Гюмры

Гюмры
Герб	Сцяг
Краіна	Арменія
Марз	Шырак
Каардынаты	40°47′ пн. ш. 43°50′ у. д.HGЯO
Кіраўнік	Samvel Balasanyan[d]
Заснаваны	1837
Першая згадка	7 стагоддзе да н.э.
Горад з	1837
Плошча	46,2 км²;
Вышыня цэнтра	1500 м
Насельніцтва	146 тыс. чалавек (2010)
Шчыльнасць	5,527 чал./км²
Часавы пояс	UTC+4, летам UTC+5
Тэлефонны код	+374 (312)
Паштовыя індэксы	3101-3126
Аўтамабільны код	45 am
Афіцыйны сайт	www.gyumricity.am
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гюмры (арм.: Գյումրի, да 1840 г. — Кумайры, у 1840—1924 — Александропаль, у 1924—1991 — Ленінакан) — другі па велічыні горад у Арменіі, размешчаны за 126 км ад Ерэвана, на Шыракскім плато, на ўсход ад ракі Ахуран. Цэнтр марза Шырак.

Геаграфія[правіць | правіць зыходнік]

Сучасны Гюмры, які захаваў у сабе рысы старажытнага горада, размешчаны на вышыні 1550 метраў над узроўнем мора, у паўночна-заходняй частцы Арменіі. Знаходзіцца ў 8—9 бальнай сейсмічнай зоне. Гюмры перасякаецца цяснінамі Чэркез, Джаджур і інш.

Рэльеф раўнінны, пакрыты азёрамі, рэкамі і лававымі масівамі магутнасцю ў 350 метраў. Расліннасць стэпавая. У рачных далінах растуць акацыя, клён, ясень і інш.

Клімат засушлівы. Зімой бываюць моцныя маразы да −41 градуса па Цэльсіі. Летам параўнальна горача: да 36. На працягу года выпадае трохі ападкаў (у сярэднім 500 мм). Паветра адрозніваецца гаючымі ўласцівасцямі. На працягу года Гюмры атрымлівае каля 2500 гадзін сонечнага святла і цяпла.

Наваколлі Гюмры багатыя будаўнічымі матэрыяламі — туфам, базальтам, дыятамітамі, глінай, а таксама ўрадлівымі чарназёмнымі глебамі.

Па прамой лініі ад Гюмры да Чорнага мора — 196 км, да Каспійскага — 384 км.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Антычнасць[правіць | правіць зыходнік]

Горад знаходзіцца ў цэнтральнай частцы гістарычнай Арменіі, у раёне Шырак. На думку археолагаў, першыя паселішчы на тэрыторыі сучаснага Гюмры з’явіліся ў бронзавым веку. У даўніну меў назву Кумайры. Некаторыя вучоныя звязваюць гэтую назву з назвай кімерыйцаў — плямёнаў, якія ўварваліся на заходнія берагі Чорнага мора з Усходне-Еўрапейскай раўніны і мігравалі па лініі Кумайры — Карс — Карын — Камах — Гамірк (VIII ст. н. э.). Як адзначыў Я. Манандян, горад быў, відаць, цэнтрам гэтага саюза кімрыйска-скіфскіх плямёнаў, якія рассяліліся ў старажытнаармянскіх абласцях Вананд, Шырак і Айрарат, і назва яго мае этнічнае паходжанне (ад імя кімерыйца Гіміррай). Ва ўрарцкіх хроніках VIII ст. да н.э. неаднаразова згадваюцца паходы ў раён Гюмры (краіна Эрыахі, армянскі Шырак).

На думку шэрага гісторыкаў, назва «вялікага, квітнеючага і шматлюднага горада», які згадаў старажытнагрэчаскі гісторык Ксенафонта ў «Анабасісе» — Гюмніас (Γυμνιάς), варта рэканструяваць як Гюмрыас (Γυμριάς) і атаясамліваць горад з Гюмры. У сярэднія вякі Гюмры, вядомы тады як Кумайры, ужо быў вялікім паселішчам.

У армянскіх крыніцах Кумайры ўпершыню згадваецца аўтарам VIII стагоддзя Гевондам у сувязі з паўстаннем 773—775 гадоў супраць арабскага панавання. У 885—1045 гадах — частка Армянскага царства Багратаў.

У складзе Персіі[правіць | правіць зыходнік]

У 1555 годзе Кумайры разам з усёй Усходняй Арменіяй быў далучаны да Персіі.

У складзе Расійскай імперыі[правіць | правіць зыходнік]

У 1801 годзе мясцовасць Шырак была занятая рускімі войскамі. Пасля руска-персідскай вайны 1804—1813 гадоў Гюмры ў ліку іншых армянскіх гарадоў трапіў у склад Расійскай імперыі. Першы пост рускіх казакоў з’явіўся каля Гюмры ў 1804 годзе. Горад адыграў значную ролю ў развіцці далейшых наступальных дзеянняў арміі Расійскай імперыі на тэрыторыі Усходняй Арменіі.

У 1837 годзе на тэрыторыі Гюмры была заснавана руская крэпасць, у гэтым годзе яе наведаў Мікалай I, заснаваў праваслаўную царкву, а таксама перайменаваў Гюмры ў Александропаль у гонар сваёй жонкі імператрыцы Аляксандры Фёдараўны. У 1840 годзе Александропаль быў афіцыйна абвешчаны павятовым горадам Грузіна-Імерэтынскай губерні, у 1850 годзе стаў цэнтрам Александрапольскага павета Эрыванскай губерні. У 1853 годзе падчас Крымскай вайны каля горада адбыліся жорсткія баі паміж войскамі Расійскай і Асманскай імперый.

Пасля заключэння Парыжскага мірнага дагавора ў 1856 годзе Александропаль, будучы памежным горадам-крэпасцю, стаў таксама значным цэнтрам гандлю і рамёстваў.

З 1898 года Александропаль стаў важным чыгуначным вузлом дзякуючы будаўніцтву чыгуначных ліній Тыфліс — Александропаль, Александропаль — Карс (1899), затым Александропаль — Ерэван (1900), працягнутых у 1906 годзе да Джульфы і далей да Тэбрыза. У 1899 годзе было вырашана пачаць будаўніцтва дадатковай веткі ад Тыфліса да Карса, а ў 1913 годзе лінія ад Карса да Сарыкамыша была працягнута. Гэта стала пераломным момантам у сацыяльна-эканамічным і культурным жыцці горада.

У дасавецкі перыяд Александропаль быў пераважна рамесным горадам. У Александропалі было шмат крам, вялікіх і малых крам, рынкаў.

У канцы XIX стагоддзя ў горадзе было каля 32 200 жыхароў. Пасля Тыфліса і Баку Александропаль лічыўся трэцім па велічыні і значнасці гандлёвым і культурным цэнтрам Паўднёвага Каўказу. У гэты перыяд у горадзе працавала каля 10 школ і школ.

Дэмакратычная Рэспубліка Арменія[правіць | правіць зыходнік]

У канцы Першай сусветнай вайны, у маі 1918 года, Александропаль быў захоплены туркамі. У снежні таго ж года ён вярнуўся ў Арменію. У барацьбе за ўсталяванне савецкай улады ў Арменіі асаблівае месца займае інспіраванае бальшавікамі майскае паўстанне чыгуначнікаў і рабочых дэпо Гюмры ў 1920 годзе. Яе кіраўнікамі былі Баграт Гарыбджанян, Ягор Севян, Саркіс Мусаелян (быў расстраляны). Падчас армяна-турэцкай вайны, калі 7 лістапада 1920 года армянскія войскі пацярпелі паражэнне пад Эрзурумам і пакінулі Александропаль, урад партыі Дашнакцуцюн капітуляваў і 2 снежня 1920 года падпісаў Александропальскі мірны дагавор, пагадненне з Турцыяй, у якім Сеўрскае пагадненне было прызнана ануляваным і задаволены турэцкія тэрытарыяльныя прэтэнзіі. Савецкая Арменія не прызнала гэтую дамову. Паводле Маскоўскага дагавора 1921 года горад Александропаль і ўсходняя частка Александропальскага павета Эрыванскай губерні былі перададзены Турцыяй Армянскай ССР.

Савецкі перыяд[правіць | правіць зыходнік]

У 1924 годзе Александропаль, быў перайменаваны ў Ленінакан.

Горад моцна пацярпеў ад землятрусу 22 кастрычніка 1926 года.

У гады Другой сусветнай вайны 1941—1945 гадоў Ленінакан быў стратэгічным памежным горадам і рыхтаваўся да абароны. Недалёка ад Ленінакана мяжа з Турцыяй праходзіла па рацэ Ахур'ян, якая выцякае з возера Арпі, і калі пачалася вайна, гэтая тэрыторыя стала прычынай шматлікіх правакацый з боку Турцыі. Непасрэдна перад нападам Германіі на СССР адной з найважнейшых задач савецкай знешняй палітыкі было недапушчэнне магчымага ўдзелу Турцыі ў вайне на баку Германіі. З 1941 года знешняя палітыка Турцыі была пранямецкай, за чатыры дні да нападу Германіі на СССР быў падпісаны дагавор аб германа-турэцкім сяброўстве. Некаторыя гісторыкі сцвярджаюць, што да згаданага пагаднення быў прыкладзены звышсакрэтны пратакол, які прадугледжваў уступленне Турцыі ў вайну супраць СССР на баку Германіі ў выпадку падыходу вермахта на стратэгічны рубеж Архангельск-Астрахань. Перад пачаткам Сталінградскай бітвы летам 1942 года Турцыя мабілізавала свае войскі перад ракой Ахур’ян і пачала рыхтавацца да наступу. Важныя аб’екты Ленінакана былі замініраваны і ў выпадку нападу былі б ліквідаваны. Зімой 1943 году з Сталінградскай бітвы пераможцам выйшаў Савецкі Саюз. Турцыя змяніла сваю стратэгію і ўступіла ў вайну супраць Германіі ў лютым 1945 г., калі стала відавочна, што паражэнне Германіі будзе непазбежным.

У снежні 1988 года горад моцна пацярпеў у выніку катастрафічнага Спітакскага землятрусу.