Глаголіца
| Глаголіца | |
|---|---|
 Прыклады глаголіцы з «Кіеўскіх лісткоў» і «Рэймскага Евангелля» |
|
| Тып пісьма | кансанантна-вакалічнае пісьмо |
| Мовы | стараславянская, царкоўнаславянская, раннія славянскія мовы |
| Гісторыя | |
| Месца ўзнікнення | Паўднёва-Усходняя Еўропа |
| Стваральнік | Кірыл і Мяфодзій |
| Дата стварэння | 862 |
| Перыяд |
IX — XII стст. (у Харватыі да XIX ст.) |
| Паходжанне | |
| Уласцівасці | |
| Напрамак пісьма | злева направа |
| Дыяпазон Юнікода | U+2C00–U+2C5F |
| ISO 15924 | Glag |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Глаго́ліца — старажытны славянскі алфавіт. Назва паходзіць ад стараславянскага слова «глаголъ» (слова, маўленне). Улучае 40 літар, якія пераважна адпавядаюць назвам, адпаведным гукам і размяшчэнням літар кірыліцы. Літары алфавіта адрозніваліся ад кірылічных напісаннем. Глаголіца выкарыстоўвалася на славянскіх землях разам з кірыліцай.
Цяпер глаголіца не выкарыстоўваецца ні для адной славянскай мовы. Ва ўсходніх і паўднёвых славян выцеснена кірыліцай, у заходніх — лацінскім пісьмом. У 2023 годзе харвацкі пісьменнік Таміслаў Бэроніч выдаў цалкам на глаголіцы раман «Ⰿⰻⱄⰰⰾ ⰽⱀⰵⰸⰰ Ⰰⱀⰶⰰ Ⱇⱃⰰⱀⰽⱁⱂⰰⱀⰰ» («Misal kneza Anža Frankopana») [1] — першае друкаванае выданне на глаголіцы больш чым за сто гадоў.
Апісанне
[правіць | правіць зыходнік]Мяркуюць, што гукавыя значэнні многіх літар перамясціліся пад уплывам кірыліцы ці пачалі блытацца з прычыны ранняга распаду на дыялекты, таму першапачатковае гукавое значэнне не заўсёды яснае. Напрыклад, глагалічная літара «ю» Ⱓ першапачаткова мабыць абазначала гук [у], але была заменена на лігатуру «оу» Ⱆ пад уплывам позняй кірыліцы. Некаторыя іншыя літары былі створаны пазней на кірылічны ўзор.
У наступнай табліцы пералічаны ўсе вядомыя літары глаголіцы ў сучасным парадку. Для кожнай глагалічнай літары таксама прыведзена выява кожнай літары (круглы варыянт), адпаведная сучасная кірылічная літара, прыблізнае гукавое значэнне (у IPA), назва, і здагадкі аб паходжанні. Некалькі літар не маюць сучасных адпаведнікаў.
| Літара | Кірылічны адпаведнік |
Гук | Стараславянская назва |
Беларуская назва[2] |
Лікавае значэнне[заўв 1][3] |
Паходжанне | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ⰰ | 
|
А | /ɑ/ | Азъ | Аз | 1 | Фінікійскі Алеф ці знак крыжа[4] |
| Ⰱ | 
|
Б | /b/ | Боукы | Букі | 2 | Невядомае[4] |
| Ⰲ | 
|
В | /ʋ/ | Вѣди | Ведзі | 3 | Магчыма, лацінскае V[4] |
| Ⰳ | 
|
Г | /ɡ/ | Глаголи | Глаголь | 4 | Магчыма, курсіўная грэчаская гама γ[4] |
| Ⰴ | 
|
Д | /d/ | Добро | Дабро | 5 | Грэчаская дэльта Δ[4] |
| Ⰵ | 
|
Є, Е, Э | /ɛ/ | Ѥстъ | Есць | 6 | Магчыма, самарыцянская хе ࠄ ці грэчаская сампі ϡ[4] |
| Ⰶ | 
|
Ж | /ʒ/ | Живѣте | Жывеце | 7 | Невядомае[4], магчыма копцкая джанджа ϫ[5] ці астралагічнага знака рыб 
|
| Ⰷ | 
|
Ѕ | /dz/ | Ѕѣло | Зяло | 8 | Невядомае[4] |
| Ⰸ | 
|
З | /z/ | Землꙗ | Зямля | 9 | Магчыма, варыянт грэчаскай тэты θ[4] |
| Ⰹ, Ⰺ |  , 
|
И, Й | /i, j/ | Иже | Іжэ | 10 | Магчыма, грэчаская іота з трэмаю ϊ[4] |
| Ⰻ | 
|
І, Ї | /i, j/ | І | І | 20 | Невядомае[4], магчыма, хрысціянскія сімвалы — круг і трохвугольнік |
| Ⰼ | 
|
Ћ, Ђ | /dʑ/ | Гервь (Djervь, ǵervь) |
30 | Невядомае[4] | |
| Ⰽ | 
|
К | /k/ | Како | Кака | 40 | Яўрэйская коф ק[4] |
| Ⰾ | 
|
Л | /l, ʎ/ | Людиѥ | Людзі | 50 | Магчыма, грэчаская лямбда λ[4] |
| Ⰿ | 
|
М | /m/ | Мыслите | Мыслеце | 60 | Грэчаская мю μ[4] |
| Ⱀ | 
|
Н | /n, ɲ/ | Нашь | Наш | 70 | Невядомае[4] |
| Ⱁ | 
|
О | /ɔ/ | Онъ | Он | 80 | Невядомае[4] |
| Ⱂ | 
|
П | /p/ | Покои | Пакой | 90 | Магчыма, ранні варыянт грэчаскай пі Π[4] |
| Ⱃ | 
|
Р | /r/ | Рьци | Рцы | 100 | Магчыма, грэчаская ро ρ[4] |
| Ⱄ | 
|
С | /s/ | Слово | Слова | 200 | Невядомае[4], магчыма, хрысціянскія сімвалы — круг і трохвугольнік |
| Ⱅ | 
|
Т | /t/ | Тврьдо | Тверда | 300 | Магчыма, перакладзіна грэчаскай тау τ[4] |
| Ⱆ | 
|
У | /u/ | ОУкъ | Ук | 400 | Лігатура літар он і іжыца[4] |
| Ⱇ | 
|
Ф | /f/ | Фрьть | Ферт | 500 | Варыянт грэчаскай фі φ[4] |
| Ⱈ | 
|
Х | /x/ | Хѣръ | Хер | 600 | Невядомае, літара падобна на глаголь і лацінскую h[4] |
| Ⱉ | 
|
Ѡ | /ɔ/ | Отъ | От, Амега | 700 | Лігатура літары онъ і яе люстэркавай выявы[4] |
| Ⱋ | 
|
Щ | /tʲ, ʃt/ | Шта/Шча | Шта/Шча | 800 | Лігатура: літара ша над літарай тврьдо[4] |
| Ⱌ | 
|
Ц | /ts/ | Ци | Цы | 900 | Фінальная форма яўрэйскай цадэ ץ[4] |
| Ⱍ | 
|
Ч | /tʃ/ | Чрьвь | Чэрв | 1000 | Невядомае. Літара падобная на шта[4], магчыма, фінальная форма яўрэйскай цадэ צ |
| Ⱎ | 
|
Ш | /ʃ/ | Ша | Ша | Яўрэйская шын ש[4] | |
| Ⱏ | 
|
Ъ | /ɯ/ | Ѥръ | Ёр | Магчыма, відазмененая літара онъ[4] | |
| ⰟⰉ | 
|
Ы | /ɨ/ | Ѥры | Еры | Лігатура[заўв 2] | |
| Ⱐ | 
|
Ь | /ə/ | Ѥрь | Ер | Магчыма, відазмененая літара онъ[4] | |
| Ⱑ | 
|
Ѣ | /æ, jɑ/ | Ꙗць | Яць | Магчыма, эпіграфічная грэчаская альфа Α[4] | |
| Ⱖ | 
|
Ё | */jo/ | Невядомае[4]: гіпатэтычны кампанент вялікага ётаванага юса; спалучэнне /jo/ было немагчымае ў той час | |||
| Ⱓ | 
|
Ю | /ju/ | Ю | Ю | Невядомае[4] | |
| Ⱔ | 
|
Ѧ, Я | /ɛ̃/ | Юсъ малыи | Юс малы | Грэчаская эпсілон ε, якое таксама выкарыстоўвалася для абазначэння насавога характару гука[4] | |
| Ⱗ | 
|
Ѩ | /jɛ̃/ | Юс малы ётаваны | Лігатура естъ і малога юса[4] | ||
| Ⱘ | 
|
Ѫ | /ɔ̃/ | Юсъ большии | Юс вялікі | Лігатура онъ і малога юса[4] | |
| Ⱙ | 
|
Ѭ | /jɔ̃/ | Юс вялікі ётаваны | Лігатура невядомай літары і малога юса[4] | ||
| Ⱚ | 
|
Ѳ | /θ/ | Ѳита | Фіта | Грэчаская тэта θ[4] | |
| Ⱛ | 
|
Ѵ | /ʏ, i/ | Ижица | Іжыца | Невядомае[4] | |
У ранніх тэкстах ук і тры з чатырох юсаў часам запісваліся як дыграфы, двума асобнымі часткамі.
Парадак літар «іжэ» і «і», а таксама юсаў у розных крыніцах можа адрознівацца. Дакладная адпаведнасць паміж глагалічнымі «іжэ» ды «і» і кірылічнымі «И» ды «І» невядомая — падручнікі і слоўнікі часта ўпамінаюць толькі адзін з двух магчымых варыянтаў, нічога не кажучы пра існаванне другога.
Глаголіца ва Унікодзе
[правіць | правіць зыходнік]Ва Унікодзе (пачынаючы з версіі 4.1) для глаголіцы адведзены дыяпазон U+2C00 … U+2C5F.
0
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
| ||
2C00 |
Ⰰ | Ⰱ | Ⰲ | Ⰳ | Ⰴ | Ⰵ | Ⰶ | Ⰷ | Ⰸ | Ⰹ | Ⰺ | Ⰻ | Ⰼ | Ⰽ | Ⰾ | Ⰿ | |
2C10 |
Ⱀ | Ⱁ | Ⱂ | Ⱃ | Ⱄ | Ⱅ | Ⱆ | Ⱇ | Ⱈ | Ⱉ | Ⱊ | Ⱋ | Ⱌ | Ⱍ | Ⱎ | Ⱏ | |
2C20 |
Ⱐ | Ⱑ | Ⱒ | Ⱓ | Ⱔ | Ⱕ | Ⱖ | Ⱗ | Ⱘ | Ⱙ | Ⱚ | Ⱛ | Ⱜ | Ⱝ | Ⱞ | ||
2C30 |
ⰰ | ⰱ | ⰲ | ⰳ | ⰴ | ⰵ | ⰶ | ⰷ | ⰸ | ⰹ | ⰺ | ⰻ | ⰼ | ⰽ | ⰾ | ⰿ | |
2C40 |
ⱀ | ⱁ | ⱂ | ⱃ | ⱄ | ⱅ | ⱆ | ⱇ | ⱈ | ⱉ | ⱊ | ⱋ | ⱌ | ⱍ | ⱎ | ⱏ | |
2C50 |
ⱐ | ⱑ | ⱒ | ⱓ | ⱔ | ⱕ | ⱖ | ⱗ | ⱘ | ⱙ | ⱚ | ⱛ | ⱜ | ⱝ | ⱞ |
Заўвагі
[правіць | правіць зыходнік]Зноскі
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ Jurišić, Snježana: Prva knjiga tiskana glagoljicom nakon 118 godina glashrvatske.hrt.hr. Glas Hrvatske/HRT. Objavljeno 26. kolovoza 2023
- ↑ Беларускія назвы паводле: Булыка А. М. Кірыліца // Беларуская мова. Энцыклапедыя. Мн., 1994. С. 260.
- ↑ Паводле: Лось И. Л. Глаголица // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с т у ф х ц ч ш э ю я аа аб ав аг ад ае аё аж аз аі ак ал ам Schenker, Alexander M. (1995). "Early Writing". The dawn of Slavic: an introduction to Slavic philology. New Haven and London: Yale University Press. pp. 168–172. ISBN 0-300-05846-2.
{{cite book}}:|access-date=патрабуе|url=(даведка); Праверце значэнне даты ў:|accessdate=(даведка) - ↑ Каўрус, Круталевіч. Стараславянская мова. С. 23.
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- Лось И. Л. Глаголица // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
- Каўрус А. А., Круталевіч М. М. Славянскія азбукі, іх паходжанне // Стараславянская мова.. — Мінск: Беларуская навука, 2005. — С. 18—25.
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Глаголіца- Афіцыйная кодавая табліца (PDF)
Слоўнікі і энцыклапедыі | |
|---|---|
| Нарматыўны кантроль |
