Дабрародны Ян Дубарог

Дабрародны Ян Дубарог
польск.: Urodzony Jan Dęboróg
Першае выданне
Жанр	Паэма Гутарка
Аўтар	Уладзіслаў Сыракомля
Мова арыгінала	польская
Дата напісання	1850
Дата першай публікацыі	1854
Асобнае выданне	1854
Выдавецтва	Маўрыцый Вольф
Месца публікацыі	Санкт-Пецярбург Магілёў
Колькасць старонак	131
Медыяфайлы на Вікісховішчы

«Дабрародны Ян Дубарог» (польск.: Urodzony Jan Dęboróg) — першая буйная ліра-эпічная паэма (гутарка) Уладзіслава Сыракомлі. Прызнаецца за найлепшы твор пісьменніка.

Ёсць таксама варыянты назвы «Дабрародны Ян Дэмбарог» (пер. Уладзіміра Мархеля), «Радавіты шляхціч Ян Дэмбарог» (пер. Кастуся Цвіркі), «Ян з роду Дубарог» (пер. Жанны Некрашэвіч-Кароткай). Поўная назва твора: «Ян з роду Дубарог, гісторыя яго роду, галавы і сэрца, расказаная ім самім і зарыфмаваная» (польск.: Urodzony Jan Dęboróg, dzieje jego rodu, głowy i serca, przez niego samego opowiadane, a rytmem spisane).

Паэма стваралася на працягу 1847—1850 гадоў у Залуччы. Чытаючы яе гасцям у 1848 годзе Сыракомля палічыў твор нудным і кінуў яго ў камін, тады нехта з гасцей хутка дастаў адтуль паэму і прасіў творцу працягнуць працу над ёй. У 1855 годзе ўжо ў Барэйкаўшчыне паэт дапісаў эпілог да другога выдання. У пасмяротным дзесяцітомным зборы твораў ёсць звесткі пра працу над некаторымі часткамі ўжо ў 1846 годзе.

Твор прысвячаўся Вацлаву Пшыбыльскаму і Адаму Старчэўскаму. Пры жыцці паэта, паэма выходзіла двойчы — у 1854 (Санкт-Пецярбург і Магілёў) і 1855 (Вільня) гадах. У 1880 г. у Варшаве выйшла выданне з ілюстрацыямі Міхала Эльвіры Андрыёлі.

Змест

Уступ да паэмы («Przedśpiewek do litewskiego czytelnika») нагадвае экспазіцыю «Радзівіліяды» (1592) Яна Радвана, выкарыстоўваецца прыём «негатыўнага прыпадабнення» дзеля праслаўлення роднай зямлі, якім потым актыўна стануць карыстацца збольшага беларускамоўныя аўтары.

Некаторыя ўрыўкі твора пісаліся на аснове ўспамінаў з дзяцінства.

Крытыка

Жанна Некрашэвіч-Кароткая адзначае:

На змену валенродаўска-сапліцаўскаму самаахвярнаму змагару Адама Міцкевіча прыходзіць новы герой — такі, як адукаваны і высакародны Ян з роду Дубарог. Ён не апанаваны жаданнем ісці на бітву, але займае актыўную жыццёвую пазіцыю і (у многім дзякуючы намаганням ксяндза дэфінітара) аказваецца ўнутрана падрыхтаваным да штодзённай карпатлівай працы — як духоўнай, так і фізічнай. Гэты герой, незалежна ад свайго сацыяльнага статусу, шчыра адданы роднай зямлі і імкнецца быць карысным ёй, найбольш цэніць грамадзянскі дабрабыт і добрасуседскія адносіны суайчыннікаў, традыцыі продкаў і сямейныя каштоўнасці — усё тое, у чым вялікі паэт бачыў аснову самазахавання беларускага народа.

На думку Юльяна Кжыжаноўскага Сыракомля «пераносіў ідэі „Пана Тадэвуша“ на ўзровень даступны жыхарам літоўскіх і беларускіх мястэчкаў ды засценкаў».

Францішак Беляк адзначае стылёвую блізкасць паэмы Сыракомлі да «Успамінаў Сапліцы» Генрыка Жавускага.

На думку Тадэвуша Піні, гэта адна з найпрыгажэйшых польскіх гутарак.

Беларускі філолаг Леў Цвяткоў пісаў:

Паэма «Urodzony Jan Dęboróg» дае нам вельмі дакладны малюнак Беларусі, яе прыроды, жыхарства, звычаяў, нават некаторых забабон. Пасля «Пана Тадэвуша» гэта другая эпапея Беларусі, другая беларуская Адысея.

Пераклады

У 1879 годзе ў Маскве выйшаў зборнік выбраных твораў Сыракомлі ў перакладзе на рускую, дзе быў змешчаны і «Дабрародны Ян Дубарог» у перакладзе Ліядора Пальміна.

У 1918 годзе ў № 31 «Вольная Беларусь» апублікавала ананімны беларускі пераклад уступу да паэмы пад загалоўкам «Літва». Той жа ўрывак на беларускую мову пераклаў Уладзімір Мархель і Кастусь Цвірка.

У культуры

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч у вершаваным польскамоўным апавяданні «Літаратарскія клопаты» (пер. Пятра Бітэля) адзначаў:

Калі ж і ўбачыш мо дзе ў свеце модным Ці «Хатку ў лесе» ці то «Дэмбарога». Яны не рушаны, клянуся Богам! Лісты нат неразрэзаны ў ніводным. На прасцячкоў тут пастка: хай не баюць, Што песняроў сваіх паны не знаюць.

Арцём Вярыга-Дарэўскі ў сваім вершы «Ліцвінам, якія запісаліся ў мой Альбом на развітанне» (1858) пісаў:

Дамбарог няхай жывець Пакуль мы не аджывём, Кус хлеба няхай плывець, А мы з нім паплывём.

Літаратура

• Дунін-Марцінкевіч, В. Збор твораў у двух тамах. — Мінск: Мастацкая літаратура, 2014. — Т. 2. — 598 с. — ISBN 978-985-02-0976-4.
• Мархель, У. І. Лірнік вясковы (бел.). — Мінск: Навука і тэхніка, 1983. — 192 с.
• Некрашэвіч-Кароткая, Ж. Глава 7. Ліра-эпас Уладзіслава Сыракомлі: праграма духоўнага самазахавання нацыі // Шматмоўная літаратура Беларусі ў кантэксце актуальных літаратуразнаўчых канцэпцый (бел.). — Мінск: БДУ, 2015. — 207 с. — 100 экз. — ISBN 978-985-566-207-6. Архівавана 5 лютага 2023.
• Сыракомля, У. Выбраныя творы (бел.). — Мінск: Беларуская навука, 2010. — 584 с. — (Беларускі кнігазбор). — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6976-06-6.
• Хаўстовіч, М. Даследаванні і матэрыялы: Літаратура Беларусі XVIII–ХІХ стагоддзяў. — Warszawa: Katedra Białorutenistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2014. — Т. I. — 300 с. — ISBN 978-83-60951-14-9.
• Pini, T. Władysław Syrokomla i jego utwory (польск.). — Lwów: Macierz Polska, 1901. — 247 с.

Спасылкі

• Варабей, М. П. Настальгія па Рэчы Паспалітай у паэме «Urodzony Jan Dęboróg» Уладзіслава Сыракомлі (бел.) // Беларуская мова і літаратура ў славянскім этнакультурным кантэксце. — Віцебск: ВДУ імя П. М. Машэрава, 2019. — С. 147-151. Архівавана з першакрыніцы 5 лютага 2023.
• Цвяткоў, Л. Наша сялянства, яго прыяцелі й ворагі ў літаратурным адбіцьці (бел.) // Маладняк. — 1927. — № 12 (3). — С. 122-137.
• Некрашэвіч-Кароткая, Ж. «Я песню прысвячаю гэткаму народу!»: ліра-эпічная спадчына Уладзіслава Сыракомлі (бел.) // Маладосць. — 2014. — № 12. Архівавана з першакрыніцы 5 лютага 2023.
• Некрашэвіч-Кароткая, Ж. Ліра-эпічнае майстэрства Уладзіслава Сыракомлі і яго праграма патрыятычнага хрысціянскага выхавання (бел.) // Studia Białorutenistyczne. — 2017. — № 11.