Фольксдойчэ

Карта гістарычнага размеркавання нямецкамоўнага насельніцтва ў Еўропе па стане на 1880 год (без паселішчаў немцаў у Прыбалтыцы і на Волзе)

Фольксдойчэ (ням.: Volksdeutsche) — абазначэнне «этнічных германцаў» да 1945 года, якія жылі ў дыяспары, гэта значыць па-за межамі Германіі. У адрозненне ад «рэйхсдойчэ» (ням.: Reichsdeutsche, «германцаў рэйха»), прыналежнасць да «фольксдойчэ» («германскасць») усталёўвалася па асобных прыкметах — па «сямейнай гісторыі» (ці былі бацькі дойчэ), па нямецкай мове як роднай, па імі, па царкоўных запісах і да т.п.

Пасля паражэння ў Першай сусветнай вайне значная частка тэрыторыі Германіі была забрана ў яе краінамі-пераможцамі ў якасці кантрыбуцый і рэпарацый разам з грамадзянамі. Тады паняцце «фольксдойчэ» стала палітычным, а гэты яго падтэкст заставаўся ў актыўным ужыванні да 1940—1960-х гадоў XX стагоддзя. У перыяд існавання Трэцяга рэйха (1933—1945) фольксдойчэ мелі асобы прававы статус як у межах самога рэйха, так і ў генерал-губернатарстве, пратэктаратах і рэйхскамісарыятах, а таксама ў саюзных краінах.

Каментарыі да паняцця і тэрміна

Паходжанне тэрміна

Сцяг фольксдойчэ, якія жылі на тэрыторыі незалежнай Харватыі. На сцягу адлюстравана руна Одал — знак дома, сям’і, роду, спадчыны.

Паводле трактоўкі Дорыс Берген, аўтарства гэтага тэрміна прыпісваецца Адольфу Гітлеру, які, меркавана, упершыню асабіста ўвёў ва ўжытак тэрмін фольксдойчэ у мемарандуме Імперскай Рэйхсканцылярыі ад 1938 года. У гэтым дакуменце тэрмінам фольксдойчэ вызначаюцца «людзі, чыя мова і культура маюць германскія карані, якія, аднак, не мелі германскага грамадзянства». Так ці інакш, для Гітлера і іншых немцаў таго часу гэты тэрмін нёс у сабе некаторыя сэнсавыя адценні — чысціня крыві, расавае вызначэнне — то, што не ўваходзіць у сучасны беларускамоўны тэрмін «этнічныя немцы» і з’яўляецца асабліва ідэалагічнымі адценнямі дадзенага тэрміна. У адпаведнасці з нямецкімі пастановамі 1930-х гг., каля 30 мільёнаў фольксдойчэ жылі па-за межамі рэйха, істотная частка іх — ва Усходняй Еўропе — Польшчы, Прыбалтыцы, СССР і Румыніі.

Нацысцкія фундаментальныя ідэі экспансіі на Усход адводзілі фольксдойчэ асаблівую ролю ў нямецкіх планах заваявання краін Усходняй Еўропы, што і было досыць выразна пазначана ў генеральным плане «Ост».

Нацысцкія ўлады ўвесь час выступалі з афіцыйнымі заклікамі да супрацоўніцтва ці рэпатрыяцыі ў Германскі рэйх асоб-фольксдойчэ, галоўным аргументам пры гэтым выступала ідэя «крэўнага адзінства» з немцамі, якія жывуць у Германіі. Так, у 1931 годзе яшчэ не прыйшэлыя да ўлады нацысты адкрываюць «Auslandsorganisation der NSDAP» (скар. «NSDAP/AO» — «Замежная арганізацыя Нацысцкай Партыі»), чыёй асноўнай і адзінай рэальнай мэтай з’яўлялася пашырэнне нацысцкай прапаганды сярод германскіх нацыянальных меншасцей іншых краін свету (фольксдойчэ).

Фольксдойчэ мітэльштэле

Адну з найбольш галоўных роляў у рэалізацыі ідэалогіі нацысцкай расавай дактрыны ў агульным і ідэалогіі цэласці германскай расы ў прыватнасці гуляла арганізацыя «Фольксдойчэ мітэльштэле» (ням.: Volksdeutsche Mittelstelle; скар. VoMi), што мела статус аднаго з пяці галоўных кіраванняў СС і праводзіла размаітую працу сярод этнічных немцаў, якія жылі за мяжой.

У манаграфіі Люманса Вальдзіза (Lumans Valdiso) кажацца, што:

«Адной з галоўных мэт Гімлера быў цэнтралізаваны кантроль над мірыядамі груп і індывідаў, якія прапагандуюць усярэдзіне і па-за рэйхам ідэі фольксдойчэ. Гімлер не пачынаў гэты працэс, аднак, выявіўшы дадзеныя ідэі, якія лунаюць у паветры, развіў іх і скіраваў у патрэбнае яму рэчышча. Яго асноўнай інструментам у спробах заваявання такой мэты было кіраванне па-за структурай СС — нацысцкі партыйны орган „Фольксдойчэ мітэльштэле“ (VoMi), што можна перавесці як „Кіраванне сувязяў з этнічнымі немцамі“.»

Галоўнае кіраванне (ням.: Hauptamt) было створана 1 лютага 1937. Пасля пачатку Другой сусветнай вайны гэта кіраванне ажыццяўляла праграму перасялення на акупаваныя ўсходнія тэрыторыі нямецкага насельніцтва, якой кіраваў прызначаны 7 кастрычніка 1939 рэйхскамісарам па рассяленні германскай расы Генрых Гімлер. Стварэнне «Фольксдойчэ миттельштелле» азначала перадачу ў рукі СС найважнай прылады ўплыву на вонкавую палітыку Трэцяга рэйха.

Кіраванне ўзначальвалася обергрупэнфюрарам СС Вернерам Лорэнцам (ням.: Werner, Lorenz). Сфера дзейнасці гэтай арганізацыі шырылася, галоўным чынам, на суседнія з Германіяй краіны Усходняй і Заходняй Еўропы, дзе яна вяла разведвальную і ідэалагічную падрыўную працу, фактычна, займаючыся фармаваннем «пятых калон».

Секцыя друку гэтага кіравання рыхтавала штодзённыя агляды матэрыялаў, што публікаваліся ў больш чым 300 газетах і часопісах, што выходзяць за мяжой, а таксама займалася ўкараненнем у замежныя СМІ і фармаваннем (пасярэдніцтвам напісання «заказных артыкулаў») патрэбнай арганізацыі грамадскай думкі праз антыкамуністычныя газеты Аўстрыі, Францыі, Бельгіі і іншых краін, якія станоўча адклікаліся пра нацызм.

Фольксдойчэ падчас Першай сусветнай вайны

Немцы ў Расійскай імперыі

Асноўныя артыкулы: Расійская імперыя і Расійскія немцы

Перадгісторыя

Нямецкае насельніцтва існавала ў Расійскай імперыі практычна з моманту яе стварэння, у прыбалтыйскіх губернях — яшчэ до іх далучэння да Расіі (остзейскія немцы, якія да другой паловы XIX стагоддзя складалі мясцовую эліту). Досыць часта ў расійскай гісторыі паўтаралася сітуацыя з афіцыйным і неафіцыйным запрашэннем нямецкіх навукоўцаў, палітыкаў і вайскоўцаў на высокія пасты ў тых ці іншых абласцях.

Фаварыт Ганны і ўзурпатар Расійскага прастола, Эрнст Іаган фон Бірон.

Яркім прыкладам можа паслужыць фаварыцтва і фактычнае кіраванне краінай Эрнстам Іаганам Біронам у перыяд валадарання імператрыцы Ганны Іаанаўны і кароткі перыяд узурпавання фактычнай улады пасля яе скону (у быццё рэгентам пры Іване VI).

У той перыяд была распрацавана паўнавуковая тэорыя прыўнясення германскімі правадырамі (у прыватнасці, Рурыкам) самой ідэі дзяржаўнага кіравання ў хаатычны ў палітычным сэнсе мір славянскіх народаў. Зрэшты, і аспрэчыць гэту тэорыю апынулася вельмі лёгка — Рурыка запрасілі на замяшчэнне вакантнага месца князя — значыць, тытул князя існаваў да прышэсця Рурыка на Русь. Таксама прыкладам могуць паслужыць асобе дзяржаўнага дзеяча, міністра ўнутраных спраў фон Плевэ, і найбольш уплывовага фінансіста Расіі XIX стагоддзя Мікалая Бунгэ.

Пётр I пачаў сваё сталенне ў так званай нямецкай слабадзе. Велізарная колькасць публікацый і гістарычных сведчанняў служаць пацвярджэннем факта істотнай наяўнасці этнічных немцаў у дзяржаўным апараце Расійскай імперыі ў XVIII—XX стагоддзях, у тым ліку, прыкладам, і ў перыяд валадарання Кацярыны II. З прычыны гэтага можна зрабіць выснову пра практычна пастаянную наяўнасць немцаў у гісторыі Расіі. У вядомай прапорцыі нямецкія карані былі і ў імператарскай сям’і Раманавых, бо дынастычныя шлюбы складаліся, галоўным чынам, з прадстаўнікамі найвышэйшага германскага дваранства.

Апроч таго, вялікая колькасць расійскіх навукоўцаў, вайскоўцаў дзеячаў, прадстаўнікоў мастацтва належала да нямецкай нацыянальнасці. Гэтыя падданыя Расіі ўнеслі вялікай, а часцяком, неацэнна вялікі ўнёсак у развіццё чалавецтва. Сярод такіх можна назваць Д. І. Фанвізіна (фон Візін), І. Ф. Крузенштэрна, Ф. Ф. Белінсгаўзена, Іагана Корфа, Карла Іесена, барона Фердынанда Урангеля, Б. А. фон Глазенапа, Ота Кацэбу. З пазнейшых дзеячаў трэба адзначыць Б. В. Раўшэнбаха — аднаго з заснавальнікаў савецкай касманаўтыкі.

Становішча фольксдойчэ падчас Першай сусветнай вайны

Вайна з Германіяй і Аўстра-Венгрыяй вырашыла анты-нямецкія настроі і прапаганду змагання з «унутраным ворагам» у расійскім грамадстве. У сувязі з гэтым фактам самую пільную ўвагу звярталі на сябе падданыя імперыі — немцы па нацыянальнасці, у сувязі з чым з’явілася мноства старонных публікацый пра іх. У пачатковы перыяд вайны дачыненне да дадзенай групы было зычлівым, усяляк падкрэслівалася іх адрозненне ад германскага насельніцтва. Адзначаўся вялікі фінансавы фундуш у стварэнне і развіццё сетцы лазарэтаў і шпіталяў, дабрачынная праца немцаў сярод насельніцтва. Аднак жа пасля, да 1915 года, па меры пагаршэння сітуацыі на фронце, дачыненне дзяржавы і насельніцтва да нямецкіх падданых імперыі стала змяняцца ў горшы бок. Неаднаразова ў пэўных газетах пачалі публікавацца артыкулы правакацыйнага характару, якія, нягледзячы на аспрэчанні, дадзеныя ўладамі пасля праверкі фактаў, здолелі змяніць атмасферу ў грамадстве.

Аднак жа трэба адзначыць рэакцыю на палітыку ў дачыненні расійскіх немцаў у перыядычным друку левага кірунку. Так, прыкладам, саратаўскае выданне «Наша газета» апублікавала прамову дэпутата Дзяржаўнай Думы М. Чхеідзэ на пасяджэнні 19 ліпеня 1915 года, у якой досыць актыўна асуджаецца пачатая ў грамадстве і СМІ антынямецкая кампанія. У прыватнасці, прыведзены наступныя словы дэпутата:

Што да, ізноў-ткі ў імя яднання, цкавання грамадзян нямецкіх руска-падданых, вядома, не тых, якія даволі высока сядзяць, іх ніхто не чапае, але звычайных, так вы ведаеце, у што гэта цкаванне вылілася, ледзь не ў пагром у першапасаднай сталіцы Расіі і гэта дзякуючы не толькі патуральніцтву, але і па ініцыятыве ўлад

Пасля дачыненне насельніцтва да этнічных немцаў стабілізавалася, шмат у чым, з-за радыкальнай змены ідэалогіі на «пралетарскі інтэрнацыяналізм» і адмысловае «спусканне пары» ў грамадстве падчас рэвалюцый і грамадзянскай вайны.

Падчас нацысцкага кіравання

Падчас нацызму тэрмінам «фольксдойчэ» пазначалі немцаў, якія нарадзіліся за мяжой Германіі, жылі ў краінах, акупаваных Германіяй і падалі прашэнне на грамадзянства Трэцяга рэйха. Да Другой сусветнай вайны каля 10 мільёнаў фольксдойчэ жылі ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе. Таксама вялікая колькасць немцаў жыла на поўдні СССР.

Deutsche Volksliste

Асноўны артыкул: Фольксліст

Пасля пачатку акупацыі краін усходняй Еўропы войскамі Германіі ў верасні 1939 года нямецкі бок, а менавіта — арганізацыя «фольксдойчэ мітэльштэле», арганізавала цэнтральнае рэгістрацыйнае бюро, названае «Спіс германскіх грамадзян» (ням.: «Deutsche Volksliste», скар. DVL), дзе яны рэгістравалі немцаў з грамадзянствам акупаваных краін як фольксдойчэ. Мясцовае неарыйскае насельніцтва было крайне зацікаўлена ў трапленні ў гэты спіс, бо тым, хто лічыўся ў дадзеным спісе, былі пакладзены пэўныя зыскі, улучаючы лепшае харчаванне і асаблівы прававы статус.

Deutsche Volksliste дзяліў фольксдойчэ на 4 катэгорыі:

• Катэгорыя I: Асоба германскага паходжання, што прапанавала свае паслугі рэйху да 1939.
• Катэгорыя II: Асоба германскага паходжання, што засталася пасіўнай.
• Катэгорыя III: Асоба германскага паходжання, што этнічна часткова змяшалася з мясцовым насельніцтвам, напр., пасярэдніцтвам шлюбу з мясцовым партнёрам, ці з дапамогай працоўных сувязей (на тэрыторыі Польшчы гэта асабліва тычылася сілезцаў і кашубаў).
• Катэгорыя IV: Асоба з германскімі продкамі, чые продкі былі культурна адзінымі з мясцовым насельніцтвам, але якая падтрымала «германізацыю».

Кожнаму немцу, які натуралізаваўся, ўладамі рэйха выдаваўся адмысловы дакумент — фольксліст (ням.: Volksliste), які гуляў ролі пашпарта і пасведчання «чысціні расы», што было трэба на выпадак узнікнення падазрэнняў у пільных грамадзян рэйха ці мясцовых органаў гестапа.

Роля фольксдойчэ ў фармаванні частак СС і вермахта

Асноўныя артыкулы: Войскі СС і вермахт

Фольксдойчэ гулялі заўважную ролю пры фармаванні так званых «тубыльных» дывізій СС (дывізій, у якіх маглі служыць асобы, што не з’яўляліся членамі СС) — у многіх з іх батальёны былі галоўным чынам ці цалкам укамплектаваны менавіта салдатамі-фольксдойчэ. Аднак кіраўніцтва дывізій адзначала дастатковую ненадзейнасць гэтых частак, якая стала выяўляцца ўсё больш і больш па ходзе вайны, бліжэй да разгрому нацысцкай Германіі. Пры ўсёй ступені ўцягнення фольксдойчэ ў фармаванне частак вермахта і СС яны практычна не былі членамі партыйна-палітычнай арганізацыі СС, хоць досыць часта праходзілі службу ў яе войсках.

Моладзь фольксдойчэ маршуе перад рэйхсфюрарам СС Гімлерам. г. Halbstadt (Малачанск, Украіна). 31 кастрычніка 1942 г.

• Перад і падчас пачатку Другой сусветнай вайны некаторыя фольксдойчэ ў Чэхаславакіі, Польшчы і Югаславіі актыўна падтрымлівалі нацыстаў, перадаючы ім важныя звесткі, займаючыся сабатажам і іншымі недружалюбнымі акцыямі ў адносінах да краін сваіх нараджэння і жыцця.
• У Югаславіі была сфармавана 7-я добраахвотніцкая горная дывізія СС «Прынц Ойген», якая практычна цалкам складалася з фольксдойчэ, якая актыўна выкарыстоўвалася ў карных акцыях супраць партызан і мірнага насельніцтва.
• Паводле паведамленняў некаторых даследчыкаў, у 1943 г. у раёне Днепрапятроўска быў створаны кавалерыйскі полк СС, што складаецца з фольксдойчэ. Найхутчэй, на думку гісторыкаў, полк уліўся ў шэрагі 8-й кавалерыйскай дывізіі СС «Фларыян Гаер». Дывізія служыла на Усходнім фронце, а таму найболей падыходзіць для вышэйзгаданага палка.
• У верасні 1939 года ў Польшчы былі створаны так званыя «атрады самаабароны» (ням.: Selbstschutz), якія складаліся з этнічных немцаў. У пачатку 1940 года, пасля некаторай стабілізацыі сітуацыі ў дадзеным рэгіёне, атрады дапаможнай паліцыі былі расфармаваны, а іх салдаты былі размеркаваны па частках войскаў СС, у прыватнасці 4-й дывізіі СС (паліцэйскай).

Фольксдойчэ ў Польшчы

Дзяўчыны-фольксдойчэ і салдаты вермахта. Судзецкая вобласць, 3 кастрычніка 1938 года.

Польшча, верасень 1939 год. Польскія дзяўчыны-фольксдойчэ частуюць салдатаў вермахта — кіроўцаў бензавозаў.

На тэрыторыі акупаваных краін, у тым ліку і Польшчы, статус фольксдойчэ даваў мноства самых розных палёгак і прывілеяў пры адным істотным абавязку: фольксдойчэ абавязкова падлягалі закліку ў вермахт ці войскі СС.

Фольксдойчэ Польшчы I і II катэгорый на далучаных да Германіі тэрыторыях складалі каля аднаго мільёна; катэгорыі III і IV — каля 1 мільёна 700 тысяч чалавек. На тэрыторыі генерал-губернатарства такіх было 120 тысяч.

«Фольксдойчэ миттельштелле» арганізавала маштабную кампанію па экспрапрыяцыі ўласнасці і маёмасці неарыйцаў на карысць немцам. Фольксдойчэ былі пададзены дома, майстэрскія, фермы, прадметы мэблі і адзення, якія раней належалі палякам і яўрэям.

Тысячы фольксдойчэ былі прыняты на службу ў нямецкія ўзброеныя сілы, самахоць ці па закліку.

Грамадзянства

Падчас Другой сусветнай вайны польскія грамадзяне нямецкага паходжання, якія часта шчыра атаясамлялі сябе з польскай дзяржаўнасцю і нацыяй, сутыкнуліся са складанай дылемай выбару айчыны — падпісанне фольксліста ці захаванне заганнага грамадзянства акупаванай краіны з паражэннем у некаторых правах. Гэта катэгорыя ўключала у сябе і нямецкія сем’і, продкі якіх жылі ў Польшчы стагоддзямі, і немцаў, якія жылі на тэрыторыях, далучаных да Польшчы пасля 1920 года (раней былых часткай Германскай імперыі).

Фактычна выбар аднаго боку аўтаматычна азначаў непрыязь і нянавісць з іншага боку — прынамсі, з боку палякаў. Асобы, якія ўвайшлі ў спісы DVL, лічыліся ў грамадстве здраднікамі (з пункту гледжання палякаў); якія ж не жадалі уваходзіць у гэтыя спісы, залічаліся новай уладай у патэнцыйныя здраднікі германскай расы.

Некаторая колькасць фольксдойчэ з’яўлялася ўдзельнікамі руху Супраціву, аднак і дасёння ў Польшчы слова «фольксдойч» у свядомасці грамадзянаў раўнацэнна слову «здраднік».

Фольксдойчэ ў СССР

Генлейнаўскія члены НДСАП у Судзецкай вобласці прыбіраюць пагранічныя пасты на германа-чэхаславацкай граніцы ў чаканні германскага ўварвання. Вер.-кастр. 1938 года.

На занятай немцамі і румынамі тэрыторыі Украіны жылі каля 330—340 тысяч немцаў — савецкіх грамадзян, з іх 200 тысяч (так званыя «чарнаморскія немцы»), у тым ліку парадку 50—60 тысяч чал. ваеннаабавязаных мужчын, знаходзіліся ў «Рэйхскамісарыяце Украіна». Прыкладна 30—40 тысяч фольксдойчэ жылі ў Прыбалтыцы. Згодна ж іншым дадзеным і нямецкім дакументам, у Рэйхскамісарыяце Украіна жылі каля паўмільёна фольксдойчэ. А сучасныя даследчыкі лічаць, што ў 1940-х гг. на тэрыторыі Украіны жылі каля 600 тыс. немцаў. На 1939 год афіцыйная колькасць немцаў была каля 400 тыс. чалавек.

У пачатку сваёй працы ў даследаваннях фольксдойчэ немцы сапраўды прытрымліваліся строга расавых крытэрыяў. Аднак з 1943 г. адмыслоўцы сталі менш пераборлівымі і для таго, каб быць прызнаным у якасці фольксдойчэ, было досыць з дапамогай 2-х—3-х сведкаў пацвердзіць сваё нямецкае паходжанне, але пры гэтым нямецкае паходжанне саміх сведкаў павінна было быць несумнеўным. Гэта дало нагоду некаторым даследчыкам сцвярджаць, што з гэтага часу фольксдойчэ маглі стаць усе ахвотнікі па прычыне падавання разнастайных палёгак. Аднак, на думку іншых даследчыкаў, гэтыя сцвярджэнні не вытрымліваюць ніякай крытыкі. Улічваючы тое, што многіх немцаў у самым пачатку вайны вывезлі з тэрыторыі Украіны, варта прызнаць, што шмат хто з фольксдойчэ ў даваенны час лічыўся прадстаўнікамі іншых нацыянальнасцей; але гэта былі, галоўным чынам, члены змяшаных сем’яў.

Існаванне дадзенай групы асоб на тэрыторыі, занятай рэйхам, было, як і ў Польшчы, значна больш камфортным у тым выпадку, калі гэтыя грамадзяне рэгістраваліся ва ўкраінскім аддзяленні DVL. Палёгкі шырыліся на выдачу прадуктаў харчавання, адзення, мэблі. Так, праз сетку спецыялізаваных крам кожнаму фольксдойчэ адзін раз на тыдзень выдаваліся: 150 г. тлушчу, 1 кг сыра, 4 яйкі, гародніна, садавіна, мёд, мармелад, соль і многае іншае, зазвычай, недаступнае не ўлучаным у спіс асобам.

Для арыйскай моладзі арганізоўваліся спартыўныя лагеры, кіраўнікамі і выкладчыкамі ў іх былі франтавыя афіцэры, якія рыхтавалі гэту моладзь для службы ў вермахце. Зазвычай, канчатковай мэтай стварэння і існавання такімі лагерамі для арыйскай моладзі нямецкае кіраўніцтва ў Германіі бачыла выхаванне будучых фюрараў арганізацый, груп і аб’яднанняў, цалкам лаяльных нацыянал-сацыялістычным ідэалам і гатовых у кожны момант устаць у шэрагі іншых арганізацый, прыкладам, школы афіцэраў СС у Германіі (у мястэчку Бад-Цёльц) і г. д. Такой моладзі было досыць шмат — прыкладам, толькі ў Трансністрыі ў моладзевых арганізацыях налічвалася каля 9 тысяч чалавек.

Лёс фольксдойчэ з ліку грамадзян СССР можна прасачыць па статыстычных дадзеных. Паводле ацэнкі часопіса «Demoscope Weekly», у Германію з СССР усяго былі перамешчаны, паводле розных дадзеных, да 8,7 мільёнаў чалавек. Аднак гэта лічба складаецца з і ваеннапалонных, і іншых перамешчаных асоб.

Катэгорыі	Колькасць, млн чал.	%
Грамадзянскія інтэрнаваныя	0,005	0,0
Ваеннапалонныя	3,24	37,2
Остаўцы (остарбайтары)	3,2	36,8
«Заходнікі»	0,85	9,8
Фольксдойчэ	0,35	4,0
Фіны-інгерманландцы	0,06	0,7
«Уцекачы» і «эвакуяваныя»	1,0	11,5
Усяго	8,7	100,0%

Адступленне арміі рэйха прымусіла дадзеную этна-сацыяльную групу пакінуць ранейшыя месцы жыцця. Асноўныя вытокі міграцыі былі наступнымі:

1. Рэйхскамісарыят Украіна (каля 90 тысяч чал.) — лістапад 1943 г.
2. Прыдняпроўе (каля 125 тысяч чал.) — студзень-ліпень 1944 г.

Паводле сцвярджэння памянёнага часопіса Demoscope, гэта былі досыць прывілеяваныя і арганізаваныя ўцекачы. Першым месцам прыбыцця з’яўляўся рэйхсгау Вартэланд (раён Лодзі), аднак праз некаторы час яны пакінулі і гэты раён. У выніку з прыблізна 350 тысяч «савецкіх» фольксдойчэ, якія знаходзіліся да канца вайны на тэрыторыі рэйха, каля 200 тысяч, пасля ўсталявання размежавання паміж Савецкай арміяй і саюзнікамі, знаходзіліся на тэрыторыі Польшчы ці Усходняй Германіі. Пазней з «заходніх» 150 тысяч прыкладна палова была перададзена саюзнікамі ў СССР.

Паводле ўсталяванай у СССР практыкі, падпісанне фольксліста кваліфікавалася як здрада радзіме, і фольксдойчэ з ліку былых савецкіх грамадзян, якія падпісалі яго і аказаліся ў зоне дзеяння савецкай адміністрацыі, зазвычай, арыштоўваліся органамі дзяржбяспекі і прыцягваліся да суда.

Такім чынам, лік рэпатрыяваных з СССР «фольксдойчэ» склаў не менш 280 тысяч чалавек.

Паволжскія немцы

Асноўны артыкул: Рэспубліка немцаў Паволжа

Книга «ЗОНА ПОЛНОГО ПОКОЯ: РОССИЙСКИЕ НЕМЦЫ В ГОДЫ ВОЙНЫ И ПОСЛЕ НЕЕ». (фрагмент)

…У пачатку 1945 года Чырвоная Армія дасягнула месцаў селішча «фольксдойчэ» ў Польшчы, а потым і ў Германіі. А ў верасні «эвакуяваным» давялося пакінуць сваё новае жыллё і з рэчамі сабрацца ў лагерах. Савецкія ўлады патрабавалі вяртання «сваіх» грамадзян.

Спачатку гэта рабілася шляхам дамаўленняў і ўгаворванняў. Па ўсёй тэрыторыі акупаванай Германіі раз'язджалі адмысловыя савецкія каманды ў суправаджэнні афіцэраў, абяцаючы вярнуць перасяленцаў на іх ранейшыя месцы жыцця.

Але пры гэтым «рэпатрыянтаў» ашукалі самым бессаромным і падступным чынам. <…> У які раз бальшавіцкі рэжым прычыніў сваё ваўчынае аблічча падступнай маскай «зычлівай» крывадушнасці, мяркуючы на даверлівасць простых і сумленных людзей.<…>

Больш-менш дэталёва я пачуў пра яе толькі пад канец 50-х гадоў, калі раптам выявілася, што мой дзядзька па бацьку Канстанцін Вальтэр, які жыў у пачатку вайны ў Запарожскай вобласці, знаходзіцца з сям'ёй у Таджыкістане, на Ісфарынскіх вугальных шахтах. У пачатку верасня 1941 года нямецкія войскі раптам фарсавалі Дняпро, і частка левабярэжных нямецкіх калоній аказалася пад акупацыяй.

З той пары гэта галіна Вальтэраў як у ваду ўпала. Амаль 17 гадоў не было ад іх ніякіх вестак. Такім чынам, думалі мы, аселі нашы родзічы недзе ў Германіі, уніклі дэпартацыі, «працарміі» і спецселішча. Павезла ж людзям… І раптам атрымваем вестачку ад маёй любай кузіны Альмы з поўдня Сярэдняй Азіі, не так ужо далёка адлеглага ад Джамбула, дзе я з сям'ёй пасяліўся пасля здымання ненавіснага рэжыму спецселішча. Убачыліся пасля шматгадовага расстання.

Божа мой! Як дзядзька лаяў усіх і ўся, і ў першую чаргу сябе, за тое, што паддаўся падману, паверыў «гэтым савецкім», быццам іх вернуць дамоў, на ранейшае месца жыхарствы, у Верхне-Рагачыкскі раён, сяло Георгсталь, калгас «Ротэ Фане». Як не завагацца было сэрцу пры думцы пра магчымасць ступіць на родную зямлю, вярнуцца да небагатага, але мернага вясковага жыцця, да калгаснай кузні, дзе вядзьмарыў ён ля гарачага горна!

А што зрабілі? Без доўгіх словаў замкнулі знадворку вагоны, правезлі міма Украіны, праз усю Расію, даставілі ў Таджыкістан і на 10 гадоў пасадзілі на спецулік, вызначыўшы на найцяжэйшую працу ў вугальныя шахты.

— Не, хай мне хоць залатога цяльца паабяцаюць, больш ніводнаму савецкаму не паверу! Ніколі сабе не прабачу такой даверлівасці! Як дзіцяці, абвялі вакол пальца! Добра ўжо я — чатырох дачок і Артура ў няволю прывёз! Добра, хоць Бертгольд там застаўся!

Дзядзькі Канстанціна даўно няма ў жывых: не вытрымала яго навярэджанае сэрца каваля гаркаты жахлівага падману. Нешматлікім ён тады падзяліўся. Дый хто ведаў, што некалі гэта можна будзе не толькі адкрыта выказаць, але і надрукаваць!…

Вольтер Г. А.

Пад канец XIX—пачатак XX стагоддзя Паволжа ужо было сфармаваным анклавам пасяленняў нямецкіх імігрантаў з усёй Расіі і з блізкага Замежжа — той часткі, якая асацыявала сябе з расійскай дзяржаўнасцю. Шмат хто з жыхароў традыцыйна вызнаваў лютэранства, некаторыя — баптызм. Па сведчаннях сведкаў, нямецкія селішчы адрозніваліся ад рускіх і казачых акуратнасцю, адносным багаццем ураджаю і цвярозасцю насельніцтва. Паволжскія немцы карысталіся правам на аўтаномію ў складзе РСФСР, а потым і СССР з часу рэвалюцыі 1917 года, калі была створана Працоўная камуна (пазней — АССР) немцаў Паволжа. Аднак пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны з набліжэннем фронту яна была скасавана рашэннем урада СССР, мужчынскае насельніцтва ад 15 до 55 памешчаны ў працоўныя лагеры. Нямецкія сем’і былі дэпартаваны ў два рэгіёны — Сібір і Казахстан.

Украінскія фольксдойчэ

Асноўныя артыкулы: Рэйхскамісарыят Украіна і Гітлерюгенд

Паводле нямецкіх дакументаў, у Рэйхскамісарыяце Украіна жылі каля паўмільёна фольксдойчэ. Становішча фольксдойчэ, якія жылі на тэрыторыі Рэйхскамісарыята Украіна, было таксама адмежаваным. Яно вызначалася дырэктывамі Альфрэда Розенберга, як рэйхсміністра Усходніх акупаваных тэрыторый, ад 19 лютага 1942 г. і Генрыха Гімлера, як рэйхсфюрара СС і імперскага камісара па кансалідацыі і ўмацаванні германскай нацыі і расы, ад 8 верасня 1942 г. Паводле дадзеных дакументаў, статус фольксдойчэ, як і ва ўсёй Еўропе, прысвойваўся кожнаму асобнаму грамадзяніну пасля пастаноўкі на ўлік у «Deutsche Volksliste Ukraine». Часцяком партыйныя органы НСДАП былі змушаны займацца такімі праблемамі мясцовага насельніцтва-фольксдойчэ, як набыццё новай кватэры, дапамога ў працаўладкаванні, іншыя вылучна побытавыя праблемы.

Пасля 1943 года працэдура здабыцця статусу фольксдойчэ спрасцілася. Для станоўчага вырашэння пытання спашукальніку стала дастаткова пацвярджэння яго нямецкага паходжання 2—3 немцамі.

У адрозненне ад афіцыйнай палітыкі НСДАП, гітлерюгенд на тэрыторыі Рэйхскамісарыята Украіна дзеяў як арганізацыя для фольксдойчэ. Існавала думка, што, у адрозненне ад старэйшага пакалення, «сапсаванага бальшавізмам», моладзь было магчыма перавыхаваць, стварыўшы з іх перакананых, сапраўдных нацыянал-сацыялістаў. Аднак жа, трэба адзначыць, што ў кіроўных органах гітлерюгенда служылі вылучна прыезджыя рэйхсдойчэ. Магчыма, так склалася па той прычыне, што гэта арганізацыя стваралася ў рэйхскамісарыяце «з нуля».

Украінскі гітлерюгенд атрымаў назву «Дойчэ Югенд Украіны» (ням.: Deutsche Jugend Ukraine — «Нямецкая Моладзь Украіны»). Яго членамі былі абавязаны рабіцца ўсе маладыя фольксдойчэ першай і другой катэгорый ва ўзросце ад 10 до 21 года. Што ж тычыцца фольксдойчэ трэцяй катэгорыі, то іх прымалі з дазволу мясцовага гэбітскамісара. Гітлерюгенд імкнуўся ахапіць сваім уплывам кожны населены пункт, дзе жылі фольксдойчэ, што яму, у прынцыпе, удавалася.

Апроч таго, на тэрыторыі Рэйхскамісарыята Украіна дзеяла таксама арганізацыя NSV (ням.: Nationalsozialistische Volkswohlfahrt — «Нацыянал-сацыялісцкая ўзаемадапамога»), чые аддзяленні існавалі пры адпаведных структурах НСДАП. NSV займалася дабрачыннасцю сярод мясцовых немцаў. Аднак больш канкрэтнай інфармацыі адносна вызначаных фактаў супрацы паміж NSV і фольксдойчэ Украіны ў цяперашні момант няма.

Паваенны час і сучаснасць

Сыход немцаў з Усходняй Еўропы

Асноўны артыкул: Дэпартацыя немцаў пасля Другой сусветнай вайны

Уцекачы-фольксдойчэ, якія з’язджаюць з Чэхіі. 1945 год.

Большасць фольксдойчэ пакінула месцы жыцця адразу ж пасля сканчэння вайны і перамогі СССР і краін саюзнікаў. Гэты працэс, у сілу яго масавасці і значнага ўплыву на этнічную карціну Еўропы быў вылучаны ў асобнае паняцце, якое атрымала назву «сыход немцаў з краін Усходняй Еўропы». Так, прыкладам, яшчэ ў час вайны, а таксама ў летнія і восеньскія месяцы 1945 года, ва ўмовах адсутнасці законна абранага парламента, прэзідэнт Чэхаславакіі Эдвард Бенеш падпісваў так званыя прэзідэнцкія дэкрэты Бенеша, якія мелі сілу закона, у тым ліку пра выгнанне немцаў з Чэхаславакіі.

Шмат хто з тых, хто падпісаў фольксліст у часы кіравання нацыстаў, аўтаматычна атрымалі нямецкае грамадзянства пасля прыбыцця ў Германію, іншыя атрымалі яго крыху пазней, ужо ў часы халоднай вайны. Грамадзяне былога рэйха захавалі сваё грамадзянства ў германскай дзяржаве, якая пазней падзялілася на Усходнюю і Заходнюю Германіі.

Мемарыял судзецкім немцам, выгнаным з Паўднёвай Маравіі. Надпіс зверху абвяшчае: «Права на Радзіму ёсць права чалавека».

Адносна невялікія групы этнічных немцаў дагэтуль жывуць у краінах Цэнтральнай Азіі, галоўным чынам, у Казахстане. Таксама малая колькасць немцаў жыве ў Трансільваніі ў Румыніі. Апроч таго, некаторыя з былых фольксдойчэ і іх нашчадкаў утвараюць рэшткавыя кампактныя раёны рассялення немцаў у Даніі, Францыі, Італіі, Польшчы, Чэхіі, Славакіі, Славеніі, Венгрыі.

Як піша ў сваім аўтабіяграфічным творы Іван Фёдаравіч Тарасенка «Мяне звалі ўласаўцам» (па маці фольксдойчэ), ужо пасля 1945 г. ён сутыкнуўся на перасыланні з кантынгентам са сваіх землякоў нямецкага селішча пад Адэсай. Падчас акупацыі, як ён кажа, яны былі закліканы ў СС, а падчас іх сустрэчы ўжо «ехалі на селішча». Землякі прапанавалі, каб ён пахадайнічаў перад савецкімі пенітэцыярнымі органамі пра магчымы перавод яго ў склад іх групы і магчымасць разам выехаць на селішча. Той адмовіўся. Як аказалася, не пралічыўся, бо ўвесь дадзены кантынгент быў знішчаны НКУС практычна адразу па прыбыцці.

Сучасная тэрміналогія

Нацысты надзвычай папулярызавалі ў свой час тэрмін фольксдойчэ, эксплуатуючы гэту этнічную і сацыяльную групу для сваіх патрэб. Як вынік гэтага, тэрмін практычна не выкарыстоўваецца ў наш час, быўшы замененым на аусландсдойчэ (ням.: Auslandsdeutsche, «замежныя немцы»), ці ж на назвы абласцей жыцця — прыкладам, існуе тэрмін «паволжскія немцы» (ням.: Wolgadeutsche).

У дадзены момант існуе так званы «Саюз выгнаных» (ням.: Der Bund der Vertriebenen, скар. BdV), некамерцыйнае таварыства Германіі, створанае для прадстаўлення і абароны зацікаўленняў немцаў, якія пакінулі свае ранейшыя месцы жыцця і/ці выгнаных у перыяд Другой сусветнай вайны і яе лакальных канфліктаў. У тэрміналогіі дадзенай арганізацыі выкарыстоўваецца слова фольксдойчэ.

Паваеннае нямецкае права выкарыстоўвае таксама тэрмін штатусдойчэ (ням.: Statusdeutsche, «статутныя немцы») для пазначэння этнічных немцаў без нямецкага грамадзянства, якія з’яўляюцца ўцекачамі з былых тэрыторый Германскай імперыі, а ў пазнейшыя гады — тых, што перасяліліся ў Германію па праграме рэпатрыяцыі.

Гл. таксама

• Пангерманізм — палітычны рух XIX—XX стагоддзяў, якое імкнецца да адзінства нямецкамоўных народаў Еўропы.
• Фёлькішэ бевегунг — палітычная ідэалогія XIX—XX стагоддзяў, заснаваная на ідэях філасофскай плыні арыясофіі, і элементах традыцыяналізму, які зараджаўся тады. Прапагандавала ідэі пангерманізму, рэакцыйнага рамантызму і сацыял-дарвінізму.
• Пятая калона — у пераносным сэнсе — любыя таемныя агенты ворага (дыверсанты, сабатажнікі, шпіёны, правакатары і інш.)
• Нацысцкая расавая палітыка — назва дзяржаўных парадкаў расавай дыскрымінацыі ў нацыянал-сацыялістычнай Германіі.
• Еўгеніка — навука пра спадчыннае здароўе чалавека, а таксама пра шляхі паляпшэння яго спадчынных уласцівасцей.
• Дыяспара — частка народа (этнічная агульнасць), якая жыве па-за краінай свайго паходжання, сваёй гістарычнай радзімы.
• Расійскія немцы — этнічныя немцы Расіі і краін былога СССР.
• Усесаюзнае таварыства савецкіх немцаў «Адраджэнне» — нацыянальна-палітычная і культурна-асветніцкая арганізацыя немцаў краін былога СССР.

Літаратура

• Андреева Н. С. Прибалтийские немцы и российская правительственная политика в начале XX в. СПб., 2008.
• Семиряга, М. И. «Коллаборационизм: природа, типология и проявления в годы Второй мировой войны». М., 2000.
• Семиряга, М. И. Тюремная империя нацизма и её крах. М., 1991.
• де Ионг, Л. «Немецкая пятая колонна во второй мировой войне». Сокращенный перевод с английского А. И. Дьяконова. Под ред. ген.-м. Н. П. Цыгичко. Изд-во иностранной литературы. Москва, 1958.
• «Nazi Fifth Column Activities: A List of References», Library of Congress, 1943 (англ.)
• «The German fifth column in the Second World War», by L. de Jong (англ.)
• «The German Fifth Column in Poland», Hutchinson & Co Ltd, London (англ.)
• Deutsche Minderheiten stellen sich vor Архівавана 16 красавіка 2021. Bundesministerium des Innern 2016 (ням.)
• Luther, Tammo (2004): «Volkstumspolitik des Deutschen Reiches 1933—1938. Die Auslanddeutschen im Spannungsfeld zwischen Traditionalisten und Nationalsozialisten». Franz Steiner, Stuttgart (ням.)
• Buchsweiler, Meir. «Volksdeutsche in der Ukraine am Vorabend und Beginn des Zweites Weitkriegs — ein Fall doppelter Loyalität?» Gerlingen, 1984 (ням.).
• Fleischhauer, Ingeborg. «Das Dritte Reich und die Deutschen in der Sowjetunion». Stuttgart, 1983 (ням.).

Спасылкі

• Bundeszentrale für politische Bildung (ням.)
• «Пятая колонна» в Чехословакии (англ.)
• «Пятая колонна» в Хорватии (англ.)
• «Пятая колонна» в Югославии Архівавана 22 кастрычніка 2013. (англ.)
• «Пятая колонна» в Польше (англ.)
• Договор о переселении латвийских граждан немецкого происхождения в Германский рейх 30 октября 1939 (ням.)
• Соглашение о переселении немцев из сферы интересов СССР, украинцев и белорусов из сферы интересов Германии 16 ноября 1939 года (ням.)
• Рассказ о жизни одной фольксдойче женщины Архівавана 13 чэрвеня 2014. (ням.)
• bund-der-vertriebenen.de (ням.) — официальный сайт организации BdV
• Информационный портал "Сайт советских немцев «Genosse» Архівавана 10 мая 2020. (руск.) — история и современность немецкого движения в странах бывшего СССР
• Массовые выселения этнических немцев из Восточной Европы после Второй мировой войны Архівавана 31 ліпеня 2017., — Zeitung «Aussiedlerbote» / Газета "Переселенческий Вестник (руск.)