Кабардзінская мова

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Кабардзінская мова
Caucasic languages     Адыгскія мовы на карце Каўказа
Саманазва Къэбэрдей
Адыгэбзэ
Къэбэрдей Адыгэбзэ
Краіны Расія, Турцыя, Іарданія, Сірыя, Саудаўская Аравія, Германія, ЗША
Рэгіёны
Агульная колькасць носьбітаў 1 628 500[1]
Статус уразлівая[d][2]
Класіфікацыя
Каўказскія мовы
North Caucasian[d]
абхаза-адыгскія мовы[d]
Circassian[d]
Кабардзінская мова
Пісьменнасць Kabardian script[d], кірыліца, лацінскае пісьмо і Arabic script[d]
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97 каа 250
ISO 639-1 —
ISO 639-2 kbd
ISO 639-3 kbd
WALS kab
Atlas of the World’s Languages in Danger 1065
Ethnologue kbd
IETF kbd
Glottolog kaba1278
Вікіпедыя на гэтай мове

Кабардзі́нская мова, таксама кабардзі́на-чарке́ская, усходне-ады́гская або усходне-чарке́ская (саманазва адыгэбзэ /ˈaːdəɣa(ː)bza/[3], къэбэрдей адыгэбзэ, къэбэрдейбзэ) — мова кабардзінцаў і чаркесаў, вельмі блізкая да адыгейскай мовы, адна з дзяржаўных моў Кабардзіна-Балкарскай і Карачаева-Чаркескай рэспублік. Адна з рэгіянальных моў Расійскай Федэрацыі.

Некаторыя мовазнаўцы схільны лічыць кабардзінскую і адыгейскую мовы дыялектамі агульнай адыгскай мовы[en]. Самі адыгейцы, кабардзінцы і чаркесы называюць сваю мову адыгэбзэ, што азначае «адыгская мова», што звязана з ідэямі агульнай адыгскай (чаркескай) нацыі[4]. Нягледзячы на існаванне агульнай назвы і ўсведамленне адзінасці мовы шматлікімі носьбітамі, большасць лінгвістаў схільны падзяляць адыгскую мову на дзве асобныя мовы. Прычынай гэтаму з’яўляецца значная розніца паміж мовамі ўсходу і захаду.

Пісьмо[ru] да 1924 года было на заснавана на арабскім алфавіце і кірыліцы, з 1924 па 1936 год — на лацініцы, але ў 1936 годзе была павернута кірыліца.

Генеалагічная і арэальная інфармацыя[правіць | правіць зыходнік]

Кабардзінская мова разам з адыгейскай, убыхскай, абхазскай і абазінскай адносяцца да абхаза-адыгскай сям’і моў (паўночна-заходне-каўказскія мовы).

Сёння мова ў асноўным распаўсюджана ў Расіі і на Блізкім Усходзе: у Расіі мова распаўсюджана ў Кабардзіна-Балкарыі, Карачаева-Чаркесіі, Адыгеі, Краснадарскім краі, Стаўрапальскім краі і Маздокскім раёне Паўночнай Асеціі.

За мяжой Расіі кабардзінская мова шырока прадстаўлена ў краінах Бліжняга Усходу. У прыватнасці, у такіх краінах як Турцыя, Іарданія, Сірыя, Саудаўская Аравія, а таксама ў Германіі і ЗША.

Сацыялінгвістычная інфармацыя[правіць | правіць зыходнік]

У Расіі па даных перапісу 2010 года, каля 516 000 чалавек[5] валодаюць кабардзінскай як роднай мовай. З іх, па рэзультатах перапісу, прыкладна 460 000 валодаюць таксама рускай.

Усяго па свеце налічваецца 1 628 500 чалавек, якія валодаюць кабардзінскай мова, з іх 36 700 маналінгвальны[1].

У 1995 годзе была прынята ў якасці дзяржаўнай мовы Кабардзіна-Балкарскай рэспублікі (разам з балкарскай і рускай), у 1996 годзе — у якасці дзяржаўнай у Карачаева-Чаркесіі.

Дыялекты[правіць | правіць зыходнік]

Вылучаюць некалькі галоўных гаворак[1] кабардзіна-чаркескай мовы: баксанская, бесленееўская, хабезская, кубанская.

  • Баксанская гаворка распаўсюджана ў Вялікай і Малой Кабардзе і ў маздокскіх кабардзінцаў.
  • Хабезская гаворка распаўсюджана сярод чаркесаў Карачаева-Чаркесія.
  • Кубанская гаворка распаўсюджана ў кабардзінскіх пасяленнях рэспублікі Адыгея (Ходзь, Блечэпсін, Кашэхабль).
  • Бесленееўскі дыялект займае прамежкавае становішча паміэ кабардзіна-чаркескай і адыгейскай мовамі, часамі лічыцца таксама дыялектам адыгейскай мовы. Распаўсюджаны галоўным чынам у аулах Бесленей і Вака-Жыле ў Карачаева-Чаркесіі і ва Успенскім раёне Краснадарскага краю.

Пісьмо[правіць | правіць зыходнік]

Да пачатку ХІХ стагоддзя было некалькі спроб стварэння кабардзінскага пісьма на аснове арабскага.

Лацінскі алфавіт кабардзінскай мовы 1930 года.

У 1829 годзе выкладчыкам Пецярбургскага ўнівесітэта Іванам Грацылеўскім быў створаны кабардзінскі алфавіт на аснове кірылічнай графічнай аснове. У 1832 — 1835 гадах першы кабардзінскі асветнік Шора Ногмаў стварыў кабардзінскі алфавіт спачатку на кірыліцы, а потым на арабіцы. На працягу ўсяго ХІХ стагоддзя кабардзінская арабіца некалькі разоў змянялася.

Сітуацыя двайнога пісьма захоўвалася да 1924 года, калі пісьмо было пераведзена на лацінскую аснову. Але ў 1936 годзе кабардзінская мова, першай з нацыянальных моў Савецкага Саюза, была пераведзена з лацінскага алфавіта на кірыліцу.

Зноскі

  1. ↑ а б в Па даных Ethnologue
  2. ↑ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger Праверана 24 чэрвеня 2018.
  3. ↑ Hewitt, George North West Caucasian(англ.) // Lingua. — 2005. — В. 1. — Т. 115. — С. 93. — ISSN 0024-3841. — DOI:10.1016/j.lingua.2003.06.003
  4. ↑ Kabardian | people | Britannica.
  5. ↑ Перапіс насельніцтва 2010 года

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Шагиров А. К. Кабардинский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в 3-х томах / Ред. коллегия: В. А. Виноградов (предс.), Э. Р. Тенишев (зам. предс.), В. М. Солнцев(†), А. М. Шахнарович(†), Е. А. Поцелуевский (отв. секр.), Г. А. Давыдова; Институт языкознания РАН. — М.: Наука, 2001. — Т. 2 (К—Р). — С. 1—11. — XVI, 512 с. — 1 200 экз. — ISBN 5-02-011267-4; ISBN 5-02-011268-2.
  • Кабардино-черкесский язык: В двух томах. — Нальчик: Институт гуманитарных исследований Правительства КБР и КБНЦ РАН; ИЦ «Эль-Фа», 2006. (Т. I: Создание письменности, фонетика и фонология, морфология, синтаксис. 549 с.; Т. II: Лексика, фразеология, диалектология, устно-поэтический язык, ономастика. 520 с.)
  • Карданов Б. М., Бичоев А. Т. Русско-кабардинско-черкесский словарь: 30 000 слов / Под ред. А. О. Шогенцукова; С приложением краткого грамматического очерка кабардино-черкесского языка Б. М. Карданова. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1955. — 1056 с.
  • Табухов Х. К. Школьный русско-кабардино-черкесский фразеологический словарь. — Нальчик, 1997. — 456 с.
  • Апажев М. Л., Коков Дж. Н. Кабардино-черкесско-русский словарь: Около 27 000 слов/ Под ред. Б. Ч. Бижоева. — Нальчик: Эльбрус, 2008. — 704 с.
  • Абитов М. Л., Балкаров Б. Х. Грамматика Кабардино-Черкесского литературного языка, Изд-во Академии наук СССР, М., 1957
  • Colarusso, John (1992). A Grammar of the Kabardian Language. University of Calgary Press. hdl:1880/49341. ISBN 978-1-55238-668-2.
  • Gordon, Matthew; Applebaum, Ayla (2006). "Phonetic structures of Turkish Kabardian" (PDF). Journal of the International Phonetic Association. 36 (2): 159–186. doi:10.1017/S0025100306002532. JSTOR 44526410. S2CID 6665600.
  • Halle, Morris (February 1970). "Is Kabardian a Vowel-Less Language?". Foundations of Language. 6 (1): 95–103.
  • Kuipers, Aert H. (1960). van Schooneveld, Cornelis H. (рэд.). Phoneme and Morpheme in Kabardian (Eastern Adyghe) (PDF). Janua Linguarum: Studiae Memoriae Nicolai van Wijk Dedicata. Vol. 8. 's-Gravenhage: Mouton.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Вікіпедыя

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
на кабардзінскай мове

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Кабардзінская_мова&oldid=4689912"