Перайсці да зместу

Брытанская антарктычная экспедыцыя (1901—1904)

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Брытанская нацыянальная антарктычная экспедыцыя

Экспедыцыйнае судна — барк «Дыскаверы»
Краіна  Вялікабрытанія
Дата пачатку 30 ліпеня 1901
Дата заканчэння 10 верасня 1904
Кіраўнік Роберт Скот
Склад

47 чалавек, у тым ліку:

Маршрут

Схематычная карта найважнейшых маршрутаў экспедыцыі «Дыскаверы»
     паход да Паўднёвага полюса лістапада 1902 — лютага 1903 года     паход кастрычніка-снежня 1903 г     паходы на Мыс Кразье для даследавання імператарскіх пінгвінаў у 1902—1903 гадах
Дасягненні
  • Упершыню ў гісторыі палярных даследаванняў здзейснены санкавыя паходы па Антарктычным ледавіку
  • Дасягнута шырата 82° 11' пд. ш.
  • Упершыню дакладна вызначана становішча Паўднёвага магнітнага полюса
Адкрыцці
Страты

Загінулі два чалавекі:

  • Матрос Джордж Вінс
  • Матрос Чарлз Бонер

Брыта́нская нацыяна́льная антаркты́чная экспеды́цыя 1901—1904 гадоў (англ.: British National Antarctic Expedition, 1901–04), таксама вядомая як экспеды́цыя «Дыска́веры» (англ.: Discovery Expedition) — другая па ліку брытанская экспедыцыя ў Антарктыду, арганізаваная пасля больш за 60-летняга перапынку. Прызначалася для даследавання амаль зусім невядомага кантынента. Начальнік экспедыцыі — Роберт Скот. У экспедыцыі таксама бралі ўдзел будучыя вялікія даследчыкі Антарктыкі — Эрнэст Генры Шэклтан, Эдвард Адрыян Уілсан. Падчас экспедыцыі быў абследаваны бераг Антарктыды ў раёне мора Роса. Экспедыцыя даставіла шырокія навуковыя вынікі ў вобласці фізічнай геаграфіі, біялогіі, геалогіі, метэаралогіі, зямнога магнетызму. Былі адкрыты антарктычныя аазісы, а таксама калоніі пінгвінаў на мысе Кразье. Скоту, Шэклтану і Уілсану атрымалася дасягнуць 82° 11’ пд.ш. падчас паўднёвапалярнага паходу. Экспедыцыя на «Дыскаверы» з’явілася важнай вяхой у гісторыі брытанскага пранікнення ў Антарктыку. Непасрэдным яе працягам стала экспедыцыя Скота «Тэра Нова».

Перадгісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

Упершыню ў антарктычныя воды з англійскіх даследчыкаў трапіў Джэймс Кук падчас свайго другога кругасветнага плавання 1772—1774 гадоў. У снежні 1772 года, спусціўшыся на поўдзень ад 50° пд. ш., ён падышоў блізка да абзы пакавага лёду. 17 студзеня 1773 года Кук упершыню ў гісторыі мараплаўства перасёк Паўднёвы палярны круг, але, дасягнуўшы 67° 15' пд. ш., сутыкнуўся з непераадольнымі льдамі[1]. У студзені 1774 года Кук дасягнуў 71° 10' пд. ш., але і тут быў спынены пакавымі льдамі. Ён не адмаўляў існавання Паўднёвага мацерыка, але лічыў яго недаступным для мараплаўцаў:

«…Большая частка паўднёвага мацерыка (калі выказаць дапушчэнне, што ён існуе) павінна ляжаць у межах палярнай вобласці вышэй паўднёвага палярнага круга, а там мора так густа ўсеяна льдамі, што доступ да зямлі становіцца немагчымым. Рызыка, звязаная з плаваннем у гэтых недаследаваных і пакрытых ільдамі морах у пошуках паўднёвага мацерыка настолькі вялікая, што я смела магу сказаць, што ні адзін чалавек ніколі не вырашыцца пракрасціся на поўдзень далей, чым гэта ўдалося мне. Зямлі, што могуць знаходзіцца на поўдні, ніколі не будуць даследаваны»[2].

Парадны партрэт Джэймса Роса.

Першая брытанская экспедыцыя ў гэтых шыротах праходзіла ў 1839—1843 гадах пад кіраўніцтвам сэра Дж. Роса, чыёй мэтай быў Паўднёвы магнітны полюс Зямлі. Экспедыцыя працавала на караблях «Эрэбус» і «Тэрор». Рос нечакана для сябе адкрыў невядомае мора, якое цягнулася на 500 міль на поўдзень, і 11 студзеня 1841 года яго погляду адкрыліся горы Сабін і мыс Адэр (на Зямлі Вікторыі). Галоўнымі адкрыццямі Роса сталі мора Роса, шэльфавы ледавік Роса і праліў Мак-Мёрда  (руск.) (бел.. На востраве, пазней названым яго імем, былі выяўленыя вулканы, названыя ў гонар караблёў Эрэбус і Тэрор  (англ.) (бел.. У лютым 1842 года яму ўдалося дасягнуць 78° 10' пд. ш. і даволі дакладна вызначыць тагачаснае становішча магнітнага полюса. Адкрыты ім раён стаў полем дзейнасці наступных брытанскіх экспедыцый[3]. Аднак на радзіме Роса чакаў халодны прыём, і спатрэбілася больш за 60 гадоў, каб людзі зноў адправіліся ў даследаваныя ім землі[4].

Толькі ў студзені 1895 года нарвежскія кітабоі зноў высадзіліся на мысе Адэр[5]. У лютым 1899 года Карстэн Борхгрэвінк у складзе брытана-нарвежскай экспедыцыі на судне «Паўднёвы крыж» высадзіўся на мысе Адэр, дзе зазімаваў — гэта была першая зімоўка ў Антарктыдзе[4]. Улетку 1899—1900 года ён адправіўся на ледавік і дасягнуў 78° 45' пд. ш. Геолаг Райманд Прыстлі, які абследаваў яго зімоўе ў 1911 годзе, пісаў, што знайшоў там велічэзную колькасць боепрыпасаў, паколькі ніхто не мог ведаць, якія небяспечныя істоты водзяцца на зусім недаследаваным узбярэжжы[6].

Да пачатку XX стагоддзя ў свеце прыкметна ажывілася цікавасць да антарктычных рэгіёнаў. Прычыну гэтага Э. Чэры-Гарард апісваў так:

«У паветры лунала думка пра тое, што мацярык такой велічыні… можа аказваць вырашальны ўплыў на змены надвор'я ва ўсім Паўднёвым паўшар'і. <…> Раён вакол Паўднёвага магнітнага полюса ўяўляўся шчодрай нівай для правядзення эксперыментаў і назіранняў. Гісторыя гэтай зямлі… мела бясспрэчную цікавасць для геалагічнай гісторыі ўсяго зямнога шара, а вывучэнне ўтварэння сушы і паводзін лёду магло сказаць спецыялістам па фізічнай геаграфіі больш, чым даследаванні ў любым іншым раёне свету — у Антарктыцы ён мог назіраць штодзённыя і нават штогадзінныя змены, якія, як яму вядома, у эпоху абляднення адбываліся ва ўсім свеце…»[7]

У 1901 годзе практычна адначасова стартавалі германская экспедыцыя Эрыха фон Дрыгальскага (якая накіроўвалася ў сектар Антарктыкі, які прымыкае да Індыйскага акіяна). Ота Нордэншэльд узначаліў шведскую экспедыцыю, мэтай якой была Зямля Грэяма  (англ.) (бел., а французская экспедыцыя Жана-Батыста Шарко мела намер даследаваць Антарктычны паўвостраў. Нарэшце, шатландскі даследчык Уільям Спірс Брус накіраваўся з экспедыцыяй у мора Уэдэла[8].

Задумы, мэты і задачы

[правіць | правіць зыходнік]

Яшчэ ў 1893 годзе Дж. Мюрэй — біёлаг у кругасветнай экспедыцыі на «Чэленджэры»  (англ.) (бел. выдаў брашуру «Адраджэнне даследаванняў Антарктыкі», у якой заклікаў арганізаваць нацыянальную экспедыцыю ў гранічныя паўднёвыя шыроты. Ініцыятарам брытанскай экспедыцыі ў Антарктыду стаў сакратар, а пазней — прэзідэнт Каралеўскага геаграфічнага таварыства сэр Клемент Маркхэм, удзельнік першай экспедыцыі Франкліна. Пасля гібелі экспедыцыі Франкліна і няўдалай спробы Нэрса  (англ.) (бел. дасягнуць Паўночнага полюса ў 1876 годзе брытанскае грамадскае меркаванне было накіравана супраць палярных экспедыцый, лічачы іх празмерна небяспечнымі. Поспех нарвежскай экспедыцыі Ф. Нансена прывёў да ўсведамлення, што вядучая марская дзяржава можа згубіць першынство ў засваенні палярных краін[7]. У 1898 годзе Маркхэм апублікаваў памфлет «Даследаванне Антарктыкі. Заклік да арганізацыі нацыянальнай экспедыцыі». Маркхэм жорстка крытыкаваў брытанскі ўрад і паказваў, што геаграфічнымі адкрыццямі павінен займацца Каралеўскі ваенна-марскі флот[9]. Ён абвясціў аб пачатку нацыянальнай падпіскі, прычым Савет Каралеўскага геаграфічнага таварыства ўнёс 5000 фунтаў стэрлінгаў (ф. ст.), аднак вялікага энтузіязму не выклікаў. Да наступнага, 1899 года, атрымалася сабраць не больш за 14 000 фунтаў.

Неўзабаве пасля гэтага член Геаграфічнага таварыства Льюэлін Лонгстаф адправіў Маркхэму чэк на 25 000 фунтаў як сродак паставіць падрыхтоўку экспедыцыі на практычную аснову[10]. Гэты шырока разрэкламаваны крок вымусіў урад абяцаць субсідыю. Быў створаны Аб’яднаны камітэт па падрыхтоўцы экспедыцыі, у які ўваходзілі 32 чалавекі — па 16 ад Каралеўскага геаграфічнага таварыства і Каралеўскага таварыства[11].

Роберт Скот.

Маркхэм прапанаваў на ролю кіраўніка экспедыцыі маладога лейтэнанта Роберта Скота, з якім быў знаёмы яшчэ з 1887 года. Скота рэкамендаваў яго непасрэдны начальнік — сэр Дж. Эджэртан, таксама ветэран асваення Арктыкі. Маркаў запатрабаваў у Адміралцейства спіс кандыдатур на ролю начальніка экспедыцыі, у якім прозвішча Скота стаяла на першым месцы. Аднак па шэрагу прычын Скот быў прызначаны кіраўніком экспедыцыі толькі 25 мая 1900 года. 30 чэрвеня ён быў узведзены ў камандэры (капітан 2-га рангу)[12].

Як кіраўніку палярнай экспедыцыі, Скоту давялося пачынаць на пустым месцы, прычым сам ён нічога не ведаў аб палярных краінах[11]. На падрыхтоўку экспедыцыі адводзілася не больш за 12 месяцаў, таму разам з Маркхэмам Скот у кастрычніку 1900 года адправіўся ў Нарвегію для кансультацый з Фрыцьёфам Нансенам — самым знакамітым палярнікам свайго часу. Нансен у той час меркаваў, што Антарктыда з’яўляецца гіганцкім вулканічным архіпелагам, пакрытым ледавікамі, для перамяшчэння па якім ідэальна падыходзяць нарты і ездавыя сабакі. Па патрабаванні Нансена Скот наважыўся выкарыстаць гэты від транспарту[13].

У гэты перыяд Скот таксама ўступіў у канфлікт з Аб’яднаным камітэтам, паколькі ён, як прадстаўнік ВМФ, разлічваў мець на борце ўсю паўнату ўлады, аднак Камітэт меў намер зрабіць начальнікам экспедыцыі грамадзянскую асобу — Джона Уолтэра Грэгары (1864—1932), тады — прафесара геалогіі Універсітэта Мельбурна. Грэгары збіраўся падпарадкаваць дзейнасць экспедыцыі навуковым мэтам[14]. У выніку канфлікту Маркхэм і Скот ледзь не падалі ў адстаўку, але ўся паўната ўлады апынулася ў руках у Скота за пяць месяцаў да адплыцця, калі яшчэ не была нанятая каманда[15]. Грэгары адмовіўся ўдзельнічаць у экспедыцыі, заявіўшы, што «навуковая праца не можа быць падпарадкавана марской прыгодзе»[16].

Мэты экспедыцыі

[правіць | правіць зыходнік]

Праз спешку і канфлікты ў Аб’яднаным камітэце па падрыхтоўцы экспедыцыі не атрымалася нават своечасова напісаць тэксты інструкцыі. Выразна вызначаных планаў экспедыцыя не мела, меркавалася прайсці маршрутам Дж. Роса і зазімаваць на Зямлі Вікторыі. Разглядаліся і іншыя раёны, акрамя мора Роса, але было вырашана зыходзіць з прынцыпу: «вывучаючы невядомае, варта грунтавацца на вядомым»[17].

Перазімаваўшы, варта было пачаць разведку ўнутраных раёнаў гэтай Зямлі, далін і заходніх горных хрыбтоў, а калі апынецца магчымым — то і шэльфавы ледавік Роса. Згадкі Паўднёвага полюса арганізатары экспедыцыі ўсяляк пазбягалі, але ў інструкцыі мелася фраза аб «максімальным прасоўванні на поўдзень». У выніку фактычная дзейнасць экспедыцыі апынулася цалкам на меркаванне Р. Скота. Яго галоўным кансультантам быў сэр Джозеф Хукер — батанік экспедыцыі Роса, адзіны яе ўдзельнік, які застаўся ў жывых да 1901 года[18].

Паводле інструкцыі, «трэба было вызначыць, наколькі гэта магчыма, характар, умовы і памеры гэтай частцы паўднёвай палярнай зямлі», выканаць магнітаметрычныя даследаванні, ажыццявіць комплексныя метэаралагічныя, акіянаграфічныя, геалагічныя, біялагічныя і фізічныя даследаванні. Ні адна з гэтых мэтаў не павінна саступаць іншым.

Падрыхтоўка і рыштунак

[правіць | правіць зыходнік]

Фінансы і спонсары

[правіць | правіць зыходнік]

Агульны бюджэт экспедыцыі склаў 90 000 ф. ст.[19]. 50 % гэтай сумы ўнёс брытанскі ўрад, з умовай, што сродкі, якіх не хапае, будуць адшуканыя прыватным чынам[20]. Акрамя ахвяраванняў Геаграфічнага таварыства і асабіста сэра Лонгстафа, 5000 фунтаў прадаставіў газетны магнат Альфрэд Хармсварт, уладальнік газеты Daily Mail (раней ён фінансаваў экспедыцыю на Зямлю Франца-Іосіфа). Астатнія сродкі былі сабраныя малымі сумамі. Нямалая колькасць рыштунку дасталася ад спонсараў у рэкламных мэтах: так, фірма «Колмен» падала 9 тон мукі і запасы гарчыцы, шакаладная фірма «Кедберы» прадаставіла 1600 кг шакаладу, фірма «Бэрд» прадаставіла 800 кг закваскі і рэзкіх затавак, фірма Jaeger пашыла штармавую вопратку з 40 % скідкай і г. д.[21].

Самым вяліким выдаткам было экспедыцыйнае судна, якое было пабудавана спецыяльна для Скота. Судна будавалі ў фірме Dundee Shipbuilders Company, яно абышлося ў 51000 ф. ст. (у тым ліку 10 322 фунты за паравую машыну)[22].

Экспедыцыйнае судна

[правіць | правіць зыходнік]
«Дыскаверы» на вечнай стаянцы. Сучасная фатаграфія.

Судна атрымала назву «Дыскаверы» («Адкрыццё») у гонар карабля Дж. Кука. Гэта быў апошні ў гісторыі брытанскага суднабудавання драўляны трохмачтавы барк, і першае англійскае судна, спецыяльна прызначанае для навуковых даследаванняў[22]. Спуск на ваду прайшоў 21 сакавіка 1901 года, цырымонію хрышчэння правяла лэдзі Маркхэм[23].

Корпус быў драўляным, здольным вытрымліваць напор ільдоў, таўшчыня борта дасягала 26 цаляў (66 см), таўшчыня тараннага фарштэўня — некалькі футаў, ён быў акаваны сталёвымі лістамі. Шруба і руль маглі падымацца з вады ў выпадку траплення ў лёд. Корпус быў акруглым, што рабіла судна хісткім. Канструкцыя апынулася няўдалай: малое водазмяшчэнне (736 «доўгіх» тон) не дазваляла ўзяць дастаткова паліва для паравой машыны, судна дрэнна кіравалася і мела малую хуткасць — 8 вузлоў[24]. Канструкцыя барка была непрыдатная ні для дрэйфу ў ільдах, ні для працяглых марскіх пераходаў.

Адміралцейства не дазволіла Скоту падняць над «Дыскаверы» белы сцяг Каралеўскіх ВМФ, таму судна прыйшлося рэгістраваць у Каралеўскім яхт-клубе  (англ.) (бел. Харвіча  (англ.) (бел.[25].

Каманда

[правіць | правіць зыходнік]
Эрнэст Шэклтан — трэці памочнік камандзіра.

«Ядром» каманды павінны былі стаць ваенныя маракі як звыклыя да дысцыпліны. Толькі за тры месяцы да адплыцця, Адміралцейства пагадзілася даць патрэбных людзей на добраахвотных пачатках. Скот вымушаны быў разаслаць запрашэнні ўсім сваім знаёмым на эскадры Праліва, каб яны адабралі 2-3 здольных людзей[26]. Такім чынам атрымалася наняць 2 уорэнт-афіцэраў, 5 членаў боцманскай каманды, 13 матросаў і качагараў і 2 салдат марской пяхоты.

Першым памочнікам камандзіра стаў Чарлз Райс (1876—1931) — пляменнік Маркхэма, лейтэнант Каралеўскага ВМФ. Другім памочнікам Скота і штурманам стаў лейтэнант гандлёвага флоту Альберт Армітэдж (1864—1943), які ўдзельнічаў у экспедыцыі Джэксана-Хармсварта (1894—1897). Армітэдж паставіў перад Скотам шэраг умоў, у прыватнасці, што жалаванне камандзіра не можа перавышаць яго ўласнае больш, чым на 50 фунтаў у год. Акрамя таго, Армітэдж запатрабаваў, што калі прадставіцца такая магчымасць, яму будуць прадастаўлены ездавыя сабакі, 8 чалавек персаналу і запасы правіянту, а маршрут санных паездак не будзе рэгламентавацца. Скот пагадзіўся на ўсе гэтыя ўмовы[27].

Трэцім памочнікам камандзіра стаў Эрнэст Генры Шэклтан, якога рэкамендаваў сэр Л. Лонгстаф — галоўны спонсар экспедыцыі. Да гэтага Шэклтан падаваў заяўку на конкурс на ўдзел у экспедыцыі, але быў адпрэчаны. Каб узаконіць яго становішча, Маркхэм здолеў залічыць Шэклтана ў рэзерв Каралеўскага ВМФ, як і Армітэджа[26]. Галоўны механік Рэджынальд Скелтан (па сумяшчальніцтве — фатограф) служыў пад кіраўніцтвам Скота на браняносцы «Маджэсцік».

Луіс Бернакі.

Навуковая каманда ўключала 5 чалавек. Галоўны лекар экспедыцыі Рэджынальд Кётліц (1860—1916), удзельнічаў разам з Армітэджам у экспедыцыі на Зямлі Франца-Іосіфа і ўвайшоў у склад экспедыцыі па патрабаванні яе спонсара — А. Хармсварта. Другім доктарам і мастаком быў залічаны Эдвард Уілсан. Геолаг — Хартл Ферары літаральна напярэдадні адплыцця скончыў Кембрыджскі ўніверсітэт. Фізіка таксама ўдалося знайсці толькі за некалькі дзён да адплыцця, гэта быў ураджэнец Тасманіі Луіс Бернакі, які суправаджаў Борхгрэвінка ў экспедыцыі на «Паўднёвым Крыжы». Ён далучыўся да экспедыцыі ўжо ў Новай Зеландыі[28].

Рыштунак

[правіць | правіць зыходнік]

Закупкамі неабходнага рыштунку займаўся Армітэдж, на што яму было асігнавала 2000 фунтаў. Палярнае адзенне і рыштунак для санных паходаў былі закуплены ў Нарвегіі, палярныя футры былі з воўчага футра, а спальныя мяшкі сшылі з аленевых шкур[29]. Штармоўкі былі заказаныя ў Вялікабрытаніі. Навуковае абсталяванне прадаставіла Брытанскае Адміралцейства, у тым ліку камплект астранамічных, метэаралагічных і магнітаметрычных прыбораў, а таксама ківач для гравіметрычных даследаванняў, сейсмограф, марэограф, драгі і лоты[30].

Асноўным прадуктам харчавання быў пемікан, замоўлены ў Капенгагене, а прадукт больш нізкай якасці для сабак быў замоўлены ў Чыкага. 23 ездавыя сабакі былі закуплены ў Расіі, прычым Скот не меў магчымасці агледзець жывёл: з Уладзівастока іх выправілі проста ў Новую Зеландыю, дзе павінны былі забраць на борт «Дыскаверы». Скот не надаваў вялікага значэння сабакам, мяркуючы, што санкі падчас экспедыцый па сушы павінны цягнуць людзі. Армітэдж заклікаў ўзяць як мага менш людзей і як мага больш сабак, але застаўся ў меншасці. Скот вырашыў узяць з сабой армейскі прывязны аэрастат для разведкі і накіраваў двух афіцэраў і матросаў навучыцца звяртацца з ім[31].

Ход экспедыцыі

[правіць | правіць зыходнік]

1901—1902

[правіць | правіць зыходнік]

Шлях у Антарктыду

[правіць | правіць зыходнік]

«Дыскаверы» выйшаў з Ост-Індскіх докаў Лондана 30 ліпеня 1901 года, прастаяўшы да 5 жніўня ў Спітхедзе, дзе была праведзена праверка компасаў. Урачыстыя праводзіны прайшлі ў Коус, дзе судна наведалі кароль Эдуард VII і каралева Аляксандра. 6 жніўня судна пакінула Вялікабрытанію.

«Дыскаверы» адрозніваўся малой хуткасцю, і меў патрэбу ў пастаянных заходах у парты для папаўнення запасу вугалю. Па шляху ў Новую Зеландыю, прыйшлося рабіць заходы на Мадэйру, Трынідад і ў Кейптаўн. (Стаянка ў Кейптаўне доўжылася два тыдні, так як не былі адладжаны магнітаметрычныя прыборы)[32]. У лістападзе экспедыцыя знаходзілася ў 20 мілях ад Зямлі Адэлі, а 22 лістапада адбылася высадка на востраў Макуоры. Тут былі выяўленыя шырокія калоніі пінгвінаў, мяса якіх англічане паспрабавалі ў першы раз. 29 лістапада «Дыскаверы» прыбыў у Літэлтан.

Пры выхадзе судна было моцна перагружанае, у дадатак на палубе знаходзілася статак з 45 авечак — падарунак экспедыцыі ад фермераў. 21 снежня экспедыцыя адбыла ў Порт-Чалмерс, дзе трэба было загрузіцца вуглём і развітацца з цывілізацыяй. Пры адплыцці адбылася трагедыя: матрос Чарлз Бонер збіраўся развітацца з Новай Зеландыяй, для чаго залез на топ грот-мачты, сарваўся і разбіўся аб штурманскую рубку. Яго пахавалі ў Порт-Чалмерсе 23 снежня з вайсковымі ўшанаваннямі[33].

Прыняўшы 45 тон вугалю, зваленых прама на палубе, «Дыскаверы» адбыў у Антарктыду раніцай 24 снежня. Надвор’е ўвесь час было добрым, Паўднёвы палярны круг перасеклі 3 студзеня 1902 года. Паласу пакавых ільдоў шырынёй 200 міль атрымалася перасекчы усяго за 4 сутак[7]. Ноччу 8 студзеня ўбачылі зямлю: гэта быў мыс Адэр. 9 студзеня Скот і Армітэдж агледзелі зімоўе Борхгрэвінка, дзе пакінулі алавяны цыліндр з лістом — на выпадак прыходу дапаможнага судна[34].

Уздоўж Ледзянога бар'ера

[правіць | правіць зыходнік]
Мыс Хат з паветра. Сучасная фатаграфія.

Далей экспедыцыя вярнулася на поўдзень, уздоўж заходняга ўзбярэжжа Зямлі Вікторыі. Нарэшце 21 студзеня экспедыцыянеры ўбачылі дым вулкана Эрэбус, заліў, у які ўвайшоў «Дыскаверы», быў названы Мак-Мёрда — у гонар аднаго з афіцэраў Роса. Скот спадзяваўся, што гэта не заліў, а праліў, які дазволіць прайсці на поўдзень, але гэта аказалася няправільна. Абследаваўшы месца магчымай зімоўкі, Скот накіраваўся ўздоўж Вялікага ледзянога бар'ера на ўсход, пераадолеўшы больш за 500 міль. 30 студзеня было атрымана пацвярджэнне дадзеных Роса: у гэтых шыротах была зямля, Скот назваў яе ў гонар караля Эдуарда VII. Высадзіцца не ўдалося, перашкодзілі суцэльныя лядовыі палі. Павярнуўшы назад, 4 лютага было вырашана даследаваць бухту, якая глыбока ўдавалася ў бар'ер. Гэтую бухту ў 1898 годзе наведаў Борхгрэвінк на «Паўднёвым Крыжы». Армітэдж прасіў дазволіць яму даследаваць паверхню бар'ера і разам з Бернакі і 4 матросамі прасунуўся на 18 міль углыб Антарктыды, заначаваўшы на свежым паветры[35].

У той жа дзень, 4 лютага, Скот зрабіў спробу ўздыму на аэрастаце. Падняўшыся на 800 футаў (240 метраў), ён выявіў, што зямля за бар'ерам мае вельмі няроўны рэльеф. Другі ўздым здзейсніў Шэклтан[36], Уілсан назваў гэта прадпрыемства «чыстым вар'яцтвам». Бухта атрымала назву «Аэрастатнай» (англ.: Balloon Bay).

Зімоўка

[правіць | правіць зыходнік]
Экспедыцыйны дом на мысе Хат. Фотаздымак 2000 года.

8 лютага экспедыцыя вярнулася ў заліў Мак-Мерда і стала рыхтавацца да зімоўкі: Скот зыходзіў з пастулату, што антарктычнае лета хуткаплыннае. Каманда павінна была жыць на судне, аднак для майстэрні і на выпадак караблекрушэння патрабаваўся прытулак[37]. Дом быў пабудаваны на галечный пляцоўцы на абароненым ад вятроў мысе, названым «мысам Хаціны» (англ.: Hut Point). Скот пісаў:

«Увогуле, наша вялікая хаціна была і будзе нам карысная, але карысць гэтая не гэтак вялікая, каб мы не маглі без яе абысціся…»[38]

Калі пачаліся разведачныя паходы, аказалася, што з усяго 46 удзельнікаў экспедыцыі толькі Армітэдж і Бернакі ўмеюць абыходзіцца з лыжамі, нартамі і сабакамі. Спробы асвоіць навыкі абыходжання з ездавымі сабакамі прывялі Скота да думкі, што толькі людзі з’яўляюцца надзейнай цяглавай сілай[39]. Паход 4 сакавіка пераканаў Скота ў яго праваце: у шлях адправіліся 8 чалавек, у тым ліку 4 афіцэраў, якія вырашылі падзяліцца на дзве партыі. У кожнай з іх былі 1 нарты, запрэжаныя чатырма сабакамі. Вандроўцы мелі намер фарсіраваць ледавік і даследаваць, дзе востраў Роса злучаецца з Ледзяным бар'ерам. Скот меў намер ўзначаліць паход асабіста, але пашкодзіў калена, скочваючыся са снежнага схілу на лыжах. Паход апынуўся катастрафічным: ноччу тэмпература ўпала да -42 °C, касцюмы з воўчага футра не ратавалі ад халадоў. У час буры сарваўся са скалы ў мора матрос Вінс, а матрос Хейры адстаў ад групы, страціў прытомнасць і 36 гадзін правёў, занесены снегам, аднак потым знайшоў у сабе сілы вярнуцца на базу[40].

Помнік Вінсу.

Каманда Скота знаходзілася на 500 міль на поўдзень ад месца зімоўкі каманды «Паўднёвага Крыжа» і нельга было прадбачыць, якое надыдзе надвор'е. 1 красавіка Скот адважыўся на яшчэ адзін санкавы паход, але апынулася, што сабакі не могуць цягнуць пры нагрузцы 100 фунтаў (45,6 кг) на кожную: за тры дні ўдалося пераадолець усяго 9 міль[41].

Палярная ноч пачалася 20 красавіка і доўжылася да 22 жніўня. На судне быў усталяваны мерны распарадак дня: у 22:00 наступаў адбой (экспедыцыя жыла па часе 180 мерыдыяна), у суботу рабіўся аўрал, а па нядзелях праводзіўся традыцыйны агляд ваеннага карабля. Па нядзелях Скот праводзіў царкоўную службу (на аргане іграў Кётліц)[42].

Навуковая група працавала па сваім распарадку: Бернакі працаваў у магнітным павільёне на сушы, Ройдс здымаў паказанні метэаралагічных прыбораў кожныя 2 гадзіны, а Кётліц і Уілсан займаліся сваімі медычнымі абавязкамі, напрыклад, правяралі кожную слоік з кансервамі перад ужываннем у ежу, а таксама праводзілі штомесячныя медагляды[42].

Для забавы каманды Шэклтан стаў выдаваць рукапісны часопіс South Polar Times, Ройдс і Барн на свята сярэдзіны зімы (23 чэрвеня) паставілі п'есу ўласнага сачынення, рабіліся футбольныя матчы на лёдзе[43].

Разведачныя паходы

[правіць | правіць зыходнік]

Узімку Скот планаваў графік вясновых паходаў, першы з якіх пачаўся 1 верасня. Удзельнікі экспедыцыі ўсё яшчэ вельмі дрэнна ведалі наваколлі свайго зімоўя, таму пачалі з рэкагнасцыроўкі. Скот ўжо задумаў вялікі паход на поўдзень, вырашыўшы ўзяць з сабой усіх сабак: іх засталося 19 (адна загінула разам з Вінсам, трох зжэрлі суродзічы і 1 здохла ад хваробы)[44]. Пробныя вылазкі для закладкі складоў канчаліся жорсткімі абмаражэннямі — тэмпература падала да -50 °C. У кастрычніку Армітэдж, вярнуўшыся з паходу на захад, заявіў, што ў яго групе пачалася цынга, ёю былі ўражаны тры чалавекі. Скоту давялося адмовіцца ад кансерваў і паслаць каманду для нарыхтоўкі цюленіны. Армітэдж з-за гэтага пасварыўся з камандзірам і заявіў:

«Скот занадта давяраў нашым мясным кансервам… Да таго ж ён адчуваў сентыментальную агіду да забою цюленяў у колькасці, неабходнай нам на зіму. Дарэмна я і Кётліц угаворвалі яго аддаць адпаведны загад, паказваючы, што забіць сто цюленяў дзеля захавання нашага здароўя і нармальнага ходу экспедыцыі не горш, чым забіць аднаго»[45]

Паход на Поўдзень

[правіць | правіць зыходнік]
Удзельнікі саннай экспедыцыі на старце. 2 лістапада 1902 года
Злева направа: Шэклтан, Скот, Уілсан.

2 лістапада 1902 года Скот, Шэклтан і Уілсан выступілі на крайні Поўдзень ў суправаджэнні 11 матросаў дапаможнай каманды Барна. 13 лістапада яны дасягнулі 79° пд. ш., пабіўшы рэкорд Борхгрэвінка[46]. У той жа дзень дапаможная група была адпраўлена дадому. Ужо на наступны дзень сабакі адмовіліся цягнуць цяжка нагружаныя сані, груз прыйшлося падзяліць на дзве часткі і ў далейшым перацягваць чоўнавым спосабам (на пераадоленне 1 мілі шляху патрэбна было 3 мілі пераходу, такі рэжым вытрымліваўся 31 дзень)[47]. Сабак даводзілася карміць пратухлай нарвежскай траской, і яны вельмі хутка здавалі, вызначаючы графік паходу[48]. Тым не менш, 25 лістапада каманда пераадолела 80° пд. ш.

Неабходнасць жорсткага абыходжання з сабакамі нанесла Скоту псіхалагічную траўму: ён быў не ў стане пераносіць збіцця сабак, неабходнага, каб прымушаць зануранымі жывёл прабірацца наперад[49]. Адначасова давялося ладзіць толькі начныя пераходы — пры тэмпературы -25 °C у футравай вопратцы было невыносна горача. Да 16 снежня экспедыцыянеры дасягнулі 80° 16' пд. ш., прайшоўшы па прамой 380 міль. Правіянту засталося ўсяго на чатыры тыдні, і тады Скот дазволіў Уілсану забіць сабаку, каб накарміць яе парэшткамі іншых. Людзі не елі мяса сабак, пакутуючы ад галодных спазмаў, сутачная пайка не перавышала 1½ фунтаў цвёрдай ежы, у асноўным сухароў і пемікана. Уілсан пакутаваў ад снежнай слепаты, і, нягледзячы на ​​гэта, заўважыў у Шэклтана першыя сімптомы цынгі, нічога не паведаміўшы яму пра гэта[50]. Вельмі арыгінальна святкавалі Каляды: Шэклтан дастаў са шкарпэтак кавалкі пудынгу з разынкамі і застылы кавалак штучнага мёду[51].

26 снежня Уілсан зарабіў надзвычай моцны прыступ снежнай слепаты, прычым ад болю не дапамагаў і какаін, які выкарыстоўваецца для яе лячэння. Уілсан завязаў вочы, а павадыром яму служыў Скот. 30 снежня экспедыцыянеры дасягнулі 82° 11' пд. ш. (82° 17' паводле вымярэнняў Скота)[52], пераадолеўшы траціну адлегласці да Паўднёвага полюса за 59 дзён.

1 студзеня 1903 года Скот, Шэклтан і Уілсан павярнулі на поўнач. У той жа дзень здох адзін сабака, а астатніх даводзілася сілай ставіць на ногі па раніцах, да такой ступені яны аслабелі. На працягу наступных двух дзён здохлі яшчэ тры сабакі, так што ім можна было дазволіць добра харчавацца. 3 студзеня на сані быў пастаўлены імправізаваны ветразь, што дазволіла вызваліць сабак ад працы — яны цяпер толькі суправаджалі людзей, але працягвалі паміраць. Уілсану прыйшлося спыніць іх пакуты[53].

13 студзеня пачаўся буран, нягледзячы на ​​ўсе намаганні, атрымалася прайсці ўсяго ¾ мілі. У той жа дзень у Шэклтана праявіліся сімптомы цынгі, а яшчэ былі пашкоджаныя дзясны і глотка, ён кашляў і харкаў крывёй. Яго прыйшлося вызваліць ад працы і абавязаць паведамляць пра адчуванні. Дасягнуўшы склада 26 студзеня, вандроўцы пакутавалі ад уласнага абжорства, а Шэклтану стала зусім дрэнна — ён пакутаваў ад удушша. Да 30 студзеня лютаваў буран, калі ён скончыўся, каб паставіць Шэклтана на лыжы, спатрэбілася 20 хвілін, тады яго пасадзілі на сані[54].

3 лютага 1903 года Скот, Уілсан і Шэклтан вярнуліся на «Дыскаверы». Іх паход доўжыўся 93 суткі, за гэты час яны прайшлі 960 міль (1540 км), уключаючы чоўнавыя рэйсы. Сярэднедзенны пераход быў роўны 16 км[55].

Прыбыццё выратавальнага судна

[правіць | правіць зыходнік]
Дапаможнае судна «Морнінг».

За час адсутнасці Скота была зроблена спроба даследаваць горы і ледавікі на захад ад заліва Мак-Мёрда. Атрад ўзначаліў Армітэдж на чале 20 чалавек. Шлях на захад быў знойдзены, але для яго дасягнення давялося падняцца на 8900 футаў (2700 метраў) над узроўнем мора. На зваротным шляху Армітэдж праваліўся ў ледавіковую расколіну, але быў выратаваны ездавымі сабакамі[56].

Да таго часу прыбыў барк «Морнінг», адпраўлены Маркхэмам пад камандаваннем Уільяма Колбека. Ён разлічыў, што «Дыскаверы» да студзеня 1903 года павінен вызваліцца ад лёду. Прыняўшы дадатковыя запасы, судна да красавіка павінна было вярнуцца ў Новую Зеландыю, і вярнуцца ў Англію праз Ціхі акіян, завяршыўшы кругасветнае плаванне і магнітныя назіранні. Разлікі не апраўдаліся: «Дыскаверы» не вызваліўся, але на гэты выпадак Скоту дазвалялася правесці ў Антарктыдзе яшчэ адзін сезон[57]. Аднак Скот палічыў сваім абавязкам адправіць спадарожнікаў, якія захварэлі, на радзіму, каб не падвяргаць іх залішняй небяспецы. Да гэтага ж часу адносіцца канфлікт Скота, Армітэджа і Шэклтана, якога Скот адпраўляў на радзіму супраць яго волі і насуперак меркаванню Кётліца і Армітэджа[58]. 2 сакавіка 1903 года «Морнінг» пакінуў Антарктыку.

1903—1904 гады

[правіць | правіць зыходнік]
Від на горы Каралеўскага Таварыства і Бар'ер Роса. Сучасная фатаграфія.

Другая зімоўка прайшла выдатна, нягледзячы на ​​тое, што маразы дасягнулі -67 °C. Скот планаваў вывучаць Зямлю Вікторыі праз праход, адкрыты Армітэджам. Усю зіму паляпшалі рыштунак, які ў папярэднім годзе не апраўдаў сябе. Скот вырашыў адмовіцца ад паўднёвапалярных планаў, паколькі засталося ўсяго 8 сабак, а без іх было немагчыма прасунуцца далей[59].

7 верасня Уілсан адправіўся на мыс Крозіа вывучаць імператарскіх пінгвінаў, дзе знаходзіўся да снежня. Да калоніі пінгвінаў ўдалося падабрацца толькі 18 кастрычніка, але ў выніку гэтага паходу ўпершыню біёлагі атрымалі вычарпальныя звесткі аб фізіялогіі і паводзінах гэтых птушак. Аднак Уілсан не змог атрымаць яек з эмбрыёнамі на ранняй стадыі развіцця, у выніку чаго ён прыйшоў да высновы, што неабходны паход палярнай ноччу. Аднак у перыяд экспедыцыі «Дыскаверы» ён быў немагчымы[60].

9 верасня Скот выступіў для закладкі складоў, неабходных для ўздыму на ледавік. Вельмі моцныя маразы (да -70 °C) вымусілі перапыніць усе паходы да кастрычніка.

У кастрычніку група Скота і Ферара паспрабавала падняцца на ледавік. Ім удалося падняцца на 7000 футаў (2100 м), але ўвесь час ламаліся сані, а моцныя бураны тамілі людзей. За восем дзён падарожнікам удалося пераадолець яшчэ 150 км, такім чынам, яны сталі першымі людзьмі, якія дасягнулі перыферыі Палярнага плато. На зваротным шляху яны выявілі антарктычныя аазісы, прычым механік Лэшлі — удзельнік паходу, заявіў, што там можна вырошчваць бульбу. Вярнуўшыся на «Дыскаверы» 24 снежня, за 59 дзён яны пераадолелі 700 міль да 146° 30' з. д., праходзячы ў сярэднім 14 міль у дзень. Гэтыя паказчыкі практычна не адрозніваліся ад пераходаў падчас Паўднёвага паходу, хоць сабак у экспедыцыянераў не было. Скот выкарыстаў гэты аргумент супраць выкарыстання ездавых сабак[61].

Падчас адсутнасці Скота Ройдс і Бернакі 31 дзень правялі на Ледзяным бар'еры, пераканаўшыся ў раўнінным характары яго паверхні.

Другая выратавальная аперацыя

[правіць | правіць зыходнік]
«Дыскаверы», «Морнінг» і «Тэра Нова» у льдах праліва Мак-Мёрда. Люты 1904 года.

Вярнуўшыся на «Дыскаверы», Скот разлічваў, што судна вызваліцца ад лёду. Аднак у снежні 1903 года абза прыпая канчалася ў 20 мілях (32 кіламетрах) ад судна. Армітэдж, не чакаючы камандзіра, стаў пілаваць з усім экіпажам лёд, гэтая праца пачалася 14 снежня. Аднак за 12 дзён работ атрымалася прапілаваць ў лёдзе толькі дзве канавы ў 150 ярдаў даўжынёй, працуючы ў тры змены (па 10 чалавек у кожнай). Скот пачынаў баяцца трэцяй зімоўкі[62].

У гэты час Маркхэму ўдалося атрымаць фінансаванне і накіраваць у мора Роса два барка: акрамя «Морнінга» яшчэ і кітабойны карабель «Тэра Нова». Яны прыбылі ў праліў Мак-Мёрда 5 студзеня 1904 года. Для Скота быў гатовы загад Адміралцейства: калі «Дыскаверы» не вызваліцца, кінуць яго і вярнуцца на двух дапаможных судах. Спробы прабіць лёд фарштэўнем ні да чаго не прывялі, і тады Скот звярнуўся да дапамогі выбухоўкі. 16 лютага судну ўдалося вызваліцца. У той жа дзень экспедыцыя рушыла да Новай Зеландыі[63].

Вяртанне

[правіць | правіць зыходнік]

Скот збіраўся на зваротным шляху даследаваць мясцовасць на захад ад мыса Адэр, аднак пасля дзвюх зімовак на «Дыскаверы» не было запасу вугалю. Дапаможныя караблі пасля месяца выратавальнай аперацыі таксама не валодалі лішкамі паліва. У дадатак пачаўся шторм, у выніку якога «Дыскаверы» сеў на мель і ледзь не быў разбураны, але сышоў на ваду сам сабой. 20 лютага адмовілі трумныя помпы, а 21-га высветлілася, што руль разбіты ў дранкі. 24 лютага экспедыцыі давялося спыніцца каля мыса Адэр для рамонту руля. Вугалю на судне да таго часу засталося 8 тон[64].

5 сакавіка 1904 года, развітаўшыся з «Тэра Новай», «Дыскаверы» перасёк Паўднёвы палярны круг у адваротным кірунку. 1 красавіка ўсе тры караблі ўвайшлі ў гавань Літэлтана. Новазеландцы аказалі экспедыцыянерам захоплены прыём: з іх не бралі грошай за наведванне клубаў, праезд па чыгунцы і пастой ў гасцініцы[65]. Скот накіраваў у Лондан тэлеграму, якая паведамляла аб шчасным вяртанні. У адказ кароль накіраваў Скоту адразу два віншавання, а Каралеўскае геаграфічнае таварыства адразу ж узнагародзіла Скота Каралеўскім медалём, які быў уручаны маці даследчыка[66].

8 чэрвеня «Дыскаверы» рушыў на радзіму праз Ціхі акіян і Фалклендскія астравы. 10 верасня 1904 года экспедыцыя вярнулася ў Портсмут.

Пасля вяртання

[правіць | правіць зыходнік]

Адразу па прыбыцці «Дыскаверы» у Портсмут газета Daily Express паведамляла пра стан палярнікаў наступнае:

«Скура іх стала амаль чорнай, як старадаўняя мэбля з чырвонага дрэва. У іх хада людзей, якія звыкліся да цяжкай вопратцы, саромеюцца руху. Гавораць яны незвычайна ціхімі галасамі. <…> Капітан Скот сказаў толькі, што ўсе, хто знаходзяцца на борце, адчуваюць сябе добра… „Мы зрабілі шмат адкрыццяў, — дадаў ён, — але ў параўнанні з тым, што засталося зрабіць, гэта не больш як драпіна на лёдзе“»[67]

15 верасня «Дыскаверы» прыбыў у Лондан у Ост-Індскія докі, дзе камандзе быў аказаны вельмі сціплы прыём: прывітальная бяседа адбылася толькі на наступны дзень у складскім памяшканні, дзе, нягледзячы ні на што, яго ўзначальваў сэр Клемент Маркхэм. Ні адзін з лордаў Адміралцейства не прысутнічаў.

Скот быў падвышаны ў званні да капітана 1-га рангу і ўзнагароджаны Залатым медалём Каралеўскага геаграфічнага таварыства, а таксама стаў камандэрам Каралеўскага Ордэна Вікторыі. Усе ўдзельнікі экспедыцыі атрымалі сярэбраныя медалі, а капітан «Морнінга» Колбек — сімвалічны сярэбраны злітак. Скот таксама быў удастоены ўзнагарод Шведскага і Дацкага геаграфічных таварыстваў, а Рускае геаграфічнае таварыства абрала яго ганаровым членам[68].

«Дыскаверы» быў прададзены Кампаніі Гудзанава заліва менш чым за 20 % кошту яго пабудовы.

Вынікі экспедыцыі

[правіць | правіць зыходнік]

Галоўныя адкрыцці тычыліся галіны фізічнай геаграфіі: Зямля Эдуарда VII, Заходнія горы і доказ таго, што Зямля Вікторыі — высакагорнае плато. Экспедыцыя ўпершыню выкарыстала нарты і ездавых сабак для падарожжа па паўднёвым ледавіка, дасягнуўшы 82° 17' пд. ш. Адкрыты Трансантарктычныя горы і дзвюхгаловы пік Маркхэма (4350 метраў). Усяго на карту было нанесена больш за 200 гор і далін.

Былі адкрыты сухія даліны — антарктычныя аазісы, свабодныя ад снегу і лёду, а таксама калоніі імператарскіх пінгвінаў на мысе Крозіа. Былі атрыманы доказы таго, што Бар'ер Роса — шэльфавы ледавік. Адкрытыя адбіткі дагістарычных раслін паказалі, што ў глыбокай старажытнасці Антарктыда была часткай мацерыка Гандвана. Было дакладна разлічана становішча Паўднёвага магнітнага полюса[69].

У 1905 годзе выйшла ў свет кніга Скота «Падарожжа на „Дыскаверы“», якая карысталася папулярнасцю ў сучаснікаў, нягледзячы на ​​тое, што каштавала 2 гінеі[70]. Яшчэ да заканчэння экспедыцыі Шэклтан напісаў сваю кнігу аб першым сезоне экспедыцыі, якая была апублікавана з працягам у часопісе The Illustrated London News (пры гэтым аб Антарктыцы было так мала вядома, што ілюстратар адлюстраваў Шеклтона ў асяроддзі белых мядзведзяў)[71].

Непасрэдным працягам экспедыцыі на «Дыскаверы» была Брытанская антарктычная экспедыцыя 1911—1913 гадоў, у ходзе якой Скот дасягнуў Паўднёвага полюса і загінуў на зваротным шляху.

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Черри-Гаррард 1991, с. 23-24.
  2. ↑ Кук 1948, с. 434.
  3. ↑ Coleman 2006, p. 329-335.
  4. ↑ а б Черри-Гаррард 1991, с. 31.
  5. ↑ Preston 1999, p. 11-12.
  6. ↑ Пристли 1989, с. 80.
  7. ↑ а б в Черри-Гаррард 1991, с. 35.
  8. ↑ Huntford 1985, p. 141-144.
  9. ↑ Ладлэм 1989, с. 34.
  10. ↑ Ладлэм 1989, с. 35.
  11. ↑ а б Ладлэм 1989, с. 38.
  12. ↑ Preston 1999, p. 28-29.
  13. ↑ Ладлэм 1989, с. 42-43.
  14. ↑ Crane 2005, p. 62-63.
  15. ↑ Ладлэм 1989, с. 48-49.
  16. ↑ Crane 2005, p. 63.
  17. ↑ Fiennes 2003, p. 31.
  18. ↑ Ладлэм 1989, с. 51-53.
  19. ↑ Fiennes 2003, p. 28.
  20. ↑ Crane 2005, p. 78-79.
  21. ↑ Preston 1999, p. 39.
  22. ↑ а б Ладлэм 1989, с. 44.
  23. ↑ Huntford 1985, p. 34.
  24. ↑ Ладлэм 1989, с. 54.
  25. ↑ Crane 2005, p. 113.
  26. ↑ а б Ладлэм 1989, с. 49.
  27. ↑ Ладлэм 1989, с. 45.
  28. ↑ Ладлэм 1989, с. 50.
  29. ↑ Ладлэм 1989, с. 47.
  30. ↑ Ладлэм 1989, с. 47-48.
  31. ↑ Ладлэм 1989, с. 51.
  32. ↑ Ладлэм 1989, с. 55.
  33. ↑ Ладлэм 1989, с. 57.
  34. ↑ Crane 2005, p. 145-146.
  35. ↑ Ладлэм 1989, с. 63.
  36. ↑ Preston 1999, p. 45-46.
  37. ↑ Черри-Гаррард 1991, с. 182.
  38. ↑ Scott 1905, p. 350.
  39. ↑ Scott 1905, p. 467.
  40. ↑ Черри-Гаррард 1991, с. 36.
  41. ↑ Ладлэм 1989, с. 68.
  42. ↑ а б Ладлэм 1989, с. 69.
  43. ↑ Crane 2005, p. 175-185.
  44. ↑ Ладлэм 1989, с. 73.
  45. ↑ Preston 1999, p. 59.
  46. ↑ Ладлэм 1989, с. 77.
  47. ↑ Crane 2005, p. 205.
  48. ↑ Черри-Гаррард 1991, с. 37.
  49. ↑ Ладлэм 1989, с. 79.
  50. ↑ Ладлэм 1989, с. 81.
  51. ↑ Preston 1999, p. 65.
  52. ↑ Crane 2005, p. 214-215.
  53. ↑ Ладлэм 1989, с. 84.
  54. ↑ Ладлэм 1989, с. 86.
  55. ↑ Preston 1999, p. 67.
  56. ↑ Ладлэм 1989, с. 88.
  57. ↑ Crane 2005, p. 233.
  58. ↑ Preston 1999, p. 68.
  59. ↑ Ладлэм 1989, с. 98.
  60. ↑ Черри-Гаррард 1991, с. 43.
  61. ↑ Preston 1999, p. 70-76.
  62. ↑ Ладлэм 1989, с. 110.
  63. ↑ Crane 2005, p. 277-287.
  64. ↑ Ладлэм 1989, с. 118-119.
  65. ↑ Ладлэм 1989, с. 120.
  66. ↑ Ладлэм 1989, с. 121.
  67. ↑ Ладлэм 1989, с. 122-123.
  68. ↑ Ладлэм 1989, с. 133.
  69. ↑ Crane 2005, p. 272-273.
  70. ↑ Crane 2005, p. 322.
  71. ↑ Ладлэм 1989, с. 97.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
commons: Брытанская антарктычная экспедыцыя (1901—1904) на Вікісховішчы
  • Кук Д. Путешествие к Южному Полюсу и вокруг света / Пер. с англ. и комм. Света Я. М.; под науч. ред. и со вступ. ст. Магидовича И. П. — М.: Государственное выдавецтва географической литературы, 1948. — 528 с.
  • Ладлэм Г. Капитан Скотт. — Л.: Гидрометеоиздат, 1989.
  • Пристли Р. Антарктическая одиссея: Северная партия экспедиции Р. Скотта. — Л.: Гидрометеоиздат, 1989.
  • Саннес Т. Б. «Фрам»: приключения полярных экспедиций. — Л.: Судостроение, 1991.
  • Черри-Гаррард Э. Самое ужасное путешествие. — Л.: Гидрометеоиздат, 1991.
  • Coleman E. C. The Royal Navy in Polar Exploration, from Frobisher to Ross. — Tempus Publishing, Stroud, 2006.
  • Crane D. Scott of the Antarctic. — L.: Harper Collins, 2005.
  • Fiennes R. Captain Scott. — L.: Hodder & Stoughton, 2003.
  • Fisher M. at al. Shackleton. — L.: James Barrie Books, 1957.
  • Huntford R. The Last Place On Earth. — L.: Pan Books, 1985.
  • Preston D. A First-Rate Tragedy. — L.: Constable & Co, 1999.
  • Scott R. Vol. I The Voyage of the Discovery. — L.: Smith, Elder & Co, 1905.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Брытанская_антарктычная_экспедыцыя_(1901—1904)&oldid=4730353"