Рабіна звычайная

Рабіна звычайная
Рабіна звычайная. Агульны выгляд дарослага дрэва
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Ружакветныя Сямейства:  Ружавыя Падсямейства:  Слівавыя Трыба:  Яблыневыя Род:  Рабіна Падрод:  Sorbus Від:  Рабіна звычайная
Міжнародная навуковая назва
Sorbus aucuparia L., 1753
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   25320 NCBI   36599 EOL   241042 GRIN   t:310534 IPNI   741641-1 TPL   tro-27800192

Рабіна звычайная (Sórbus aucupária) — дрэва або куст, від роду Рабіна сямейства Ружавыя (Rosaceae).

Назва

Рабіна звычайная, гарабіна, гарамбіна, рабіна, ярабіна, ярэмбіна, арабіна.

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Дрэва з прамым ствалом, радзей куст. Дасягае 15 м вышыні (звычайна 5-10 м). Крона круглявая, ажурная.

Маладыя парасткі шаравата-чырвоныя, апушаныя. Кара дарослых дрэў гладкая светла-шэра-карычневая, шэра-аліўкавая або жоўта-шэрая, бліскучая.

Пупышкі лямцава-пухнатыя.

Лісце да 20 см даўжынёй, чарговае, непарнаперыстае, складаецца з 7-15 амаль сядзячых ланцэтных або выцягнутых, завостраных, зубчастых па краі лісточкаў, цэльнакрайніх у ніжняй частцы і пільчатых у верхняй, зверху зялёных, звычайна матавых, знізу прыкметна больш бледных, апушаных. Увосень лісце афарбоўваюцца ў залацістыя і чырвоныя тоны.

Кветкі невялікія, шматлікія, сабраныя ў складаныя шчыткападобныя суквецці дыяметрам да 10 см; суквецці размяшчаюцца на канцах скарочаных парасткаў. Кветаложа ўрнападобнай формы — кубачак з пяці шырокатрохвугольных расніцавых чашалісцікаў. Вяночак белы (0,8-1,5 см у дыяметры), пялёсткаў пяць, тычачак шмат, песцік адзін, слупкоў тры, завязь ніжняя. Пры квіценні струменіць непрыемны пах (прычынай таму газ трымеціламін). Квітнее ў маі-чэрвені.

Плод — шарападобны сакавіты аранжава-чырвоны яблык (9-10 мм см у папярочніку) з дробным круглявым па краі насеннем. Пасля маразоў назіраецца інтэнсіўнае ападанне пладоў.

Суквецце, квіценне, пупышка, плады

Сістэматыка

Многія раней апісаныя віды рабіны пазней былі аб’яднаны з відам Sorbus aucuparia, а іх назвы ўвайшлі ў сінаніміку віду:

Сінонімы

• Sorbus altaica Koehne
• Sorbus amurensis Koehne
• Sorbus anadyrensis Kom.
• Sorbus aucuparia var. typica C.K.Schneid.
• Sorbus boissieri C.K.Schneid.
• Sorbus boissieri var. adsharica Sosn.
• Sorbus camschatcensis Kom.
• Sorbus glabrata (Wimm. & Grab.) Hedl.
• Sorbus kamtschatcensis Kom.
• Sorbus pohuashanensis (Hance) Hedl.
• Sorbus pohuashanensis var. amurensis (Koehne) Y.L.Chou & S.L.Tung
• Sorbus polaris Koehne

іншыя сінонімы:

• Aucuparia sylvestris Medik.
• Mespilus aucuparia (L.) Scop.
• Pyrenia aucuparia (L.) Clairv.
• Pyrus aucuparia (L.) Gaertn.
• Pyrus aucuparia var. typica (C.K.Schneid.) Asch. & Graebn.
• Pyrus rossica A.D.Danilov

Інфравіды

Рабіна ў Вялікабрытаніі

Іншыя віды сталі разглядацца як падвіды ці формы рабіны звычайнай:

Вылучаюць некалькі падвідаў і форм:

• Sorbus aucuparia subsp. maderensis (Lowe) McAll.
• Sorbus aucuparia subsp. pohuashanensis (Hance) McAll.
• Sorbus aucuparia subsp. praemorsa (Guss.) Nyman
• Sorbus aucuparia subsp. sibirica (Hedl.) Krylov [syn. Sorbus sibirica Hedl.]
• Sorbus aucuparia f. xanthocarpa (Hartwig & Rümpler) Rehder

Статус некаторых разнавіднасцяў невыразным:

• Sorbus aucuparia var. fastigiata (Loudon) Hartwig & Rümpler
• Sorbus aucuparia var. xanthocarpa hort. ex Hartwig & Rümpler

Распаўсюджанне і экалогія

Рабіна ў Германіі

Арэал — амаль уся Еўропа, Пярэдняя Азія, Каўказ; даходзіць да Крайняй Поўначы, а ў гарах паднімаецца да самай мяжы расліннасці, дзе становіцца ўжо хмызняком.

Інтрадукавана паўсюль у свеце ў зоне ўмеранага клімату.

У Беларусі сустракаецца па ўсёй тэрыторыі. У Расіі распаўсюджана ў лясной і лесастэпавай зонах еўрапейскай часткі, на Паўночным Каўказе.

Расце асобнымі экзэмплярамі, не ствараючы суцэльных зараснікаў, у падлеску ці другім ярусе іглічных, змешаных, зрэдку ліставых лясоў, на лясных палянах і ўзлесках, паміж хмызнякамі.

Ценевынослівая і зімаўстойлівая расліна. Расце на розных вільготных глебах, але лепей на пладародных супясчаных і гліністых. Парода хуткарослая, дае прырост да 0,5 м у год. У плоданашэнне ўступае на 5-7-ы год. Плоданасіць штогод. Працягласць жыцця рабіны звычайнай дасягае 150 гадоў. Найбольшая ўраджайнасць наступае ў 35-40 гадоў (да 100 кг з дрэва).

Размножваецца адводкамі, каранёвым параснікам, насеннем.

Жыццёвая форма (па Раўнкіеру): фанерафіт.

Селекцыя

Параўнанне ягад Sorbus aucuparia ад сартавога (злева) і ад дзікага (справа) дрэў

Рабіна звычайная валодае пладамі горкага густу, што зніжае іх харчовую каштоўнасць. Толькі ў XIX стагоддзі былі вылучаны мутантныя формы з пладамі без горычы. Сорт 'Edulis', быў першапачаткова знойдзены ў 1810 годзе ў гарах Альтватэр паблізу гары Шпорнхау. Пазней у 1899 годзе была знойдзена іншая форма з нягоркімі пладамі, якая атрымала назву 'Beissneri'.

За двухсотгадовую гісторыю атрымана мноства насенных нашчадкаў гэтых рабін, аб’яднаных у мараўскую сартагрупу. Адбор сярод сеянцаў вёўся на павелічэнне масы пладоў. Найбольш буйнаплодныя і ўраджайныя формы былі замацаваны шляхам вегетатыўнага размнажэння. Размнажэнне двух формаў — 'Rossica' і 'Rossica Major' — было пачата нямецкай фірмай Шпета ў 1898 і 1903 гг. Яны мелі плод прыкладна ў паўтары разы буйней, чым у першапачатковых формаў мараўскай рабіны. Пазней, іншыя буйнаплодныя сарты мараўскай сартагрупы былі атрыманы ў Германіі ў інстытуце селекцыі пладовых культур Дрэздэн-Пільніца і ў пладова-ягадным інстытуце ў Драждзяна ў Чэхіі.

У Расіі нягоркія формы рабіны звычайнай былі выяўлены ў сяле Нявежына Юр’еў-Польскага раёна Уладзімірскай вобласці, адкуль яны шырока распаўсюдзіліся па цэнтры Расіі. Шляхам народнай селекцыі быў адабраны шэраг сартоў пасля зарэгістраваных пад назвамі 'Кубовая', 'Жёлтая', 'Красная'. Разнастайнасць формаў абумоўлена як насенным размнажэннем, так і адборам пупышкавых мутацый.

Некалькі перспектыўных сартоў нявежынскай сартагрупы былі зарэгістраваны савецкім памолагам Я. М. Пятровым. Пазней ён працягнуў селекцыйную працу з рабінай і атрымаў шэраг гібрыдаў ад скрыжавання мараўскай і нявежынскай рабіны адна з адной і мічурынскімі сартамі.

Выключна важную ролю ва ўдасканаленні сартыментаў рабіны сыграў расійскі селекцыянер І. У. Мічурын. У якасці асноўнага аб’екта працы ён выкарыстаў звычайную горкую рабіну звычайную, якую скрыжаваў з чарнаплоднай рабінай (Aronia melanocarpa), Sorbus torminalis, яблыняй (Malus), грушай (Pyrus), глогам (Crataegus) і Mespilus.

У далейшым работы па селекцыі рабіны працягваліся ў г. Мічурынску ў УНДІГ і СПР. Там былі створаны сарты 'Бусинка', 'Вефед', 'Дочь Кубовой', 'Сорбинка', якія з’яўляюцца вынікам скрыжавання нявежынскай і мараўскай рабін.

Селекцыйная праца з рабінай праводзілася таксама ва Усерасійскім інстытуце раслінаводства і іншых расійскіх установах.

Сарты

Рабіна ў ЗША

Памолагі дзеляць сарты рабіны звычайнай на два сартатыпы: Мараўская і Нявежынская. Да першага сартатыпу ставяцца сарты цэнтральнаеўрапейскага паходжання: 'Beissneri', 'Konzentra', 'Мараўская', 'Rosina', 'Edulis', да другога — сарты ўсходнееўрапейскага паходжання: 'Жёлтая', 'Красная', 'Кубовая', 'Невежинская ', 'Сахарная'.

Сарты 'Rossica' і 'Rossica Major', якія былі інтрадуцыраваны нямецкай фірмай Шпета на мяжы XIX—XX стагоддзяў з-пад Кіева, могуць быць нашчадкамі мараўскай рабіны, якую ў той час шырока культывавалі на Украіне.

Новыя сарты расійскай селекцыі адбываюцца як ад нявежынскай, так і ад мараўскай рабіны.

Існуе блытаніна з сартамі селекцыі І. У. Мічурына. Некаторыя сарты згубленыя, а такія як 'Ликерная', 'Бурка', 'Титан', 'Гранатная' практычна немагчыма было разгледзець. Таксама падвяргаецца сумневу выкарыстанне Mespilus пры стварэнні сорту 'Мичуринская десертная'.

Для ўдакладнення паходжання мічурынскіх сартоў патрабуюцца сучасныя метады генетычнага аналізу.

Збор, перапрацоўка і захоўванне

Зелянушка звычайная (Chloris chloris) ласуецца рабінай

Плады збіраюць у кастрычніку разам з пладаножкай, зразаючы нажніцамі або секатарам, складаюць у кошыкі, скрыні ці вёдры. Для працяглага захоўвання ў свежым выглядзе плады раскладваюць у памяшканнях пластом 9-16 см пры тэмпературы каля 0° і вільготнасці паветра 80-85 %. Перад транспарціроўкай на пункты перапрацоўка плады чысцяць ад лісця і пладаножак, сартуюць і пакуюць у папяровыя мяшкі або кардонныя скрыні. Сушаць плады рабіны ў печах або сушылках пры тэмпературы 50-60°. Сухія плады пакуюць у палатняныя мяшкі па 20-40 кг і захоўваюць у сухіх памяшканнях на стэлажах або дошках. Тэрмін захоўвання — да двух гадоў.

Хімічны склад

Плады ўтрымліваюць цукар (да 5 %), яблычную, лімонную, вінную і бурштынавую кіслоты (2,5 %), дубільныя (0,5 %) і пекцінавыя (0,5 %) рэчывы, сарбіт і сарбозу, амінакіслоты, эфірныя алеі, солі калію, кальцыю, магнію, натрыю, а таксама караціноіды (да 20 мг %), аскарбінавую кіслату (да 200 мг %), флаваноіды, трыцерпенавыя злучэнні, горкія рэчывы, сарбінавую кіслату. Плады выкарыстоўваюць у медыцыне ў якасці полівітаміннага сродка і карацінаўтрымальнай сыравіны.

Значэнне і ўжыванне

Мае харчовае, меданоснае, медыцынскае, дэкаратыўнае, фітамеліяратыўнае і іншыя значэнні.

У выніку скрыжавання рабіны звычайнай з глогам (Crataegus) і мушмулой (Mespilus), з іншымі відамі рабіны, а таксама шляхам адбору з дзікарослых рабін атрыманы некалькі гібрыдаў і сартоў з характэрнымі гаспадарчымі якасцямі.

Харчовае значэнне

Рабінавы джэм

Плады з-за горычы ў свежым выглядзе практычна нельга есць, але пасля маразоў яны губляюць горыч. Іх выкарыстоўваюць галоўным чынам для перапрацоўкі, у свежым выглядзе ўжываюць у ежу. Яны выдатная сыравіна для лікёра-гарэлачных горкіх настоек, у тым ліку рабінаўкі і «Рабіны на каньяку» і кандытарскай прамысловасці, вытворчасці безалкагольных напояў. Пры кансерваванні з іх рыхтуюць жэле, цукеркі тыпу «рабіна ў цукры», павідла, мармелад, варэнне, пасцілу. Плады сушаць і з іх вырабляюць «пладовыя парашкі» і муку, кансервуюць.

Парасарбінавая і сарбінавая кіслоты рабіны тармозяць рост мікраарганізмаў, грыбоў і цвілі, што дазваляе ўжываць іх у якасці кансервантаў харчовых прадуктаў.

Медыцынскае значэнне

У навуковай медыцыне ўжываюць плады рабіны звычайнай — Fructus Sorbi як полівітамінны, мачагонны і кроваспыняльны сродак і як карацінаўтрымальную сыравіну.

Наяўнасць вітаміну Р ставіць рабіну на адно з першых месцаў сярод іншых пладовых раслін. Прэпараты з пладоў рабіны зніжаюць колькасць тлушчу ў печані і халестэрын у складзе крыві, парашок з пладоў рабіны павышае рэзістэнтнасць крывяносных сасудаў. Багатыя плады рабіны і вітамінам С (да 160 мг%) і карацін (да 56 мг%). Сок са свежых ягад рэкамендуецца прымаць пры паніжанай кіслотнасці страўнікавага соку.

Рабіны здаўна ўжывалася як жаўцягонны сродак, і толькі нядаўна ўстаноўлена, што жаўцягонныя ўласцівасці звязаныя з сарбінавай кіслатой і сарбітам. Сарбіт зніжае ўзровень тлушчу ў печані і халестэрыну ў крыві. У механізм жаўцягоннага дзеяння па чарзе ўключаюцца: раздражненне сарбітам слізістай абалонкі дванаццаціперснай кішкі, вызваленне халецыстакініна, скарачэнне жоўцевага пузыра і адначасова расслабленне сфінктара Оддзі. Сарбіт апынуўся эфектыўным таксама пры хранічным запоры, які суправаджаецца захворваннем жоўцевых шляхоў. Ён павольна ўсмоктваецца і дзейнічае як солевае слабільнае. Акрамя гэтага сарбіт прымяняюць таксама ў якасці заменніка цукру ў хворых на цукровы дыябет.

Амігдалін, які ўтрымліваецца ў ягадах рабіны, павышае ўстойлівасць жывёл да недахопу кіслароду. Ён прапанаваны ў якасці прэпарата з радыё- і рэнтгенаабаронным дзеяннем. У аснове механізму дзеяння амігдаліну ляжыць абарона дыхальных ферментаў ад распаду шляхам утварэння з імі часовай сувязі. Амігдалін павышае супраціўляльнасць арганізма да гіпаксіі, акрамя таго, ёсць дадзеныя аб удзеле амігдаліна ў аднаўленні сульфгідрыльных груп і абароне ліпідаў ад пераакіслення, што апраўдвае ўжыванне ў народнай медыцыне рабіны пры атэрасклерозе.

У народнай медыцыне выкарыстоўваюць плады і суквецці рабіны пры мочакаменнай хваробе, парушэнні абмену рэчываў, прастудзе, страўнікава-кішачных захворваннях, а адвар кары — пры гіпертаніі.

Меданоснае і фітамеліяратыўнае значэнне

Рабіна — сярэднепрадуктыўны вясновы меданос, дае пчолам нектар і пылок; нектарапрадуктыўнасць — да 30-40 кг з гектару насаджэнняў. Мёд з рабіны чырвоны і буйназярністы, з моцным водарам. На рабіны часта вылучаюць падзь лістаблошкі (Psyllidae).

Расліна вельмі дэкаратыўная, асабліва ў перыяд цвіцення і паспявання пладоў. Дзякуючы гэтаму, рабіна шырока ўжываецца ў дэкаратыўным садоўніцтве і азеляненні і паўсюдна разводзіцца. Дэкаратыўная на працягу ўсяго года, асабліва ў час квіцення і ў восеньскай афарбоўцы. Мае шмат дэкаратыўных садовых формаў, з якіх асабліва вылучаецца ніцая — з падоўжанымі звісаючымі да зямлі галінамі; Мараўская — з вытанчанай кронай і тонкімі чырвонымі галінамі. Таксама вырошчваюць вузкапірамідальную, жоўтаплодную, з пёрыста-лопасцевымі лісточкамі і іншыя формы.

Восеньская афарбоўка лісця. Gymnosporangium tremelloides на лісточку рабіны

Значэнне для лесаперапрацоўчай вытворчасці

Драўніна рабіны

Папярочны зрэз

Мае дробнапорыстую чырванаватую драўніну, з якой робяць такарныя вырабы, ўпрыгожанні, мэблю.

Кара рабіны звычайнай утрымлівае 7-11 % танідаў і можа прымяняцца ў якасці дубільнай сыравіны. Маладыя галіны даюць чорную фарбу.

У лесамеліярацыйных насаджэннях цэніцца як спадарожнік дуба, прыцягвае пладамі птушак.

Сельскагаспадарчае значэнне

Плод служаць выдатным кормам для птушак, парасткі — для жывёлы. Сырымі спелымі пладамі можна адкормліваць хатнюю жывёлу і хатнюю птушку.

У ветэрынарнай практыцы моцны адвар з пладоў выкарыстоўваюць пры лёгачных хваробах жывёл.

Квітнеючая рабіна — багатая крыніца пылку і нектара для пчол.

Вядома, што здробненае лісце рабіны засцерагае бульбу ад псавання. Для захавання 100 кг бульбы, закладзенай у сховішча, дастаткова ўзяць 300 г рабінавага лісця і перасыпаць ім бульбу.

Уплыў на культуру

У літаратуры

Лорэнц Фроліх. «Падарожжа Тора да Гейрода»

У «Малодшай Эдзе» распавядаецца, як скандынаўскі бог Тор выратаваўся ад хуткай ракі, створанай волаткай Г'ялп, схапіўшыся за галіну рабіны. З гэтага кантэксту ўзнікла прымаўка «Рабіна — выратаванне Тора», у якой маецца на ўвазе, што паколькі рабіна выратавала Тора, то і простым людзям лёгка дапаможа.

Згодна з англійскім фальклорам віктарыянскай эпохі, як лічылася, галінкі рабіны звычайнай маглі адагнаць злых духаў і вядзьмарак. Расліну называлі «ведзьма» ў Англіі і выкарыстоўвалі яе галінкі ў якасці біялакацыйных стрыжняў, з дапамогай якіх шукалі руду.

Галінкамі рабіны прыганялі свойскіх жывёл на пашу падчас першага вясенняга выгану, каб забяспечыць іх здароўе і пладавітасць. Драўляныя часткі вілаў і іншых сельскагаспадарчых прылад рабіліся з рабіны, каб абараніць сельскагаспадарчых жывёл і гаспадарку ад ведзьмаўскіх загавораў. Згодна з прыкметамі надвор’я, багаты ўраджай ягад рабіны прадракае добры ўраджай збожжа, але зычыць суровай зімы.

У філатэліі

Выява рабіны звычайнай двойчы была выкарыстана на паштовых марках Украіны: у 2012 і 2013 гадах. Таксама яе выкарысталі на паштовай марцы Беларусі ў 2004 годзе.

• 
  Паштовая марка Украіны 2012 года
• 
  Паштовая марка Беларусі
• 
  Паштовая марка Украіны 2013 года

У геральдыцы

Рабіна звычайная прысутнічае на гербах нямецкіх муніцыпалітэтаў Эбернхан, Эшэнродэ і Хермсдорф, а таксама на гербе Высочыны ў Чэхіі. Рабіна з’яўляецца часткай герба бора Уіган і лагатыпу іх камандаў па футболе і рэгбі.

• 
  Герб Высачыны
• 
  Герб Хермсдорфа
• 
  Герб Эшэнродэ

У мастацтве

Кампазіцыі з гронак і пажоўклых лісцяў рабіны звычайнай з’яўляюцца адным з матываў лакавага жывапісу ніжнетагільскіх падносаў.

Рабіна з’яўляецца на карцінах Яцэка Мальчэўскага

• 
  Яцэк Мальчэўскі. «Пейзаж з рабінамі», 1909
• 
  Яцэк Мальчэўскі. «Пейзаж з рабінамі», 1909

Літаратура

• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — ISBN 9-87317-128-9.
• В. И. Чопик, Л. Г. Дудченко, А. М. Краснова; «Дикорастущие полезные растения Украины» Справочник; Киев, Навукова думка, 1983. (руск.)
• Єлін Ю. Я., Зерова М. Я., Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів.. — Київ: Урожай, 1979. — 440 с.
• Рябина // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Габриэлян Э. Ц. Рябины (Sorbus L.) Западной Азии и Гималаев. — Ереван: АН АрмССР, 1978.
• Заяц В. А. Распространение, биоморфологическая характеристика и перспективы использования Sorbus domestica L в Закарпатской области // Вопросы охраны и рационального использования растительного и животного мира Украинских Карпат. — Ужгород: 1988.
• Коновалов В. П. Род 16. Рябина — Sorbus // Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции. / Ред. тома С. Я. Соколов. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1954. — Т. III. Покрытосеменные. Семейства Троходендроновые — Розоцветные. — С. 465—468. — 872 с. — 3 000 экз.
• Курьянов М. А. Производственно-биологическое изучение рябины, аронии и результаты использования их в отдаленной гибридизации. — Мичуринск: аўтареферат диссертации кандидата сельскохозяйственных наук, 1973.
• Курьянов М. А. Рябина садовая. — М.: Агропромиздат, 1986.
• Петров Е. М. Рябина. — М.: Госсельхозиздат, 1957.
• Петрова И. П., Соколова С. М. Биохимическая характеристика, плодов интродуцированных видов рябины в Москве // Бюл. Гл. ботан. сада. — Ужгород: 1984. — В. 131.
• Род 43. Sorbus L - Рябина // Растительные ресурсы СССР. Цветковые растения, их химический состав, использование. Семейства Hydrangeaceae - Haloragaceae. — Л.: Наука, 1987.
• Удачина Е. Г., Горбунов Ю. Н. Рябина: пищевая ценность, сорта, новое в размножении, основы агротехники // Садоводство и виноградарство. — 1993. — № 5—6.

Спасылкі

• Рабіна Архівавана 13 снежня 2012. (руск.)
• Рябина обыкновенная на сайте Экологического центра «Экосистема» Праверана 23 верасня 2008 г.
• Рабіна звычайная на сайце USDA NRCS (англ.)
• Рябина обыкновенная: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)