

Створаная адмысловая камісія старанна і доўга шукала месца ў Кастыліі, якое больш натхняла іспанскага манарха на разважанні пра ўсемагутнага хрысціянскага Бога, на набожныя думкі. Сярод прапанаваных камісіяй было і месца ў Сьера-дэ-Гвадарама на адлегласці 45 км ад тагачаснага Мадрыда. Яно і спадабалася каралю, хоць гэта было побач з закінутымі кар’ерамі пакладаў жалеза (па іспанскай escoria — шлак металургічнай вытворчасці, а пасёлак паблізу насіў назву Эль-Эскарыял).

Спробы стварыць прадстаўнічую рэзідэнцыю новага тыпу ў Іспаніі ўжо былі. Гэта перш за ўсё палац Карла V у Альгамбры, які пачалі будаваць яшчэ па загаду бацькі Філіпа II. Ён атрымаў характар халоднай параднасці і надзвычайнай адчужанасці ад асяроддзя. Велізарны палац, пакінуты каронай, так і застаўся недабудаваным (не быў створаны нават дах над усёй пабудовай. Будаўніцтва аднавілі ў 17 ст., Але зноў пакінулі. Цалкам палац дабудавалі толькі ў 20 стагоддзі, калі той нарэшце атрымаў адзіны дах). Перабудавалі і каралеўскі палац у горадзе Севілья.

Першы архітэктар і даўгабуд

План комплекса ў 1589 годзе.

Ім быў Хуан Баўтыста дэ Таледа (1515? — 1567). Ён паехаў на стажыроўку ў Італію, дзе вывучаў архітэктурнае тэорыю і практыку майстроў Высокага Адраджэння і італьянскага маньерызму ў Неапалі і Генуі. У Рыме некаторы час наведваў будаўніцтва сабора Св. Пятра ў Ватыкане. Затым 11 гадоў быў на службе іспанскага віцэ-караля ў Неапалі.

У яго творчай манеры бачаць уздзеяння Якопа Сансавіна і Паладыё. Кароль выцягнуў яго назад і з 1559 года ён знаходзіўся на службе ў манарха. Хуан Баўтыста прапрацаваў усяго восем гадоў на пасадзе прыдворнага архітэктара, але быў аўтарам першага праекта небывалага комплексу з рознымі функцыямі, першай яго архітэктурнай мадэлі і наогул ідэйнага задумы абстрактнага капрызу караля ў рэальных формах.

Праект выклікаў незадаволенасць караля Філіпа II, які загадаў адправіць праектнае рашэнне Хуана Баўтыста ў Фларэнцыю на экспертызу. Мастакі фларэнційскай Акадэміі раскрытыкавалі праект, які даручылі выпраўляць італьянцу Франчэска Паточа з Урбіна. Але пасля смерці Хуана Баўтысты ў 1569 годзе праект перарабляў яго памочнік — Хуан дэ Эрэра (каля 1530—1597), які прыслухаўся да патрабаванняў нецярплівага Філіпа II, які перажыў і гэтага архітэктара. Дэ Эрэра належаць ідэі канчатковага аздаблення. Комплекс уяўляў сабой амаль квадратнае ў плане збудаванне, у цэнтры якога размяшчалася царква, на поўдні — памяшканні манастыра, на поўначы — палац; для кожнай з частак прадугледжваўся свой унутраны двор.

Гісторыя будаўніцтва

Выгляд з паўночнага захаду

Фасады Эскарыяла

Кароль Філіп пільна сачыў за ўсімі этапамі праектавання і будаўніцтва комплексу. Ён хацеў падкрэсліць адыход яго дзяржавы ад папярэдняга, практычна сярэдневяковага этапа і надаць еўрапейскага значэння як дзяржаве, так і новай каралеўскай рэзідэнцыі. Гэтаму імкненню і быў падпарадкаваны стыль збудавання — арыентаваны на італьянскія ўзоры, але праз іспанскае ўспрыманне рэнесанснай архітэктуры. Даследчыкі бачаць у гэтым спрошчаным стылі сувязі са стылем і вобразам буйных іспанскіх шпіталяў. Апошнія мелі працяглыя фасады, сіметрычныя прамавугольныя планы з замкнёнымі ўнутранымі дворыкамі і галерэямі, сабор у цэнтры, вежы на вуглах будынка. Нешта падобнае ўжо было ў шпіталі Санта Крус у горадзе Таледа.

Эскарыял — гэта перш за ўсё манастыр. Кароль аддаў яго ордэна іеранімітаў.

Менавіта ўмацаваны манастыр і нагадваюць яго працяглыя фасад і, вежы па вуглах, дух адасобленасці ад грэшнага свету. Крэпасное і манастырскае настолькі пераважаюць у вобразным ладзе збудавання, што большасць еўрапейцаў забываюць аб тым, які гэта яшчэ і каралеўская рэзідэнцыя. Крэпасное і манастырскае падкрэслена і практычнай адсутнасцю дэкору вонкавых фасадаў, самі іспанцы называюць гэты стыль — безарнаментальным. Безарнаментальнасці спрыяў і матэрыял, выкарыстаны для будаўніцтва — шэры граніт, цвёрды, цяжкі ў апрацоўцы, не схільны даваць складаную гульню аб’ёмаў або прыемны гнутых ліній. На фасадах пакінутыя толькі карнізы і вокны, вытанчаныя ў доўгія казарменныя шэрагі.

Будаўніцтва пачалося ў 1563 годзе і доўжылася двадцаць адзін (21) год. Каралю належыць ідэя прыбудоў і павелічэння памераў збудавання. Архітэктар Хуан дэ Эрэра павялічыў памеры збудавання, каб размясціць больш манахаў (Філіп II дазволіў павялічыць колькасць манахаў новага манастыра з пяцідзесяці да ста чалавек). План збудавання пры гэтым застаўся нязменным. Так, ён падвоіў колькасць паверхаў і, адпаведна, павялічыў вышыню вуглавых веж. Будаўнічымі працамі кіраваў здольны манах ордэна іеранімітаў — Антоніа дэ Вільякасцін. Былі выдаткаваны значныя грашовыя сумы. Сюды везлі лепшыя на той час будаўнічыя матэрыялы і вырабы як з усёй Іспаніі, так і Еўропы і калоній у захопленай Амерыкі — хваёвы лес, свяцільні, каваныя рашоткі, залаты посуд, каштоўныя тканіны і вышыўкі, вырабы са серабра і бронзы. Драўляная разьба была выканана ў Куэнке і Авіле, мармур прывезены з Арасены, скульптурныя працы былі замоўлены ў Мілане, бронзавыя і сярэбраныя вырабы вырабляліся ў Таледа, Сарагосе, Фландрыі. 13 снежня 1584 года быў пакладзены апошні камень у будынак комплексу. Пасля гэтага за працу ўзяліся мастакі і дэкаратары, сярод якіх былі італьянцы П. Цібольдзіні, Л. Камб’яза, Ф. Кастэла і інш. Запрасілі і армію італьянскіх мастакоў і скульптараў, прадстаўнікоў стылю маньерызм.

І пасля заканчэння будаўніцтва Філіп II не пакідаў сваімі клопатамі Эскарыял. Тут ён сабраў вялікую колькасць прац іспанскіх і еўрапейскіх жывапісцаў, сюды звозіліся каштоўныя кнігі і рукапісы. Ужо пасля смерці Філіпа II калекцыі працягвалі папаўняцца яго спадчыннікамі, і зараз Эскарыял захоўвае працы Тыцыяна, Эль Грэка, Сурбарана, Рыбера, Цінтарэта, Каэльё.

Пакоі караля, у супрацьлегласць раскошы вялікіх ваенных залаў і змрочнай пышнасці пантэона, былі аздоблены вельмі проста. Цагляная падлога, гладкія беленыя сцены — гэта было вытрымана больш у традыцыйным духу іспанскага жылля і, акрамя таго, адказвала створанай вобразу Філіпа-манаха.

Архітэктура

Столевы жывапіс у палацы Эскарыял

Сад пры палацы ў французскім стылі

Эскарыял бліскуча ўвасобіў закладзеныя ў ім ідэі. Узведзены са светлага пясчаніку ў ясных і строгіх формах, ён высіцца на фоне горнай зеляніны гэтак жа спакойна і ўпэўнена, як глядзіць на нас Філіп II з партрэта Каэльё. Дзіўна адпаведнасць формы кожнага са збудаванняў свайму прызначэнню: прастата каралеўскіх пакояў, светлы і высокі інтэр’ер царквы, лёгкі строй аркад у бібліятэцы, змрочная пышнасць магільнага склепа. Унутраныя двары з зелянінай як бы разрэджваюць камень і ўпускаюць горнае святло ў пакоі. Сюды Філіп II, які так любіў сваё стварэнне, загадаў перавезці яго пры набліжэнні смерці. Эскарыял стаў узорам палацавых комплексаў, які пераймалі ці ад якога адштурхваліся наступныя іспанскія каралі.

Эскарыял уяўляе сабой прамавугольнік 208 × 162 м, які падзелены на квадраты, нагадваючы тым самым рашотку, на якой прыняў мучаніцкую смерць Св. Лаўрэнцій. Рашотку нагадваюць і фасады са шматлікімі акенцамі. У ім 15 галерэй, 16 паціа (унутраных дворыкаў), 13 капліц, 300 келляў, 86 лесвіц, 9 веж, 9 арганаў, 2673 акна, 1200 дзвярэй і калекцыя з больш за 1600 карцін.

Чатыры квадратныя вуглавыя вежы вонкавых карпусоў робяць збудаванне падобным на крэпасць, надаючы яму непрыступны і строгі выгляд. Дзве высокія званіцы побач з уваходам у базіліку, а таксама круглы купал царквы сведчаць пра тое, што рэлігійныя кампаненты комплексу пераважаюць над свецкімі. Базіліка, дарэчы, не толькі самы высокі, але і самы вялікі будынак у Эскарыяле. Каралеўскі палац істотна меншых памераў побач з базілікай здаецца яе прыдаткам, як бы пацвярджаючы, што Філіп II успрымаў гэта збудаванне як падарунак Богу. Яго цесныя пакоі вельмі проста абстаўлены, у адрозненне ад Бурбонаў, якія кіравалі Іспаніяй пазней.

Паўночную і заходнюю сцены манастыра атачае вялікая плошча, званая лонха (ісп.: lonja), а з паўднёвага і ўсходняга боку размешчаны сады, адкуль адкрываецца цудоўны від на манастырскія палі, пладовыя сады і наваколлі Мадрыда за імі. Гэтым відам любуецца і статуя караля Філіпа II у садзе Фрайлес (ісп.: Jardin de los Frailes), дзе манахі адпачывалі пасля сваіх прац. Справа ад саду знаходзіцца галерэя для тых, хто здаравее.

Музеі

У Эскарыяле знаходзяцца два вялікіх Новых музея. У адным з іх прадстаўлена гісторыя будаўніцтва Эскарыяла ў малюнках, планах, будаўнічых інструментах і маштабных мадэлях. У другім, у дзевяці пакоях, захоўваюцца палотны XV—XVII стагоддзяў пачынаючы ад Босха да Веранезэ, Цінтарэта і Ван Дэйка, а таксама мастакоў іспанскай школы. Габсбургаў таму лічаць найвялікшымі заступнікамі мастацтваў свайго часу. Асабліва поўна прадстаўлены мастакі фламандскай школы і Тыцыян, прыдворны мастак Карла V.

Пантэон

Рэтабла ў базіліцы Эскарыяла

Адна з мэт будаўніцтва Філіпам II Эскарыяла — стварэнне маўзалея для свайго бацькі, імператара Карла V, чые рэшткі былі перанесены сюды ў 1586 годзе. Аднак пышны пантэон у бронзе, мармуры і яспісе быў збудаваны ў крыпце царквы толькі пры Філіпе III у 1617 годзе. Тут пахаваны ўсіх каралёў Іспаніі, пачынаючы з Карла V, акрамя Філіпа V, які цярпець не мог змрочнасці Эскарыяла і прасіў пахаваць яго ў Сеговіі, і Фердынанда VI, чыя магіла знаходзіцца ў Мадрыдзе. Каралевы, якія далі жыццё спадчыннікам мужчынскага полу, таксама пахаваны тут. Насупраць знаходзіцца збудаваны ў XIX стагоддзі Пантэон прынцаў, дзе хаваюць прынцаў, прынцэс і каралеў, чые дзеці не астрымалі ў спадчыну трон.

Дзве грабніцы ў Эскарыяле пустуюць. Апошнім тут быў пахаваны адзіны не кароль, — Дон Хуан Бурбон. Яго сын і цяперашні кароль Хуан Карлас I, ды і ўвесь народ Іспаніі адчувалі, што ён заслужыў падобны знак прызнання сваёй падтрымкай дэмакратыі пры Франка і адмовай ад трона на карысць сына дзеля мірнай перадачы ўлады.

Сабор

План сабора Св. Ларэнса

Сяродкрыжжа і купал

Сабор выклікаў здзіўленне і прыгнечанасць. Па праекце, прапанаванаму яшчэ Франчэска Паточа з Урбіна, сабор меў падабенства з планам сабора Св. Пятра ў Рыме, што вельмі падабалася каралю. Але архітэктар-іспанец дэ Эрэра перарабіў цэнтрычны план у схавана базілікальны. Гэтаму спрыяюць цёмны нартэкс, над якім выбудаваныя хоры для манахаў і святароў, тры нефы самога сабора і 44 алтарныя капліцы, якія не адразу заўважаюцца.

Саборны інтэр’ер не меў упрыгожванняў, а яго канструкцыі падалі ў аголеным, суха матэматычным выглядзе. Звыклыя іспанскія саборы маюць цесныя, багата аздобленыя і прыцемнена інтэр’еры. Сабор у Эскарыяле — наадварот, ясны, дзіўна пусты, з аголенымі сценамі і купалам, дзе можна разглядзець кожную каменную глыбу. Падлога выкладзены шэрым і белым мармурам. Усё гэта гіганцкіх памераў, як і высокія пілястры з канелюры, якімі скупа дэкараваны сяродкрыжжа храма. Гіганцкія памеры меў і алтар сабора Сан Ларэнца ў чатыры ярусы. Архітэктурны алтар выкананы з цёмна-чырвонага мармуру і цёмна-зялёнай яшмы Тартосы.

Фрэскі на столі і ўздоўж 43 алтароў напісаны іспанскімі і італьянскімі майстрамі. Галоўнае рэтабла (заалтарны абраз) спраектаваў сам архітэктар Эскарыяла Хуан дэ Эрэра; паміж яшмавымі і мармуровымі калонамі размешчаны карціны сцэн з жыцця Хрыста, Дзевы Марыі і святых. На іншым баку знаходзяцца каралеўскія месцы і скульптуры Карла V, Філіпа II і іх сямействаў за малітвай. Карціны для алтара стварылі Федэрыга Цукара і Пелегрына Тыбальда. Скульптуры евангелістаў, айцоў Царквы і святых выканалі майстры з Мілан у — Леонэ Леоні і яго сын Пампеа Леоні. У цэнтры другога яруса — абраз спальвання Св. Лаўрэнція, якому прысвечаны храм. Фарбы алтарных карцін — у той жа маньерыстычнай гаме. Цеплыні гэтаму велізарныму алтару не дадаюць нават пазалочаныя скульптуры святых у бакавых нішах. Іспанцаў гіпнатызавалі гіганцкія памеры саборнага інтэр’ера і колькасць золата ў ім. Французскі падарожнік і пісьменнік-інтэлектуал Тэафіль Гацье (1811—1872), які вырас у гуманістычным асяроддзі французскай архітэктуры, здзіўлена паведамляў :

У саборы Эскарыяла пачуваешся такім агаломшаным, такім скрышаным, такім схільным да меланхоліі і прыгнечаным нясхільнай сілай, што малітва здаецца цалкам бескарыснай.

Утопіяй стала і ідэя караля, якая датычылася каталіцызму — як універсальнай стыхіі Бога, агульнай для ўсіх еўрапейцаў. Яшчэ ў пачатку 16 стагоддзя рэлігійная абшчына Заходняй Еўропы раскалолася на пратэстантызм і каталіцызм. Пратэстантызм быў прыняты шэрагам еўрапейскіх дзяржаў, сярод якіх — Швейцарыя, Вялікабрытанія, Швецыя, і часткай нямецкіх княстваў. Агнём і мячом каталіцкая царква ўтрымала ва ўлонні ўласнага веравучэння Францыю і Фландрыю, але перамогу над Іспаніяй атрымала Галандыя, дзе перамог кальвінізм яшчэ пры жыцці Філіпа II Габсбурга. Іспанская імперыя і яе ўрад пачалі жыць у падманлівым марыве ўласных ілюзій.

• 
• 
• 

Бібліятэка

Эскарыяльская бібліятэка.

У бібліятэцы Эскарыяла

Бібліятэка Эскарыяла саступае толькі ватыканскай і захоўвай рукапіркіай рукапісы св. Аўгусціна, Альфонса Мудрага і св. Тэрэзы. Тут знаходзіцца найбуйнейшы ў свеце збор арабскіх манускрыптаў, ілюстраваных зборнікаў гімнаў і прац па прыродазнаўчай гісторыі і картаграфіі пачынаючы са Сярэднявечча. Гэта адзіная бібліятэка ў свеце, дзе кнігі ставяцца карэньчыкамі ўнутр, каб лепш захоўваліся старажытныя ўпрыгожванні вокладак. Дзейнасць інквізіцыі таксама спрыяла павелічэнню фондаў эскарыяльскай бібліятэкі — менавіта сюды паступалі кніжныя зборы знішчаных ератыкоў. Таму ў рэзідэнцыю-увасабленне каталіцкай іспанскай манархіі паступалі не толькі рукапісы і выданні каталіцкіх аўтарытэтаў, але і рукапісы грэчаскіх і лацінскіх аўтараў, арабскія і яўрэйскія. Ератычнасть не распаўсюджвалася на маёмасць, канфіскаваную ў ератыкоў. У фонды бібліятэкі таксама паступалі гравюры і малюнкі значных заходнееўрапейскіх майстроў — Мікеланджэла, Тыцыяна, які лічыўся прыдворным мастаком з правам жыць у Венецыі, Рафаэля Санці, Альбрэхта Дзюрэра і інш.

Для бібліятэкі адвялі велічную залу даўжынёй 52 метры з цыліндрычным скляпеннем, 10 метраў шырынёй і 10 у вышыню. Памяшканне роўна асвятлялі вокны з абодвух бакоў, чаго не было нават каралеўскіх пакоях, Зале капітула, сакрысціі, Зале бітваў. Па прыкладзе Ватыканскай бібліятэкі — бібліятэка Эскарыяла была ўпрыгожана фрэскамі. Яе скляпенні і люнеты распісаў Пелегрына Цібальдзі, а фрыз па-над шафамі з кнігамі — мастак Барталамеа Кардучы. У аснове фрэсак — складаная алегарычныя сістэма, распрацаваная ў творах прылічанага гуманізму іспанца Арыяса Мантана. У сярэдняй частцы збору прадстаўлены сем вольных мастацтваў. Кожную алегорыю суправаджалі вобразы антычных філосафаў, літаратараў, навукоўцаў, міфічных і біблейскіх персанажаў. Так, алегорыю Філасофіі атачалі Сакрат, Платон, Арыстоцель і Сенека, які паходзіў са старажытнарымскай Іспаніі, сярод атачэння Граматыкі — іспанец Антоніа дэ Небрыха, аўтар кнігі "Мастацтва кастыльскіх мовы ", алегорыю Музыкі суправаджалі — біблейскі цар Саул і Давід, Арфей і Эўрыдзіка. Люнет тэалогіі ўпрыгожылі выявамі бацькоў каталіцызму, дзе былі Св. Амвросій, Іеранім, Аўгусцін, Рыгор. Але з усіх фрэсак вырасталі асліныя вушы эпігонства і капіравання твораў рымскіх маньерыстаў і Мікеланджэла — без яго гарачага светапогляду, без гуманістычнага імкнення палепшыць людзей захапленнем мастацтвам і ўзорамі для пераймання. Фрэскі насычаныя абстрактна-дэкаратыўнымі фігурамі нейкіх безыменных атлетаў, волатаў, картушаў і медальёнаў, ўзораў. Пелегрына Цібальдзі (1525—1596) не скрываў таго, што пераймаў манеры Мікеланджэла ў Сіксцінскай капэле, але страціў і гераічнасць мікеланджэлаўскіх фігур, і іх імкненне да праўды. Беззмястоўнасці жэстаў персанажаў Цібальдзі ўзмацнялі і ядавітыя фарбы — зеленаватыя, ружовыя, жоўтыя, сіне-фіялетавыя з больш непрыемным каларыстычных гам, чым у самога Мікеланджэла.

У ацэнках фрэсак бібліятэкі мы сутыкаемся са зменамі крытэрыяў ацэнкі адоранасці мастакоў і іх тварэнняў тады і зараз. Мікеланджэла памёр і не прымаў удзелу ў дэкарыраванні бібліятэкі. Але сучаснікі лічылі, што нібыта ён сам прыклаў намаганні да стварэння гэтых фрэсак, нягледзячы на стылізацыі працы Цібальдзі. У 21 ст. перш за ўсё цэніцца індывідуальная манера мастака, а не ўдалыя стылізацыі пад каго б там ні было. Бо трэба адрозніваць творы таленту ад работ вучня або ўдалага імітатара, каб не ствараць хаосу ў ацэнках.

Рукапісы і кнігі расстаўленыя ў шафы, вырабленымі па малюнку Хуана дэ Эрэра мэбельшчыкам Джэзепэ Флека. Яаны маюць фасады, якія нагадваюць невялікія храмы з калонамі дарычнага ордара, фрызамі з трыгліфамі і аднолькавымі балюстрада з шарамі. Па цэнтры залы зараз расстаўленыя сталы-вітрыны з экспазіцыяй найбольш рэдкіх і каштоўных рукапісаў. Колькасць кніг і рукапісаў у часы Філіпа II дасягнула 40.000 асобнікаў.

Папа Рыгор XIII абвясціў, што кожны, хто выкраў кнігу адсюль будзе адлучаны ад царквы. Цяпер большасць з выстаўленых кніг — копіі арыгіналаў.

Падчас валадарання Бурбонаў частка жылых памяшканняў была перабудавана і блізка ад манастыра збудаваны два невялікіх палаца, якія выкарыстоўваюцца як паляўнічыя і домікі для госцяў.

У бібліятэцы Эскарыяла служыў вядомы іспанскі арабіст Кандэ.

Эль-Эскарыял

Побач з ансамблем манастыра Эскарыял узнік горад Сан-Ларэнса-дэ-Эль-Эскарыяль. Колькасць насельніцтва па даных на 2011 год складае каля 19 тыс. чалавек.

Гл. таксама

• Мадонна з пацеркамі

Літаратура

• Испания. Окно в мир. М: ЭКОМ-ПРЕСС, 1998.
• История культуры стран Западной Европы в Эпоху Возрождения // Под. ред. Л. М. Брагиной. М.: Высшая школа, 2001
• Всеобщая история искусств, Т 3, М, «Искусство», 1962, с. 462—466
• Parker, Geoffrey, «Philip II» (1978)
• Parker, Geoffrey, «The Grand Strategy of Philip II» (2000)

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Манастыр Сан-Ларэнца
• Афіцыйны сайт Архівавана 22 жніўня 2014.
• Чарцяжы Эскарыяла Архівавана 4 сакавіка 2016.