Мінусінская катлавіна

Мінусі́нская катлаві́на — паніжэнне рэльефу паміж Кузнецкім Алтау і Саянамі на поўдні Сібіры. Сярэдняя вышыня складае 200 - 700 м.

Геалогія[правіць | правіць зыходнік]

Мінусінская катлавіна фарміруецца з дэвонскага перыяда, калі пачалося ўстойлівае працяглае апусканне паверхні. Тады ж адбылося драбненне складкавага скальнага падмурка на асобныя блокі, што прывяло да раз'яднання асобных участкаў катлавіны. У нашы дні адгор'і хрыбтоў падзяляюць Мінусінскую катлавіну на Назараўскую, Чулыма-Енісейскую, Сыда-Ярбінскую, Паўднёва-Мінусінскую нізіны. Старажытныя пароды (пясчанікі, сланцы, вапнякі, граніты, гнейсы і інш.) пад уздзеяннем тэктонікі пліт стваралі складкавыя і глыбавыя горы, але пазней разбураліся ў працэсе эрозіі. У выніку для Мінусінскай катлавіны характэрна разнастайнасць рэльефа: раўніны, узгоркі, невялікія горы, адхоны. Над навакольнай прасторай узвышаюцца невысокія горы, складзеныя з напластаванняў дэвонскага пясчаніка чырвонага ці чырвона-карычневага колеру.

Карысныя выкапні: жалезная руда, каменны вугаль, медзь, золата, мінеральныя воды і г. д.

Клімат[правіць | правіць зыходнік]

Сярэдняя тэмпература студзеня ад –16°С да –20,5°С, чэрвеня ад +18,2°С да +19,6°С. Узімку бываюць маразы да –52 °С, а ўлетку тэмпература часам падвышаецца да +45°С. Улетку і ўзімку шмат ясных дзён. Сярэднегадавая колькасць ападкаў вагаецца ад 300 мм да 450 мм. Клімат лічыцца спрыяльным для вырошчавання збожжавых культур.

Прырода[правіць | правіць зыходнік]

Мінусінская катлавіна вызначаецца пэўнай разнастайнасцю экалагічных зон. Вылучаюцца стэпавы, лесастэпавы і лясны ландшафты, сустракаюцца саланчакі. Хваёвыя лясы займаюць правы бераг ракі Енісей, растуць пераважна на пясчаных глебах. У стэпах пераважаюць матыльковыя і лілеякветныя расліны. На тэрыторыі катлавіны таксама шырока распаўсюджаны бяроза, елка, піхта, чабор, пырнік, мята, агрэст і г. д. Катлавіну насяляюць зайцы, суслікі, барсукі, мядзведзі, высакародны алень, ваўкі, лісы, сустракаюцца норкі, рэдкія віды казурак і птушак.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Першыя людзі трапілі ў Мінусінскую катлавіну ў перыяд позняга палеаліта, каля 16 - 12 тысяч гадоў таму. Мяркуецца, што яны належалі да вялікай мангалоіднай расы, жылі ва ўмовах тундры і лесатундры, займаліся паляваннем і збіральніцтвам. На поўдзень ад Мінусінскай катлавіны каля пасёлка Майна знойдзена адна з найстаражытнейшых керамічных статуэтак з выявай чалавека^[1].

Археолагамі выяўлена каля каля 150 гранітных і пясчанікавых манументаў у выглядзе плоскіх стэл і гарэльефаў у вышыню 2,5 м і нават да 4 м. Найбольшую ўвагу прыцягваюць разьбяныя стэлы з маскамі, адзначанымі звярынымі рысамі, рогамі, бычынымі вачамі і вушамі, часцяком з трэцім вокам на ілбе. Манументы належаць да Акунёўскай археалагічнай культуры старажытных жывёлагадоўцаў^[2]. Яе прадстаўнікі насялялі Мінусінскую катлавіну ў 2 тысячагоддзі да н. э., умелі апрацоўваць медзь і бронзу, карысталіся колавымі вазамі. Палеагенетыкі вызначылі, што па паходжанню акунёўцы блізкія да народаў Заходняй Еўропы і паўднёвай часткі Урала^[3].

З ранняга жалезнага века тэрыторыя катлавіны была прыцягальнай для ўсходніх іранскіх, енісейскіх, самадыйскіх і цюркскіх народаў. У другой палове 1 тысячагоддзя да н. э. Мінусінская катлавіна з'яўлялася цэнтральнай часткай дзяржавы енісейскіх кіргізаў^[4]. У кітайскіх сярэднявечных крыніцах цюркскае насельніцтва Мінусінскай катлавіны часам называлася хакас (хягас). Першыя рускія перасяленцы называлі катлавіну Кіргізскай зямліцай. З 1923 г. яе насельнікі-цюркі завуцца хакасамі^[5].