Перайсці да зместу

Марошка

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Марошка прысадзістая)
Марошка
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Rubus chamaemorus L.

Арэал

выява

Ахоўны статус

Сістэматыка
на Віківідах
Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  24850
NCBI  57936
EOL  623525
GRIN  t:32286
IPNI  735780-1
TPL  tro-27800175

Марошка[3] ці Маліна прыземістая, Марошка прысадзістая[4] (Rubus chamaemorus) — від шматгадовых травяністых раслін з роду Рубус (Маліна) (Rubus) сямейства Ружавыя (Rosaceae)[5].

Назва

[правіць | правіць зыходнік]

Навуковая відавая назва паходзіць ад стар.-грэч.: χαμαί («на зямлі») і лац.: morus («шаўкоўніца»). «Марошка» адначасова назва расліны і яе пладоў.

Батанічнае апісанне

[правіць | правіць зыходнік]
Батанічная ілюстрацыя з кнігі К. А. М. Ліндмана «Bilder ur Nordens Flora», 1917—1926

Травяністая або паўхмызняковая шматгадовая двухдомная расліна з доўгім і тонкім паўзучым карэнішчам вышынёй 8-25 см[5][6], з паўзучым карэнішчам і сцяблом, якое развіваецца штогод падчас цвіцення.

Сцёблы кароткаапушаныя, тонкія, прамастойкія, з двума-трыма лістамі і адной верхавіннай кветкай з белымі пялёсткамі[6]. Такім чынам, утвараецца па адной ягадзе на сцябле.

Лісце цэльнае, маршчыністае круглява-пупышкападобнае, пяціпялёсткавае, па краі няроўна-гародчатае[5][6].

Кветкі аднаполыя, адзінкавыя, белыя[5]. Тычынкавыя і песцікавыя кветкі знаходзяцца на розных раслінах, мужчынскія кветкі троху буйней. Чашалісцікаў і пялёсткаў па пяць; тычынкі і песцікі шматлікія. Цвіце ў чэрвені — ліпені, а праз 40-45 дзён спеюць ягады.

Плод — зборная касцянка дыяметрам 1,5 см[5][6], формай нагадвае плады маліны, але адрозніваецца асаблівым пахам і смакам, салодкая[5]; няспелыя ягады — чырвоныя, а спелыя — аранжавага колеру[6], амаль празрыстыя, нагадваюць чысты яркі бурштын, з ружовым бокам[5]. Ягады тры разы мяняюць свой ​​колер. Ураджайнасць ягад дасягае нярэдка 1000 кг з 1 га.

Не любіць дождж і вецер, асабліва — замаразкі.

Квітнее ў маі-чэрвені, збіраюць ягады ў ліпені-жніўні[6], карані нарыхтоўваюць глыбокай восенню.

Злева направа: кветка, ліст у восеньскай афарбоўцы, плод, насенне

Шкоднікі

[правіць | правіць зыходнік]

Лісце марошкі з’яўляецца кормам для вусеняў некаторых відаў матылькоў відаў. У молі Coleophora thulea няма іншых вядомых харчовых раслін. Сярод іншых відаў можна назваць Coleophora plumbella, Chionodes viduella і Amphipyra tragopoginis.

Распаўсюджанне

[правіць | правіць зыходнік]
Марошка ў Нарвегіі
Цвіценне марошкі ў Фінляндыі

Ягада не любіць спякоту, таму, у асноўным, яе можна сустрэць толькі ў тых рэгіёнах, дзе сярэднясутачная тэмпература ўлетку не падымаецца вышэй за 20 градусаў. Марошка вытрымлівае халодныя тэмпературы[5] ніжэй за −40 °C, але адчувальная да солі і сухіх умоў. Яна расце на балотах, маршах і вільготных лугах і патрабуе сонечнай экспазіцыі ў кіслай зямлі (паміж 3,5 і 5 pH).

Марошка расце ў паўночным паўшар’і ад 78°N да прыкладна 55°N на балоце. У вельмі рэдкіх выпадках сустракаецца аж да 44°N, у асноўным у горных раёнах.

Арэал ахоплівае пераважна сярэднюю паласу еўрапейскай часткі Расіі, таксама яе поўнач, Сібір і Далёкі Усход[7].

У Еўропе яна расце ў паўночных краінах, краінах Балтыі, паўднёвай частцы Грэнландыі і Беларусі. Сустракаецца ў нямецкіх далінах Везера і Эльбы, дзе знаходзіцца пад аховай закона, і ў пустках Вялікабрытаніі і Ірландыі

У Азіі сустракаецца ў паўночнай частцы Расіі на ўсход у бок Ціхага акіяна. Невялікія папуляцыі сустракаюцца таксама далей на поўдзень, як батанічны рудымент Ледніковага перыяду.

У Паўночнай Амерыцы марошка дзіка расце на большай частцы Паўночнай Канады, Аляскі, у Паўночнай Мінесоце, Нью-Хэмпшыры і Мэне. Ёсць гістарычны запіс пра невялікую папуляцыю, якая раней расла на Лонг-Айлэндзе на ўсход ад Нью-Ёрка[8][9].

Сустракаецца на тарфяных балотах, забалочаных лясах, мохавых і хмызняковых тундрах у арктычнай і паўночнай лясной паласе паўночнага паўшар’я па паўночных аколіцах[5][6].

Ягаднікі марошкі суседнічаюць з брусніцамі, чарніцамі, буякамі, побач часта расце багун, шмат сфагнавых мхоў. Такія месцы — улюбёныя пашы белых курапатак і такуючых глушцоў.

У класіфікацыі раслінных супольнасцей характэрны від  (польск.) (бел. для альянсу Oxycocco-Empetrion, асацыяцыі Empetro-Trichophoretum austriaci[10].

Хімічны склад

[правіць | правіць зыходнік]
Сабраныя ягады марошкі

У спелых ягадах утрымліваюцца цукры (4-5 %[5]), бялкі (0,8 %), клятчатка (3,8 %), арганічныя кіслоты: яблычная, лімонная — (0,7-0,8 %[5]); вітаміны: С (30-200 мг%), В (0,02 мг%), РР (0,15 %), А; мінеральныя рэчывы: шмат калію, фосфар, жалеза, кобальт, антацыяны, дубільныя і пекцінавыя рэчывы, утрыманне якіх адрозніваецца ў розных рэгіёнах у залежнасці ад балансу сонечнага святла, дажджу і тэмпературы[11]. Прысутнічаюць элагітаніны  (англ.) (бел. ламбертыянін C  (англ.) (бел. і сангуін H-6  (англ.) (бел.[12].

Варыяцыі генатыпу марошкі таксама могуць ўплываць на поліфенольны  (руск.) (бел. склад, асабліва для элагітанінаў, сангуіну H-6, антацыянаў і кверцэціну  (руск.) (бел.[13].

Поліфенольныя экстракты марошкі паляпшаюць яе ўласцівасці да захоўвання ў свежым выглядзе[14]. Таксама ўтрымлівае прынамсі 14 лятучых рэчываў, уключаючы ванілін, адказны за водар марошкі[15].

Размнажэнне

[правіць | правіць зыходнік]

Шырокае распаўсюджванне адбываецца за кошт пераносу насення птушкамі і сысунамі. Далейшае размнажэнне магчыма таксама праз яе карэнішчы, якія могуць развівацца ў шырокія ягадныя плямы. Тронкі ў маі або жніўні здольныя ўтвараць генетычныя клоны мацярынскай расліны[16].

Збор ягад на дзяржаўных землях

[правіць | правіць зыходнік]
Збор ягад марошкі

У некаторых паўночных еўрапейскіх краінах, такіх як Нарвегія, агульная палітыка датычна недраўніннай лясной прадукцыі дазваляе кожнаму ахвочаму збіраць марошку на дзяржаўнай зямлі і есці яе на месцы, але толькі мясцовыя жыхары могуць транспартаваць ягады з гэтых месцаў і толькі спелыя ягады могуць быць сабраны[17][18][19].

Культывацыя

[правіць | правіць зыходнік]
Продаж марошкі

Нягледзячы на вялікі попыт як прысмакі (асабліва ў Нарвегіі і Фінляндыі), марошка шырока не культывуецца і з’яўляецца, найперш, дзікай раслінай. Аптовыя цэны вар’іруюцца ў шырокім дыяпазоне, зыходзячы з памеру гадавога ўраджаю, напрыклад, у 2004 годзе яны складалі каля €10/кг[20].

З сярэдзіны 1990-х гадоў гэты від з’яўляецца складовай часткай шматнацыянальнага даследчага праекта. Нарвежскі ўрад, у супрацоўніцтве з фінскімі, шведскімі і шатландскімі калегамі працуе над магчымасцю камерцыйнай вытворчасці розных лясных ягад (Нарвегія імпартуе з Фінляндыі 200—300 тон марошкі на год). Пачынаючы з 2002 года, некаторыя сарты сталі даступнымі для фермераў, у прыватнасці, «Apolto» (мужчынскі), «Fjellgull» (жаночы) і «Fjordgull» (жаночы). Марошку можна вырошчваць у арктычных раёнах, дзе мала іншых культур, напрыклад уздоўж паўночнага ўзбярэжжа Нарвегіі.

Выкарыстанне

[правіць | правіць зыходнік]

Збіраюць ягаду марошкі ў ліпені, пакуль яна чырвона-жоўтая, выбарачна, па меры паспявання. Збор доўжыцца толькі 10-14 дзён, затым ягада пераспявае і робіцца занадта мяккай для збору.

Марошку можна захоўваць замарозіўшы або зварыўшы з яе варэнне або сок. У прахалодным месцы яна выдатна захоўваецца ў драблёным стане ва ўласным соку нават без дадавання цукру[21].

У кулінарыі

[правіць | правіць зыходнік]
Варэнне з марошкі
Аўсяная каша  (руск.) (бел. з марошкай
Лапландскі сыр з марошкай

Плады з добрым смакам, выкарыстоўваюць ў розных выглядах (свежымі, у выглядзе варэння, соку, павідла, джэму, кампоту, віна, жэле[5]). Доўга захоўваецца ў мочаным выглядзе  (руск.) (бел..

Прыгожая і яркая ягада таксама выкарыстоўваецца і як упрыгажэнне для страў.

У Фінляндыі з марошкавым жэле ці свежай марошкай сервіруюць традыцыйны лапландскі сыр. У Швецыі марошкавы джэм выкарыстоўваюць як топінг для марожанага, бліноў, аладак і вафляў. У Нарвегіі марошку часта змешваюць з узбітымі вяршкамі  (англ.) (бел. і цукрам, каб падаваць як дэсерт пад назвай «Multekrem  (англ.) (бел.» (марошкавыя вяршкі), як варэнне або як інгрэдыент дамашняга марожанага. Марошкавы ёгурт «molte-/multeyoughurt» прадаецца ў нарвежскіх крамах[22].

У канадскай правінцыі Ньюфаўндленд і Лабрадор марошку выкарыстоўваюць, каб біць пірагі і варэнне.

Народы юпік змешваюць ягады марошкі з тлушчам ластаногіх і паўночных аленяў (апошні наразаюць і узбіваюць з тлушчам ластаногіх) і цукрам, каб зрабіць «эскімоскае марожанае» ці акутак  (англ.) (бел..

З-за высокага ўтрымання вітаміну C ягады з’яўляюцца важным традыцыйным харчовым рэсурсам юпік і шануецца паўночнымі маракамі і карэннымі народамі поўначы[5]. Утрыманне поліфенолаў, у тым ліку бензойнай кіслаты, верагодна, служыць натуральным кансервантам харчовых прадуктаў, прыгатаваных з ягад[23].

Алкагольныя напоі

[правіць | правіць зыходнік]
Марошкавы лікёр

У Фінляндыі і Швецыі выпускаюць традыцыйныя марошкавыя лікёры, папулярныя сярод замежных турыстаў[24], такія як «Lakkalikööri  (англ.) (бел.» (Фінляндыя). Яны адметны моцным смакам і высокім утрыманнем цукру. Марошка выкарыстоўваецца як араматызатар для вырабу акавіты. На паўночным усходзе Квебека, марошкавы лікёр вядомы, як chicoutai (карэнная  (англ.) (бел. назва)[25].

У медыцыне

[правіць | правіць зыходнік]

Марошка — крыніца карысных, гаючых рэчываў; так, вітаміну C у марошцы ў тры разы больш за апельсіны[24].

Марошка з поспехам выкарыстоўваецца ў дыетычным і лячэбным харчаванні. Рэкамендуецца ўключаць яе ў рацыён тым, хто цярпіць на авітаміноз, страўнікава-кішачныя і сардэчна-сасудзістыя захворваннямі. Салодкая ягада таксама знайшла прымяненне як супрацьзапаленчы сродак — яна паляпшае стан хворых на ангіну, грып і прастуду.

Акрамя таго марошка дапамагае пры апёках і атручэнні (у тым ліку цяжкімі металамі). Сок марошкі ўжываюць вонкава пры каросце, а спелыя плады валодаюць патагонным, мачагонным, супрацьмікробным, мацавальным і спазмалітычным дзеяннем. Яны ўмацоўваюць імунную сістэму і падвышаюць згусальнасць крыві.

Лісце марошкі валодае ранагаючым, кровасуцішальным, звязальным, мачагонным і супрацьзапаленчым дзеяннем. Адвар лісця прызначаюць пры цыстыце, парушэнні абмену рэчываў, падагры і дыярэі. У тандэме з рыбіным тлушчам, свежае лісце марошкі ліквідуе гнойныя нарывы.

Яшчэ ягада марошка карысна цяжарным, бо змяшчае такаферолы, якія неабходныя для нармальнага цячэння цяжарнасці і нараджэння здаровага дзіцяці. Акрамя таго, у ёй ёсць жалеза, дзякуючы чаму яе выкарыстоўваюць пры лячэнні малакроўя (анеміі).

Ягада дзякуючы свайму багатаму складу, спадабалася і касметолагам — выцяжкі з яе ўваходзяць у склады розных масак, крэмаў, шампуняў, геляў і іншых сродкаў.

Марошка супрацьпаказаная хворым на язву страўніка і гастрыты з падвышанай кіслотнасцю. Ягады варта асцярожна ўжываць людзям, схільным да алергіі.

Іншае

[правіць | правіць зыходнік]

Кветкі марошкі даюць меданосным пчолам нектар і пылок[26]. Мядовая прадуктыўнасць квітнеючых зараснікаў дасягае 80-100 кг з 1 гектара. Мёд празрысты і прыемны на смак.

Каштоўны алей насення марошкі выкарыстоўваецца для вырабу касметыкі.

Ахова

[правіць | правіць зыходнік]

Уключаны ў Чырвоную кнігу Беларусі 1-га і 2-га выданняў (1981, 1993)[27]. Ахоўваецца ў Польшчы.

У культуры

[правіць | правіць зыходнік]
Франц Дыдзерык Бае  (руск.) (бел. «Курапатка і марошка», 1874

Марошка — любімая ягада Аляксандра Пушкінa[24]. Вядома, што перад смерцю ён папрасіў мочанай марошкі.

З 1999 года Манетны двор Фінляндыі чаканіць манету наміналам у 2 еўра з выявай марошкі, створанай архітэктарам і дызайнерам Райма Хейнам  (руск.) (бел.[28].

У фінскай абшчыне Рануа  (руск.) (бел. праводзіцца штогадовы фестываль марошкі.

Марошка намалявана на карціне Франца Дыдзерыка Бае  (руск.) (бел. «Курапатка і марошка».

У літаратуры

[правіць | правіць зыходнік]

Нямецкая драма Персі Адлана  (руск.) (бел. мае назву «Ягада-марошка  (англ.) (бел.» (Salmonberries, 1991)

Раман Сары Лідман называецца «Край марошкі» (Hjortronlandet, 1955)

Інакенцій Аненскі ў вершы «Нервы» згадвае марошку.

У геральдыцы і філатэліі

[правіць | правіць зыходнік]

Марошка выяўлена на гербах некалькіх адміністрацыйных адзінак Нарвегіі і Фінляндыі. У 1982 годзе ў СССР была выпушчана паштовая марка з выявай марошкі.

Зноскі

  1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
  2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
  3. ↑ Напісанне Марошка ў адпаведнасці з БЭ ў 18 тамах., Т.10. Мн., 2000, С.129
  4. ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 113. — 160 с. — 2 350 экз.
  5. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Морошка // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 84-85. — 200 с. — 130 000 экз.
  6. ↑ а б в г д е ё Дикорастущие плоды и ягоды/Шапиро Д. К., Михайловская В. А., Манциводо Н. И.—2-е изд., перераб. и доп.—Мн.: Ураджай, 1981.—159 с., 16 л. ил.
  7. ↑ Морошка приземистая в Беларуси: проблемы сохранения и воспроизводства Архівавана 9 сакавіка 2011. (руск.)
  8. ↑ Biota of North America Program 2014 state-level distribution map
  9. ↑ Biota of North America Program 2014 county distribution map
  10. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  11. ↑ Jaakkola, M; Korpelainen, V; Hoppula, K; Virtanen, V (2012). "Chemical composition of ripe fruits of Rubus chamaemorus L. Grown in different habitats". Journal of the Science of Food and Agriculture. 92 (6): 1324–30. doi:10.1002/jsfa.4705. ISSN 0022-5142. PMID 22083544.
  12. ↑ "Antioxidant activity of isolated ellagitannins from red raspberries and cloudberries". J Agric Food Chem. 60 (5): 1167–74. 2012. doi:10.1021/jf203431g. PMID 22229937. {{cite journal}}: Шаблон цытавання ўжывае састарэлы параметр |authors= (даведка)
  13. ↑ McDougall, G. J.; Martinussen, I; Junttila, O; Verrall, S; Stewart, D (2011). "Assessing the influence of genotype and temperature on polyphenol composition in cloudberry (Rubus chamaemorus L.) using a novel mass spectrometric method". Journal of Agricultural and Food Chemistry. 59 (20): 10860–8. doi:10.1021/jf202083b. PMID 21916411.
  14. ↑ Laine, P; Kylli, P; Heinonen, M; Jouppila, K (2008). "Storage stability of microencapsulated cloudberry (Rubus chamaemorus ) phenolics". Journal of Agricultural and Food Chemistry. 56 (23): 11251–61. doi:10.1021/jf801868h. PMID 18989975.
  15. ↑ Pyysalo, T; Honkanen, E (1977). "The influence of heat on the aroma of cloudberries (rubus Chamaemorus l.)". Zeitschrift für Lebensmittel-Untersuchung und -Forschung. 163 (1): 25–30. PMID 835340.
  16. ↑ K. Rapp (1986). "Vegetativ oppformering av molte (Rubus chamaemorus L.)". Jord og Myr. 10: 1–11.
  17. ↑ Forest policies, access rights and non-wood forest products in northern Europe(недаступная спасылка). FAO. Архівавана з першакрыніцы 24 верасня 2015. Праверана 17 August 2015.
  18. ↑ Guide to Cloudberries. My Little Norway. Праверана 17 August 2015.
  19. ↑ (in Norwegian) Dette har du lov til å gjøre på tur(недаступная спасылка). UT.no, Norwegian Trekking and NRK (26 лістапада 2015). Архівавана з першакрыніцы 16 жніўня 2015. Праверана 17 August 2015.
  20. ↑ Ville Heiskanen & Juho Erkheikki (28 July 2005). "Record Cloudberry Crop Lures Thousands of Finns to Lapland Bogs (see § "Prices Drop"; ¶ 1)". Bloomberg. Праверана 13 August 2015.
  21. ↑ Wild berries: cloudberries(недаступная спасылка). Arctic Flavours Association (26 лістапада 2014). Архівавана з першакрыніцы 15 верасня 2014. Праверана 15 September 2014.
  22. ↑ TINE Yoghurt Molte(недаступная спасылка). TINE.no. Архівавана з першакрыніцы 9 жніўня 2016. Праверана 5 жніўня 2016.
  23. ↑ Thiem, B. (2003). "Rubus chamaemorus L. – a boreal plant rich in biologically active metabolites: a review". Biological Letters. 40 (1): 3–13. Архівавана з арыгінала 26 красавіка 2018. Праверана 9 лютага 2022.
  24. ↑ а б в Авдеенко С. Нашего бору ягода… // The New Times. — 14.9.2009. — № 32.
  25. ↑ Chicoutai(нявызн.)(недаступная спасылка). terroirsquebec.com. Архівавана з першакрыніцы 24 студзеня 2013. Праверана 7 April 2013.
  26. ↑ Абрикосов Х. Н. и др. Морошка // Словарь-справочник пчеловода / Сост. Федосов Н. Ф.. — М.: Сельхозгиз, 1955. — С. 199. Архівавана 7 студзеня 2012.
  27. ↑ Красная книга Беларуси(недаступная спасылка). redbook.minpriroda.gov.by. Архівавана з першакрыніцы 18 снежня 2016. Праверана 22 мая 2016.
  28. ↑ Описание монеты 2 евро, Финляндия (1 серия) на сайте «Информационный каталог евро» (руск.) (Праверана 11 лютага 2011)

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Венерын чаравічак Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам.
II катэгорыя (EN) 
  • Марошка Архівавана 8 жніўня 2013. на сайце Супольнасці аматараў этнічнай культуры карэнных народаў Поўначы (руск.)
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Марошка&oldid=4813584"