Перайсці да зместу

Каспійскае мора

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Каспійскае мора
руск.: Каспийское море
азерб.: Xəzər dənizi
каз.: Каспий теңізі
туркм.: Hazar deňzi
перс.: دریای خزر
Выгляд з космасу
Выгляд з космасу
Морфаметрыя
Вышыня над узроўнем мора -28 м
Даўжыня 1200 км
Шырыня 435 км
Плошча 371000 км²
Аб’ём 78200000 км³
Даўжыня берагавой лініі 7000 км
Найбольшая глыбіня 1025 м
Сярэдняя глыбіня 208 м
Гідралогія
Салёнасць 13 ‰
Басейн
Плошча вадазбору 3626000 км²
Упадаюць Волга, Урал, Кура, Церак
Размяшчэнне
Краіны  Азербайджан
 Іран
 Казахстан
 Расія
 Туркменістан
Каспійскае мора (Каспійскае мора)
Каспійскае мора
Каспійскае мора
Map
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы
Хезер-Шахрскі бераг Каспійскага мора.

Каспі́йскае мора (азерб.: Xəzər dənizi, перс.: دریای خزر, каз.: Каспий теңізі, руск.: Каспийское море, туркм.: Hazar deňzi) — найбуйнейшае ў свеце возера на мяжы Еўропы і Азіі, найбуйнейшы ў свеце замкнуты вадаём[1]. Плошча каля 371 тыс. км². Максімальная глыбіня 1025 м. Узровень вады нестабільны, у цяперашні час 27,16 м ніжэй за ўзровень Сусветнага акіяна[2]. Абмывае берагі Азербайджана, Ірана, Казахстана, Расіі, Туркменістана.

На паштовай марцы Азербайджана.

Сучасная назва мора — новая, кніжнае імя замест стар.-руск. Хвалынскае мора (Лаўрэнцеўскі летапіс). З лац. Caspium Mare ці Caspium pelagus ад грэчаск. Κασπία θάλασσα, Κάσπιον πέλαγος (Страбон і інш.). Паводле адной з гіпотэз Каспійскае мора атрымала сваю назву ў гонар старажытных плямён конегадоўцаў — каспіяў, якія жылі ў 1-м тысячагоддзі да н.э. на паўднёва-заходнім узбярэжжы Каспійскага мора. За ўсю гісторыю свайго існавання Каспійскае мора мела каля 70 назваў у розных плямён і народаў:

і іншыя назвы[3].

У Азербайджане і Іране Каспійскае мора і сёння завуць Хазарскім ці Мазандаранскім (па назве народа, які насяляе аднайменную ўзбярэжную правінцыю Ірана).

Геаграфічнае становішча

[правіць | правіць зыходнік]

Каспійскае мора знаходзіцца на стыку дзвюх частак Еўразійскага кантынента — Еўропы і Азіі. Працягласць Каспійскага мора з поўначы на поўдзень — прыкладна 1200 кіламетраў (36°34'—47°13' з.ш.), з захаду на ўсход — ад 195 да 435 кіламетраў, у сярэднім 310—320 кіламетраў (46°—56° у. д.).

Каспійскае мора ўмоўна падзяляецца па фізіка-геаграфічных умовах на 3 часткі — Паўночны Каспій, Сярэдні Каспій і Паўднёвы Каспій[4].

Умоўная мяжа паміж Паўночным і Сярэднім Каспіем праходзіць па лініі пра. Чэчань — мыс Цюб-Караганскі, паміж Сярэднім і Паўднёвым Каспіем — па лініі востраў Чылаў — мыс Ган-Гулу. Плошча Паўночнага, Сярэдняга і Паўднёвага Каспія складае адпаведна 25, 36, 39 працэнтаў.

Узбярэжжа Каспійскага мора

[правіць | правіць зыходнік]
Узбярэжжа Каспійскага мора ў Туркменіі.

Працягласць берагавой лініі Каспійскага мора ацэньваецца прыкладна ў 6500—6700 кіламетраў, з астравамі — да 7000 кіламетраў. Берагі Каспійскага мора на большай частцы яго тэрыторыі — нізінныя і гладкія. У паўночнай частцы берагавая лінія зрэзана воднымі пратокамі і астравамі дэльты Волгі і Урала, берагі нізкія і забагненыя, а водная паверхня ў многіх месцах пакрыта зараснікамі. На ўсходнім узбярэжжы пераважаюць вапняковыя берагі, што прылягаюць да паўпустэльняў і пустэльняў. Найболей звілістыя берагі — на заходнім узбярэжжы ў раёне Апшэронскага паўвострава і на ўсходнім узбярэжжы ў раёне Казахскага заліва і Кара-Багаз-Гола.

Прылеглая да Каспійскага мора тэрыторыя завецца Прыкаспіем.

Паўастравы Каспійскага мора

[правіць | правіць зыходнік]

Буйныя паўастравы Каспійскага мора:

Каля 50 тыс. астравоў і некалькі сотняў гразевых вулканаў, у тым ліку:

Кара-Багаз-Гол

[правіць | правіць зыходнік]
Заліў Кара-Багаз-Гол у верасні 1995 года.

Ва ўсходняга ўзбярэжжа знаходзіцца салёнае возера Кара-Багаз-Гол, якое да 1980 года ўяўляла сабой заліў-лагуну Каспійскага мора, злучанае з ім вузкім пралівам. У 1980 годзе пабудавана дамба, якая адлучыла Кара-Багаз-Гол ад Каспійскага мора, у 1984 годзе пабудавана водапрапускное збудаванне, пасля чаго ўзровень Кара-Багаз-Гола апусціўся на некалькі метраў. У 1992 годзе праліў адноўлены, па ім вада сыходзіць з Каспійскага мора ў Кара-Багаз-Гол і там выпараецца. Штогод з Каспійскага мора ў Кара-Багаз-Гол паступае 8—10 кубічных кіламетраў вады (паводле іншых дадзеных — 25 кубічных кіламетраў) і каля 15 млн тон солі.

Рэкі, што ўпадаюць у Каспійскае мора

[правіць | правіць зыходнік]
Дэльта Волгі. Выгляд з космасу.

У Каспійскае мора пускаецца 130 рэк, з іх 9 рэк маюць утоку ў форме дэльты. Буйныя рэкі, што ўпадаюць у Каспійскае мора — Волга, Церак, Сулак, Самур (Расія), Урал, Эмба (Казахстан), Кура (Азербайджан), Атрэк (Туркменістан), Сефідруд (Іран) і іншыя. Найбуйнейшая рака, што ўпадае ў Каспійскае мора — Волга, яе сярэднегадовы вадасцёк складае 215—224 кубічныя кіламетра. Волга, Урал, Церак, Сулак і Эмба даюць да 88—90 % гадавога вадасцёку ў Каспійскае мора.

Узбярэжныя дзяржавы

[правіць | правіць зыходнік]
Узбярэжныя дзяржавы Каспійскага мора

Згодна Міжурадавай эканамічнай канферэнцыі Прыкаспійскіх дзяржаў:

Каспійскае мора абмывае берагі пяці ўзбярэжных дзяржаў[5]:

  • Казахстан — на поўначы, паўночным усходзе і ўсходзе, даўжыня берагавой лініі каля 2320 кіламетраў
  • Іран — на поўдні, даўжыня берагавой лініі — каля 724 кіламетраў
  • Туркменія — на паўднёвым усходзе, даўжыня берагавой лініі каля 1200 кіламетраў
  • Расія — на захадзе і паўночным захадзе, даўжыня берагавой лініі каля 695 кіламетраў
  • Азербайджан — на паўднёвым захадзе, даўжыня берагавой лініі каля 955 кіламетраў[5].

Пераважаюць глыбіні 180—200 м. Паводле характару рэльефу і асаблівасцей гідралагічнага рэжыму Каспійскае мора падзяляецца на паўночную, сярэднюю і паўднёвую часткі. Паўночны Каспій мелкаводны (глыбіня да 25 м), займае 24,3 % плошчы мора і 0,5 % аб’ёму. Рэльеф дна — хвалістая акумулятыўная раўніна.

У межах Сярэдняга Каспія (36,4 % плошчы мора, 33,9 % аб’ёму, сярэдняя глыбіня 192 м) вылучаецца Дэрбенцкая ўпадзіна (глыб. да 788 м), шэльф і мацерыковы схіл.

Паўднёвы Каспій самы глыбакаводны (да 1025 м, Паўднёва-Каспійская ўпадзіна), займае 39,3 % плошчы мора і 65,5 % аб’ёму. Дно ўпадзіны — плоская абісальная раўніна, у паўночнай частцы некалькі хрыбтоў.

Клімат Каспійскага мора — кантынентальны ў паўночнай частцы, умераны ў сярэдняй частцы і субтрапічны ў паўднёвай частцы. У зімовы перыяд сярэднямесячная тэмпература паветра змяняецца ад −8…-10 у паўночнай частцы да +8…+10 у паўднёвай частцы, у гадовы перыяд — ад +24…+25 у паўночнай частцы да +26…+27 у паўднёвай частцы. Максімальная тэмпература +44 градуса зафіксавана на ўсходнім узбярэжжы.

Сярэднегадовая колькасць ападкаў складае 200 міліметраў, ад 90—100 міліметраў у засушлівай усходняй частцы да 1700 міліметраў у паўднёва-заходняга субтрапічнага ўзбярэжжа. Выпарэнне воды з паверхні Каспійскага мора — каля 1000 міліметраў у год, найболей інтэнсіўнае выпарэнне ў раёне Апшэронскага паўвострава і ва ўсходняй частцы Паўднёвага Каспія — да 1400 міліметраў у год.

Сярэднегадовая хуткасць ветру складае 3—7 метра ў секунду, у розы вятроў пераважаюць паўночныя. У восеньскія і зімовыя месяцы вятры ўзмацняюцца, хуткасць вятроў нярэдка дасягае 35—40 метраў у секунду. Найболей легкадумныя тэрыторыі — Апшэронскі паўвостраў, наваколля Махачкалы і Дэрбента, тамсама зафіксавана найболей высокая хваля вышынёй 11 метраў.

Тэмпература вады

[правіць | правіць зыходнік]

Тэмпература вады схільная значным шыротным зменам, найболей выразна выяўленым у зімовы перыяд, калі тэмпература змяняецца ад 0—0,5 °C у беражка лёду на поўначы мора да 10—11 °C на поўдні, то бок рознасць тэмпературы вады складае каля 10 °C. Для плыткіх раёнаў з глыбінямі менш за 25 м гадавая амплітуда можа дасягаць 25—26 °C. У сярэднім тэмпература вады ў заходняга ўзбярэжжа на 1—2 °C вышэй, чым ва ўсходняга, а ў адкрытым моры тэмпература вады вышэй, чым ва ўзбярэжжаў, на 2—4 °C.

Па характары гарызантальнай структуры поля тэмпературы ў гадавым цыкле зменлівасці можна вылучыць тры часовых адразанне ў верхнім двухмятровым пласце. З кастрычніка па сакавік тэмпература вады павялічваецца ў паўднёвым і ва ўсходнім, што асабліва добра прасочваецца ў Сярэднім Каспіі. Можна вылучыць дзве ўстойлівыя квазі шыротныя зоны, дзе градыенты тэмпературы падвышаны. Гэта, першае, мяжа паміж Паўночным і Сярэднім Каспіем, і, другое, паміж Сярэднім і Паўднёвым. У беражка лёду, на паўночнай франтальнай зоне, тэмпература ў лютым — сакавіку павялічваецца з 0 да 5 °C, на паўднёвай франтальнай зоне, у раёне Апшэронскага парога, з 7 да 10 °C. У дадзены перыяд найменш астуджаны воды ў цэнтры Паўднёвага Каспія, якія ўтвараюць квазістацыянарнае ядро.

Гаспадарчае асваенне

[правіць | правіць зыходнік]

Здабыча нафты і газу

[правіць | правіць зыходнік]
Свідравыя вышкі Нафтавых Камянёў, дзе ўпершыню пачалася здабыча нафты з дна Каспія.

У Каспійскам мора распрацоўваецца мноства радовішчаў нафты і газу. Даказаныя рэсурсы нафты ў Каспійскім моры складаюць каля 10 мільярдаў тон, агульныя рэсурсы нафты і газакандэнсату ацэньваюцца ў 18—20 мільярдаў тон.

Нафтаздабыча ў Каспійскам мора пачалася ў 1820 годзе, калі на Апшэронскім шэльфе блізу Баку была прасвідравана першая нафтавая свідравіна. У другой палове XIX стагоддзя пачалася здабыча нафты ў прамысловых аб’ёмах на Апшэронскім паўвостраве, потым — і на іншых тэрыторыях.

У 1949 годзе на Нафтавых Камянях упершыню пачалі здабываць нафту з дна Каспійскага мора. Так, 24 жніўня гэтага года брыгада Міхаіла Каверочкіна прыступіла да свідравання свідравіны, якая дала 7 лістапада таго ж года чаканую нафту[6].

Апроч здабычы нафты і газу, на ўзбярэжжа Каспійскага мора і каспійскім шэльфе вядзецца таксама здабыча солі, вапняка, каменя, пяску, гліны.

Маяк на даху дома ў Актау. Выгляд з Каспійскага мора.

У Каспійскам мора развіта суднаходства. На Каспійскам мора дзеюць паромныя пераправы, у прыватнасці, Баку — Туркменбашы, Баку — Актау, Махачкала — Актау. Каспійскае мора мае суднаходную сувязь з Азоўскім морам праз рэкі Волгу, Дон і Валгадонскі канал.

Рыбацтва і здабыча морапрадуктаў

[правіць | правіць зыходнік]

Рыбацтва (асятровыя, лешч, сазан, судак, кілька), здабыча ікры, а таксама здабыча цюленя. У Каспійскам мора ўжыццяўляецца больш 90 адсоткаў сусветнага вылаву асятровых. Апроч прамысловай здабычы, у Каспійскам мора квітнее нелегальная здабыча асятровых і іх ікры.

Рэкрэацыйныя рэсурсы

[правіць | правіць зыходнік]

Прыроднае асяроддзе Каспійскага ўзбярэжжа з пясчанымі пляжамі, мінеральнымі водамі і лекавымі гразямі ва ўзбярэжнай зоне стварае добрыя ўмовы для адпачынку і лячэнні. У той жа час па ступені развітасці курортаў і турысцкай індустрыі Каспійскае ўзбярэжжа заўважна прайгравае Чарнаморскаму ўзбярэжжу Каўказа. Разам з тым, у апошнія гады турыстычная індустрыя актыўна развіваецца на ўзбярэжжы Азербайджана, Ірана, Туркменістана і расійскага Дагестана.

У Азербайджане актыўна развіваецца курортная зона ў раёне Баку. У цяперашні момант створаны курорт сусветнага ўзроўня ў Амбуране, яшчэ адзін сучасны турыстычны комплекс будуецца ў раёне мястэчка Нардуран, вялікай папулярнасцю карыстаецца адпачынак у санаторыях мястэчак Більгях і Загульба. Таксама развіваецца курортная зона ў Набраны, на поўначы Азербайджана. Аднак высокія цэны, у цэлым нізкі ровень сервісу і адсутнасць рэкламы прыводзяць да таго, што на каспійскіх курортах амаль няма замежных турыстаў. Развіццю турыстычнай індустрыі ў Туркменістане замінае працяглая палітыка ізаляцыі, у Іране — законы шарыята, з-за якіх масавы адпачынак замежных турыстаў на каспійскім узбярэжжы Ірана немагчымы.

Экалагічныя праблемы

[правіць | правіць зыходнік]

Экалагічныя праблемы Каспійскага мора злучаны з забруджаннем вод у выніку здабычы і транспартавання нафты на кантынентальным шэльфе, паступленнем забруджвальных рэчываў з Волгі і іншых рэк, што ўпадаюць у Каспійскае мора, жыццядзейнасцю ўзбярэжных гарадоў, а таксама затапленнем асобных аб’ектаў у звязку з падвышэннем роўня Каспійскага мора. Прадажніцкая здабыча асятровых і іх лыткі, разгул браканьерства прыводзяць да зніжэння колькасці асятровых і да змушаных абмежаванняў на іх здабычу і экспарт.

Праўны статус Каспійскага мора

[правіць | правіць зыходнік]

Пасля распаду СССР падзел Каспійскага мора доўгі час быў і дагэтуль застаецца прадметам неўрэгуляваных нязгод, злучаных з падзелам рэсурсаў каспійскага шэльфа — нафты і газу, а таксама біялагічных рэсурсаў. Цягам працяглага часу ішлі перамовы паміж прыкаспійскімі дзяржавамі пра статус Каспійскага мора — Азербайджан, Казахстан і Туркменістан настойвалі на падзеле Каспія па сярэдняй лініі, Іран — на падзеле Каспія па адной пятай частцы паміж усімі прыкаспійскімі дзяржавамі.

У дачыненні Каспія ключавым з’яўляецца та фізіка-геаграфічная акалічнасць, што ён уяўляе сабою зачынены ўнутрыкантынентальны вадаём, што не мае натуральнага злучэння з Сусветным акіянам. Адпаведна, да Каспійскага мора не павінны ўжывацца аўтаматычна нормы і паняткі міжнароднага марскога права, у прыватнасці, становішча Канвенцыі ААН па марскім праве 1982 г. Выходзячы з гэтага, у дачыненні Каспія было б неправамерным ужываць такія паняткі, як «тэрытарыяльнае мора», «вылучная эканамічная зона», «кантынентальны шэльф» і г.д.

Цяпер дзейны праўны рэжым Каспія ўсталяваны савецка-іранскімі дагаворамі 1921 і 1940 гг. Гэтыя дамовы агадваюць волю суднаходства па ўсёй акваторыі мора, волю рыбацтва з выняткам дзесяцімільных нацыянальных рыбацкіх зон і забарону на плаванне ў яго акваторыі суднаў пад сцягам некаспийских дзяржаў.

Перамовы пра праўны статус Каспія ў наш час працягваюцца.

Размежаванні пляцовак дна Каспія з мэтай нетракарыстання

[правіць | правіць зыходнік]

Расійскай Федэрацыяй складзены пагадненне з Казахстанам пра размежаванне дна паўночнай часткі Каспійскага мора з мэтай ажыццяўлення суверэнных праў на нетракарыстанне (ад 6 ліпеня 1998 г. і Пратакол да яго ад 13 мая 2002 года), пагадненне з Азербайджанам пра размежаванне сумежных пляцовак дна паўночнай часткі Каспійскага мора (ад 23 верасня 2002 года), а таксама трохбаковае расійска-азербайджана-казахстанскае пагадненне пра кропку стыку ліній размежавання сумежных пляцовак дна Каспійскага мора (ад 14 мая 2003 года), якімі ўсталяваны геаграфічныя каардынаты падзяляльных ліній, што абмяжоўваюць пляцоўкі дна, у межах якіх бакі ўжыццяўляюць свае суверэнныя правы ў сферы выведкі і здабычы мінеральных рэсурсаў.

Рамачная Канвенцыя па абароне марскога асяроддзя Каспійскага мора

[правіць | правіць зыходнік]

4 лістапада 2003 г. у Тэгеране (Іран) прадстаўнікамі пяці прыкаспійскіх краін: Азербайджанскай Рэспублікі, Ісламскай Рэспублікі Іран, Рэспублікі Казахстан, Расійскай Федэрацыі і Туркменістана была падпісана Рамачная канвенцыя па абароне марскога асяроддзя Каспійскага мора.

Мэтай Канвенцыі з’яўляецца «абарона марскога асяроддзя Каспійскага мора ад забруджання, улучаючы абарону, захаванне, аднаўленне, устойлівае і рацыянальнае выкарыстанне яго біялагічных рэсурсаў». Канвенцыя набыла моц 12 жніўня 2006 года.

Праблемы бяспекі

[правіць | правіць зыходнік]

Кіраўнік службы стратэгічнага планавання Асацыяцыі прымежнай супрацы (Масква), расійскі палітычны эксперт Аляксандр Сабянін лічыць, што бяспека на Каспіі і гарантыі нейтральнасці мора будуць выкананы толькі пры ўмове дамінавання ў ім расійскага флота.

Ён адзначыў у інтэрв’ю інфармацыйнаму агенцтву SalamNews: «Далікатная раўнавага і адсутнасць вайны магчыма толькі і вылучна пры пераважнай перавазе адной краіны — Расіі. Любы крок убок набліжэння магчымасцей флатылій астатніх краін да магчымасцей Каспійскай флатыліі будзе парушаць няўстойлівую раўнавагу і ўзмацняць магчымасць вайсковых дзеянняў. Такое заданне пакуль выконваецца — магчымасці Каспійскай вайсковай флатыліі [Расіі] перавышаюць сукупныя магчымасці флатылій астатніх каспійскіх краін»[7].

Узрастаючае значэнне каспійскага рэгіёна для сусветнай энергетыкі, як вынік баланс сіл у дадзеным рэгіёне схільны значным вонкавым уплывам вонкавых сіл, у тым ліку ЗША, Кітая, ЕС. Наяўнасць геапалітычнай цікавасці да прыродных рэсурсаў Каспійскага мора ў такога шырокага дыяпазону глабальных гульцоў ствараюць выклік для нацыянальных інтарэсаў Расіі.

Эксперт у вобласці энергетыкі і міжнароднай бяспекі НІУ ВШЭ Аляксандр Сіманаў у інтэрв’ю Інстытуту каспійскай супрацы назваў рэсурсавы патэнцыял Каспія значным фактарам глабальнай бяспекі[8].

Каспійскі рэгіён уяўляе сабою засяроджванне вельмі заблытанага клубка як эканамічных, так і геапалітычных інтарэсаў. Апроч нявызначанасці ва ўрэгуляванні статусу Каспійскага мора і спадарожных прыродных рэсурсаў, што ўваходзіць у сферу нацыянальных інтарэсаў прыкаспійскіх дзяржаў, дадзены рэгіён набывае новае значэнне ў глабальным маштабе.

Пры гэтым не апошнюю ролю гуляе патэнцыял дадзенага рэгіёна па ўплыве на энергетычную бяспеку ўсяго мацерыка. Значная цікавасць краін Еўропы і Кітая да паставак нафты і газу з дадзенага рэгіёна, разам з узмацненнем недаверу да традыцыйных для Еўропы маршрутам пастаўкі вуглевадародаў, ужо прывёў да інтэнсіўнай канкурэнцыі за дастаўнікоў і транзіцёраў з гэтага рэгіёна.

Такім чынам, у выпадку скаардынаваных дзеянняў прыкаспійскіх дзяржаў яны змогуць супольна выняць максімум выгады з сітуацыі, якая склалася. І насупраць, калі ўсё ці некаторыя з гэтых краін вырашаць праводзіць аднаасобную палітыку без аглядкі на інтарэсы сваіх «каспійскіх» суседзяў, тое вынік прагназаваць цяжка, бо пры гэтым значная частка патэнцыйнай выгады можа быць атрымана ўжо «некаспійскімі» гульцамі[8].