Хангыль

Хангыль (часангыль, кор'ёгыль)
Тып пісьма	складовае
Мовы	карэйская
Тэрыторыя	Карэйскі паўвостраў
Гісторыя
Стваральнік	група навукоўцаў пад кіраўніцтвам Седжона Вялікага
Дата стварэння	1446
Перыяд	з 1446 года
Паходжанне	брахмі гупта сідхаматрыка тыбецкае пісьмо Пагба-ламы
Уласцівасці
Напрамак пісьма	злева направа
Знакаў	51
Дыяпазон Юнікода	U+AC00…U+D7A3 (склады), U+1100…U+11FF (літары)
ISO 15924	Hang
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Хангы́ль (кар.: 한글) — фанематычнае пісьмо карэйскай мовы. Характэрнай асаблівасцю хангыля з'яўляецца тое, што літары аб'ядноўваюцца ў групы, прыкладна адпаведныя складам. Гэты від пісьма быў распрацаваны ў сярэдзіне XV стагоддзя і з'яўляецца асноўным у Паўднёвай Карэі і адзіным у Паўночнай Карэі.

Назвы

Афіцыйныя назвы

• Сучасная назва хангыль (한글) была ўведзена Чу Сігенам у 1912 годзе. Яна адначасова азначае «вялікая пісьменнасць» на старажытнакарэйскай і «карэйская пісьменнасць» на сучаснай карэйскай мове. На ханча гэту назву запісаць нельга, хоць першы склад, хан (한), які выкарыстоўваецца ў значэнні «карэйская», можа быць запісаны як 韓. Склад 글 калісьці пайшоў ад іерогліфа 契, але цяпер у такім выглядзе запісаны быць не можа, так як натуралізаваўся ў карэйскай мове.
• У Паўночнай Карэі распаўсюджана назва Часон мунджа (кар.: 조선 문자), як такая, што адпаведнай паўночнакарэйскай назве краіны.

Іншыя назвы

• Часангыль (조선글), «часонская пісьменнасць» — выкарыстоўваецца ў Паўночнай Карэі, па прынятай там саманазву Карэі — «Часон» (조선).
• Урыгыль (우리글), «наша пісьменнасць» — назва выкарыстоўваецца як у Паўночнай, так і ў Паўднёвай Карэі.
• Куксо 국서 / 國書) і кунмун (국문 / 國文), «дзяржаўная пісьменнасць» — гэтыя назвы выкарыстоўваліся ў пачатку XX стагоддзя, зараз лічацца састарэлымі.

Да пачатку XX стагоддзя ў літаратуры хангыль практычна не выкарыстоўваўся, бо лічыўся занадта простым. Замест яго выкарыстоўвалася заснаваную на кітайскіх іерогліфах пісьменнасць ханча. Літаратурная эліта Карэі называла хангыль напышліва:

• Анмун (кар. 언문, 諺文; «народнае пісьменства»).
• Амгыль (암글; «жаночае пісьменства»). 암, імаверна, паходзіць ад іерогліфа 陰, інь, які перад назоўнікам абазначае жаночы род.
• Ахэткыль (아햇글 або 아해글; «дзіцячае пісьменства»).

Аднак гэтыя назвы зараз з'яўляюцца састарэлымі. Ханча рэдка выкарыстоўваецца ў Паўднёвай Карэі і практычна не выкарыстоўваецца ў Паўночнай Карэі.

Гісторыя

Хангыль быў створаны групай карэйскіх навукоўцаў у 1443 годзе па заказу чацвёртага цара дынастыі Часон Сячжона Вялікага.

Існуе таксама легенда, што хангыль быў вынайдзены будысцкім манахам Соль Чхонам. У той час будысцкая літаратура карысталася папулярнасцю, аднак значнай часткай была напісана на тыбецкай і санскрыце, у аснове пісьменства якіх ляжала пісменнасць Брахма.

Хангыль, як і індыйскія разнавіднасці письменнасци, з'яўляецца фанетычнай (кожнаму гуку адпавядае свой знак). Некаторыя з знакаў хангыля падобныя на знакі дэванагары. На думку лінгвіста Гэры Ледьярда, адной з крыніц хангыля было мангольская квадратная пісьменнасць, створанае Пагба-ламай.

Праект хангыля быў скончаны ў канцы 1443 — пачатку 1444 і быў апублікаваны ў 1446 ў дакуменце, азагалоўленым «Хунмін Чоным» («Настаўленне народу аб правільных гуках»). Алфавіт быў названы па назве гэтага дакумента. Дата выхаду ў свет «Хунмін Чоным», 9 кастрычніка, адзначаецца як Дзень хангыля ў Паўднёвай Карэі. Паўночнакарэйскі аналаг адзначаецца 15 студзеня.

Распаўсюджанае паданне абвяшчала, што цар Сяджон прыдумаў агульны малюнак знакаў, убачыўшы заблытаную рыбалоўчую сетку. Аднак чыста фальклорная аснова падання атрымала пацвярджэнне пасля выяўлення ў 1940 дакумента, датаванага 1446 годам і азагалоўленага «Хунмін Чоным Хэре» («Тлумачэнні і прыклады „Хунмин Чоным“»). Гэты дакумент тлумачыць форму літар, якія абазначаюць зычныя гукі, з пазіцый артыкуляцыйнай фанетыкі, а форму літар, якія абазначаюць галосныя, — з пазіцый філасофіі інь і ян і гармоніі галосных.

Цар Сяджон тлумачыў, што ён стварыў новую пісьменнасць таму, што карэйская мова адрозніваецца ад кітайскай, і выкарыстанні кітайскіх іерогліфаў вельмі цяжка навучыцца простаму люду. У той час грамаце навучаліся толькі мужчыны, якія належалі да арыстакратычнай праслойцы грамадства («янбаны»), а большасць карэйцаў была непісьменнай.

Хангыль сустрэў сур'ёзнае супраціўленне з боку літаратурнай эліты, якая прызнавала толькі ханчу ў якасці пісьменнасці. Тыповы прыклад такога супраціўлення — пратэст Чхве Малой і іншых канфуцыянскіх філосафаў у 1444 годзе.

Пасля ўрад краіны астудзіў да хангыля. Енсангун, дзесяты цар дынастыі Часон, у 1504 забараніў вывучэнне хангыля і наклаў забарону на выкарыстанне хангыля ў дакументаабароце, а цар Чунджон у 1506 скасаваў міністэрства Анмун (народнай пісьменнасці). Пасля хангыль выкарыстоўваўся ў асноўным жанчынамі і непісьменнымі людзьмі.

У канцы XIX стагоддзя пасля спроб Японіі распаўсюдзіць свой уплыў на Карэйскім паўвостраве ў краіне падняўся нацыянальны рух. Хангыль стаў нацыянальным сімвалам. Пасля рэформы Кабо (кар. 갑오 개혁, 甲午改革) у 1894 годзе хангыль упершыню з'явіўся ў афіцыйных дакументах.

Пасля анексіі Карэі Японіяй у 1910 хангыль сталі выкладаць у школах пры супрацьдзеянні японскай акупацыі, якая праводзіла палітыку культурнай асіміляцыі. Аднак пасля ў гады японскага каланіяльнага праўлення хангыль стаў стандартнай мовай публікацый, напрыклад, стандартная сістэма хангыля ад 29 кастрычнік 1933. У 1940 была апублікавана сістэма транскрыбавання хангыля на іншыя мовы. У гэты час карэйская пісьменнасць была змешваннем ханчы і хангыля, накшталт змяшанай японскай сістэмы, — лексічныя карані запісваліся на ханчы, а граматычныя формы на хангылі.

Пасля атрымання незалежнасці ад Японіі ў 1945 годзе Карэя стала выкарыстоўваць хангыль у якасці афіцыйнай пісьменнасці. Змяшаная сістэма з тых часоў здала пазіцыі. Сёння ўкрапванні на ханчы можна знайсці ў загалоўках газет, лозунгах, назвах рэстаранаў.

У КНДР у 1949 была прынятая спроба рэформы хангыля, не атрымліваючы ходу з-за рэпрэсіравання яе ініцыятара.

У сярэдзіне 1950-х гадоў прафесар А. А. Халадовіч распрацаваў сістэму транскрыпцыі хангыля з выкарыстаннем кірыліцы. Неўзабаве гэтая сістэма была дапрацавана савецкім і расійскім карэістам Львом Канцэвічам і цяпер завецца сістэмай Канцэвіча.

У XXI стагоддзі пачалося будаўніцтва музея хангыля.

Cтыль

Пісаць на хангылі можна як зверху ўніз, так і злева направа. Традыцыйным стылем, які прыйшоў з Кітая, з'яўляецца запіс зверху ўніз, прычым слупкі ідуць справа налева. Гарызантальны запіс быў прапанаваны Чу Сігенам, стаўшы да сённяшняга дня практычна стандартам.

З часам быў распрацаваны каліграфічны стыль запісу на хангылі, які меў шмат агульнага з кітайскай каліграфіяй. Такі стыль называецца «менджо» і ў цяперашні час выкарыстоўваецца ў выяўленчым мастацтве, кнігах і часопісах. Акрамя таго, некаторыя камп'ютарныя шрыфты для карэйскай мовы таксама выкананы ў стылі менджо.

Хангыль і камп'ютары

У Юнікодзе можна кадзіраваць як групы літар цалкам (дыяпазон Hangul Syllables, U+AC00…U+D7A3), так і літары па асобнасці (дыяпазон Hangul Jamo, U+1100…U+11FF) — у апошнім выпадку прылада павінна сама фарміраваць з іх групы.

Склады з дыяпазону Hangul Syllables размеркаваны ў паўднёвакарэйскім алфавітным парадку. Яны разбітыя на 19 груп па 588 складоў, кожная група ўяўляе сабой склады, якія пачынаюцца з адной і той жа зычнай. Так, U+AC00…U+AE4B — склады, якія пачынаюцца з кіёк, U+AE4C…U+B097 — са сангіёк, і гэтак далей. Кожная група ў сваю чаргу дзеліцца на 21 падгрупу (па цэнтральных галосным) з 28 складоў (па канчатковым зычным). Такім чынам, нумар склада ў Юнікодзе можна разлічыць па формуле:

0xAC00 + (нумар_пачатковай_зычнай мінус адзін) × 588 + (нумар_галоснай мінус адзін) × 28 + (нумар_канечнай_зычнай або 0)

Напрыклад, для склада 엄 нумар пачатковай зычнай роўны 12, нумар галоснай роўны 5, нумар канчатковай зычнай роўны 16, стала быць, у Юнікодзе ён мае нумар 0xC5C4 = 0xAC00 + 0x1944 + 0x0070 + 0x0010.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Хангыль