Гісторыя Швецыі
Фарміраванне Швецыі як дзяржавы доўжылася з кальмарскай уніі 1397 года да аб'яднання краіны каралём Густавам I Васам ў 16 стагоддзі. У 17 стагоддзі Швецыя пашырыла свае тэрыторыі і пераўтварылася ў імперыю. Большасць з гэтых заваяваных тэрыторый павінна было былі адабраны напрацягу 18 стагоддзя. У пачатку 19 стагоддзя Фінляндыя і астатнія тэрыторыі за межамі Скандынаўскага паўвострава былі страчаныя. Пасля апошняй вайны ў 1814 годзе, Швецыя ўступіла ў асабістую унію з Нарвегіяй, якая працягвалася да 1905 года. З 1814 года Швецыя не ўдзельнічала ні ў якіх войнах, прыняўшы пазаблокавую знешняю палітыку ў мірны час і нейтралітэт ў ваенны час.
Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]
14 тыс. гадоў таму тэрыторыя сучаснай Швецыя была пакрыта тоўстым пластом лёду. Пасля раставання льдоў у Швецыі з'явіліся людзі. Першае вядомае паселішча знаходзілася на поўдні Швецыі каля 12 тыс. гадоў да н.э.
З 8 да 6 тыс. гадоў да н.э. краіну насяліліся людзі, якія жылі паляваннем, збіральніцтвам і рыбнай лоўляй, карысталіся простымі каменнымі прыладамі працы. У цяперашні час знаходзяць усё больш паселішчаў і пахаванняў з каменнага веку, якія існавалі да 1800 г. да н.э. Бронзавы век адзначаны ў Швецыі высокім узроўнем развіцця культуры, што пацвярджаюць артэфакты, знойдзеныя ў магільніках. Пасля 500 г. н.э. такіх артэфактаў становяцца менш, паколькі ўсё больш пачынае выкарыстоўвацца жалеза. У пачатку жалезнага веку насельніцтва Швецыі стала аселым, а аснову эканомікі і грамадства сфармавала сельская гаспадарка.
Вікінгі і ранняе хрысціянства[правіць | правіць зыходнік]
Эпоха вікінгаў (800-1050 гг. н.э.) характарызуецца шырокай экспансіяй, у асноўным на ўсход. Шматлікія экспедыцыі вікінгаў адпраўляліся з Швецыі з мэтай як рабаванняў, так і гандлю уздоўж узбярэжжа Балтыйскага мора і па рэках. Вікінгі змаглі дабрацца да Чорнага і Каспійскага мораў, дзе ўсталявалі гандлёвыя адносіны з Візантыйскай імперыяй і арабскімі каралеўствамі. Хрысціянства ўпершыню патрапіла ў Швецыю ў IX ст. з місіянерамі на чале з Ансгарам, але сама краіна была ахрышчона толькі ў XI ст.
Заснаванне каралеўства[правіць | правіць зыходнік]
Каля 1000 разрозненыя каралеўствы Швецыі былі аб'яднаны ў адну тэрыторыю, але карона пачала набываць значны ўплыў толькі ў канцы XIII стагоддзя. У 1280 г. кароль Магнус I Ладулас (1275-1290) выдаў указ, які ўпаўнаважваў адукацыю арыстакратыі і арганізацыю грамадства па феадальнай мадэлі.
Ганзейскі перыяд[правіць | правіць зыходнік]
XIV стагоддзе адзначана развіццём гандлю, у асаблівасці з нямецкімі гарадамі пад правадырствам горада Любека. Да сярэдзіны XVI стагоддзя гэтая група, вядомая як Ганзейская ліга, дамінавала ў шведскім гандлі, і многія гарады былі заснаваныя ў выніку ажыўленай камерцыйнай дзейнасці. Аднак чума, дабраўшыся да Швецыі у 1350 г., прывяла да працяглага перыяду эканамічнага спаду і памяншэння колькасці насельніцтва.
Кальмарская унія (1389—1523)[правіць | правіць зыходнік]
У 1389 кароны Даніі, Нарвегіі і Швецыі аб'ядналіся пад праўленнем каралевы Даніі Маргарэты. У 1397 г. была ўтворана Кальмарская унія - тры скандынаўскія краіны пад праўленнем аднаго манарха. Аднак цэласнасці уніі шкодзілі ўнутраныя канфлікты, апафеозам якіх стала «стакгольмская крывавая лазня» ў 1520 г., калі 80 шведскіх арыстакратаў былі пакараныя па загаду дацкага караля уніі Крысціяна II. Гэта справакавала паўстанне, якое ў 1521 г. прывяло да звяржэньня Крысціяна II і захопу ўлады шведскім арыстакратам Густавам Васам, якога абралі каралём Швецыі ў 1523.
Перыяд праўлення Густава Васы (1523-1560)[правіць | правіць зыходнік]
Аснова шведскай дзяржавы была закладзена падчас праўлення Густава Васы. Царква была нацыяналізавана, яе маёмасць канфіскавала карона, пачалася пратэстанцкая рэфармацыя. Улада была засяроджаная ў руках караля, а ў 1544 манархія стала спадчыннай.
Шведская імперыя[правіць | правіць зыходнік]
Пасля распаду Кальмарскай уніі шведская знешняя палітыка засяродзілася на атрыманні панавання над Балтыйскім морам, што прывяло да шматлікіх войнаў з Даніяй, пачынаючы з 1560-х гг. Пасля паспяховага ўступлення Швецыі ў Трыццацігадовую вайну ў 1630 г. на баку нямецкіх пратэстантаў кароль Густаў II Адольф стаў адным з самых магутных еўрапейскіх манархаў. Затым Швецыя атрымала перамогу над Даніяй у двух войнах 1643-1645 і 1657-1658 гг. Фінляндыя, некаторыя правінцыі паўночнай Германіі і сучасныя балтыйскія рэспублікі таксама належалі Швецыі, а пасля Вестфальскага міру ў 1648 г. і Роскільдскага міру з Даніяй у 1658 Швецыя стала моцнай дзяржавай Паўночнай Еўропы. Краіна нават заснавала калонію ў Паўночнай Амерыцы, якая праіснавала нядоўгі час, у цяперашні час штат Дэлавэр. Аднак у Швецыі была ў асноўным аграрная эканоміка, і ёй не хапіла рэсурсаў падтрымліваць статус вялікай дзяржавы ў доўгатэрміновай перспектыве.
Шведска-нарвежская унія[правіць | правіць зыходнік]
.svg)
Пасля паразы ў Паўночнай вайне (1700-1721) супраць аб'яднаных сіл Даніі, Рэчы Пастаплітай і Расійскай імперыі Швецыя страціла большасць правінцый з другога боку Балтыйскага мора і адышла да межаў сучасных Швецыі і Фінляндыі. У перыяд напалеонаўскіх войнаў Швецыя саступіла Фінляндыю Расіі. У якасці кампенсацыі шведскі маршал Жан-Батыст Бернадот, якога абралі спадчыннікам шведскага трона у 1810 г., змог заваяваць Нарвегію, вымусіўшы яе заключыць унію са Швецыяй ў 1814 г. Пасля шматлікіх унутраных супярэчнасцяў адбылося мірнае скасаванне гэтай уніі ў 1905.
XVIII і XIX стагоддзі[правіць | правіць зыходнік]
Пасля смерці караля-ваяра Карла XII у 1718 і паразы Швецыі ў Паўночнай вайне парламент Швецыі (Riksdag) і Дзяржаўны савет Швецыі аб'ядналі сілы і прадставілі новую канстытуцыю, якая адмяняла абсалютную ўладу караля і перадавала ўладу ў рукі парламента.
Швецыя XVIII стагоддзя характарызуецца актыўным культурным развіццём, часткова дзякуючы цесным кантактам з Францыяй. На міжнародны гандаль моцна паўплывалі напалеонаўскія войны, якія прывялі да агульнай стагнацыі і эканамічнага крызісу ў Швецыі ў пачатку XIX стагоддзя. У канцы XIX стагоддзя 90% насельніцтва працягвала зарабляць сабе на жыццё, займаючыся сельскай гаспадаркай.
Адным з наступстваў стала эміграцыя, пераважна ў Паўночную Амерыку. З сярэдзіны XIX стагоддзя да 1930 г. каля 1,5 млн. шведаў эмігравалі - пры агульным насельніцтве 3,5 млн. у 1850 і ледзь больш за 6 млн. у 1930.
Рост прамысловасці пачаўся толькі ў 1890-х гг., хоць затым паскорыўся ў перыяд з 1900 да 1930 гг. і ператварыў Швецыю ў адну з вядучых прамысловых дзяржаў Еўропы пасля Другой сусветнай вайны.
Першая палова XX стагоддзя[правіць | правіць зыходнік]
Швецыя канца XIX стагоддзя адзначана з'яўленнем моцных народных рухаў, сярод якіх - рух за свабодныя царквы, за цвярозасць, эмансіпацыя жанчын, але перш за ўсё - рабочыя руху.
Працоўны рух, чыё развіццё ішло ў нагу з індустрыялізацыяй канца XIX стагоддзя, было рэфармісцкім па сваёй сутнасці пасля наступлення новага стагоддзя.
Першыя сацыял-дэмакраты занялі сваё месца ва ўрадзе ў 1917. Усеагульнае выбарчае права было ўведзена для мужчын ў 1909 г., а для жанчын - у 1921 годзе. Планы «дзяржавы ўсеагульнага дабрабыту» былі намечаны ў 1930-х гг. пасля прыходу сацыял-дэмакратаў да ўлады, а іх рэалізацыя пачалася пасля Другой сусветнай вайны.
Другая сусветная вайна[правіць | правіць зыходнік]
Швецыя ў час Другой сусветнай вайны трымалася нейтралітэту, што вымагала адмысловага ўнутранага рэжыму ў краіне і правядзення вялікай дыпламатычнай работы.
Пасляваенная эра[правіць | правіць зыходнік]
Падчас Другой сусветнай вайны ўрад сфармавала кааліцыя з чатырох шведскіх «дэмакратычных» партыяў (за выключэннем камуністаў). Пасля заканчэння вайны да ўлады зноў прыйшоў урад толькі з сацыял-дэмакратаў на чале з Пером Альбінам Хансанам. Пад эгідай сацыял-дэмакратычнага ўрада ў цесным супрацоўніцтве з іншымі дэмакратычнымі партыямі ў 1940-х і 1950-х гг. быў праведзены шэраг рэформаў, які заклаў падмурак шведскай "дзяржавы дабрабыту". У той жа час пачалі гучаць патрабаванні мадэрнізаваць канстытуцыю 1809 года. Новы асноўны закон ўрада быў прыняты ў 1974 г. Згодна з ім ўся ўлада належыць народу, які выбірае парламент падчас свабодных выбараў. Манарх да гэтага часу з'яўляецца кіраўніком дзяржавы, але толькі намінальна. У 1979 г. папраўка ў парадку атрымання ў спадчыну прастола падала роўныя правы на трон нашчадкам мужчынскага і жаночага полу. Таму наступная ў чарзе на трон - кронпрынцэса Вікторыя, а не яе малодшы брат Карл Філіп.
Сучасная гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Пасля кароткай вайны з Нарвегіяй у 1814, звязанай са стварэннем уніі, Швецыя больш не ўдзельнічала ні ў адной вайне. З часоў Першай сусветнай вайны Швецыя прытрымліваецца палітыкі недалучэння да блокаў у мірны час і нейтралітэту ў ваенны, засноўваючы ўласную бяспеку на магутнай сістэме нацыянальнай абароны.
У 1991 Швецыя звярнулася з просьбай аб прыняцці ў ЕС. Пасля адабрэння на нацыянальным рэферэндуме 1994 Швецыя ў 1995 годзе стала членам ЕС, хоць і захоўвае ўласную валюту - шведскую крону.
Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]
Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]
- История Швеции: война, мир и прогресс Архівавана 2 чэрвеня 2013.
