Аўстралійская антарктычная экспедыцыя

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Аўстралійская антарктычная экспедыцыя

Асноўная база экспедыцыі на мысе Дэнісан неўзабаве пасля пабудовы
Краіна  Аўстралія
Дата пачатку 2 снежня 1911
Дата заканчэння 26 лютага 1914
Кіраўнік Дуглас Моўсан
Склад

На момант адплыцця 24 чалавекі — судовая каманда, 31 чалавек — берагавы атрад

Дасягненні
  • Адкрыццё невядомых раней рэгіёнаў Антарктыды на працягу 33° даўгаты (4000 км), з якіх 27° былі картаграфаваныя
  • Доказ, што Зямля Адэлі і зноў адкрытыя ўзбярэжжы з'яўляюцца часткамі адзінага мацерыка
  • Складзена першая дакладная карта вострава Макуоры
  • На востраве Макуоры заснавана радыётэлеграфная станцыя
  • Знойдзены першы ў Антарктыдзе метэарыт[1]
Адкрыцці

Бераг Георга V, Зямля Каралевы Мэры, Зямля Уілкса, мора Дэйвіса, мора Дзюрвіля

Страты
  • Лейтэнант Б. Нініс загінуў пры падзенні ў ледавіковую расколіну 14 снежня 1912 года
  • Даследчык К. Мерц памёр 8 студзеня 1913 года

Аўстралі́йская антаркты́чная экспеды́цыя 1911—1914 гадоў (англ.: Australasian Antarctic Expedition, AAE) — комплекснае даследаванне палярнага кантынента пад кіраўніцтвам геолага Дугласа Моўсана, які за свае заслугі быў узведзены ў рыцары. Планам Моўсана было складанне карты 2000-мільнага ўчастка берагавой лініі Антарктыды на поўдзень ад Аўстраліі. Значную фінансавую падтрымку экспедыцыі аказала Аўстралійская асацыяцыя садзейнічання развіццю навукі (AAAS), астатнія сродкі паступілі ад прыватных ахвярадаўцаў і шырокай публікі. Берагавая каманда з 31 чалавека была падзелена на два атрады, якія размясціліся на мысе Дэнісан і шэльфавым ледавіку Шэклтана, і здабылі шырокія навуковыя вынікі, асабліва ў галіне біялогіі, геалогіі, гляцыялогіі і метэаралогіі, у супрацьлегласць экспедыцыі Шэклтана, якая пераследавала ў асноўным мэты першаадкрывальніцкіх рэкордаў[2].

Экспедыцыйнае судна — цюленебойная шхуна «Аўрора», яе камандзірам быў Джон Кінг Дэвіс — удзельнік першай экспедыцыі Шэклтана. Каманда выявіла на ўзбярэжжы Мора Дэйвіса буйныя калоніі імператарскіх пінгвінаў, на Зямлі Адэлі былі зафіксаваныя зімовыя вятры з сярэдняй хуткасцю 44 м/с (максімальныя — да 90 м/с), прычым з бурай было каля 340 дзён у годзе; аказалася, што база размяшчалася ў рэгіёне з самым суровым кліматам на Зямлі. Экспедыцыя нанесла на карту антарктычныя ўзбярэжжы сумарнай працягласцю 4000 км, звязаўшы разам усе адкрыцці, зробленыя з XIX стагоддзя. Былі выяўлены сотні геаграфічных аб’ектаў, пайменаваныя два моры. Выдадзеныя працы экспедыцыі склалі 22 тамы[3].

Планаванне і рыштунак[правіць | правіць зыходнік]

Задума і планаванне[правіць | правіць зыходнік]

Дуглас Моўсан удзельнічаў у першай экспедыцыі Шэклтана і ўваходзіў у склад атрада, які дасягнуў Паўднёвага магнітнага полюса  (англ.) палярным летам 1908—1909 гадоў. У ходзе гэтага паходу была выяўлена велізарная недаследаваная тэрыторыя на ўсход ад мыса Адэр; ідэя аб яе даследаванні была агучана Моўсанам падчас яго паездкі ў Еўропу ў лютым 1910 года. З гэтай ідэяй ён звярнуўся да Р. Скота, прапанаваўшы ўключыць даследаванні ўзбярэжжа ад мыса Адэр да Зямлі Вільгельма II у план будучай антарктычнай экспедыцыі. Скот адказаў, што і без таго моцна заняты, але наўзамен прапанаваў Моўсану ўдзельнічаць у паходзе на Паўднёвы полюс. Яны было прыйшлі да папярэдняй дамовы, але неўзабаве Моўсан адмовіўся ад супрацоўніцтва са Скотам і звярнуўся са сваім планам да Э. Шэклтана. Шэклтан у лісце Скоту заявіў, што мае намер ажыццявіць у 1911 годзе экспедыцыю для картаграфавання ўзбярэжжа Заходняй Антарктыды, у якой Моўсан будзе загадваць навуковай часткай[4]. Аб рэакцыі Шэклтана Моўсан пісаў так:

Менавіта яго ініцыятыве да некаторай ступені абавязаны я тым, што ў рэшце рэшт мне давялося ўзяць на сябе арганізацыю і кіраўніцтва экспедыцыяй[5].
Дуглас Моўсан.

Папярэдні план экспедыцыі быў абвешчаны ў студзені 1911 года на пасяджэнні Аўстралійскай асацыяцыі садзейнічання развіццю навукі. План быў аднагалосна ўхвалены, выдзелены 1000 фунтаў, а таксама былі створаны камітэты распрацоўкі праграмы экспедыцыі і прадстаўлення яе ўраду. Узначалілі камісію прафесар Масон і прэзідэнт Асацыяцыі — прафесар Э. Дэвід (былы ўдзельнік экспедыцыі Шэклтана, кіраўнік паходу да магнітнага полюса). Універсітэт Адэлаіды, у якім працаваў Моўсан, даў яму адпачынак з захаваннем жалавання на ўвесь час экспедыцыі[5].

У лютым 1911 года Моўсан выехаў у Лондан для куплі экспедыцыйнага судна, замовы неабходнага навуковага абсталявання і дастаўкі ездавых сабак з Грэнландыі і футравага адзення з Нарвегіі. Моўсана падтрымаў Шэклтан, які звярнуўся з заклікам да брытанцаў са старонак газеты «Daily Mail», яго праект быў ухвалены Каралеўскім геаграфічным таварыствам. У красавіку 1911 года супрацоўнікам экспедыцыі стаў капітан Дж. Дэвіс, які адразу ж актыўна ўключыўся ў падрыхтоўку паходу. Пры падрыхтоўцы навуковай праграмы істотную дапамогу аказалі вядомыя даследчыкі Антарктыкі — Жан Шарко, барон Адрыен дэ Жэрлаш  (ням.) і Уільям Спірс Брус. У ліпені 1911 года Моўсан вярнуўся ў Аўстралію, разлічваючы адплыць ужо ў канцы года[6].

Пасля вяртання Моўсана з Еўропы першапачатковы план экспедыцыі быў некалькі скарэктаваны: акрамя даследавання Антарктыды, было вырашана заснаваць метэаралагічную базу на востраве Макуоры, якая павінна была таксама змяшчаць бяздротавы тэлеграф, забяспечваючы таксама перадачу навуковых вынікаў антарктычнай каманды. Акрамя асноўнай антарктычнай базы, трэба было высадзіць, наколькі можна на захад, другі і трэці атрады[7].

Падрыхтоўка. Рыштунак. фінансы[правіць | правіць зыходнік]

Экспедыцыйнае судна — яхта «Аўрора».

Улетку 1911 года ўрад штата Паўднёвая Аўстралія прадаставіў будучай экспедыцыі субсідыю ў 5000 фунтаў, неўзабаве аналагічныя субсідыі падалі штаты Новы Паўднёвы Уэльс (7000 фунтаў) і Вікторыя (6000 фунтаў). Да кастрычніка 1911 года сродкі далі таксама ўрады Вялікабрытаніі (2000 фунтаў) і Аўстралійскага Саюза (5000 фунтаў), што практычна цалкам зняло фінансавыя праблемы на першы сезон экспедыцыі[8]. У 1912 годзе капітан Дэвіс здзейсніў спецыяльную паездку ў Лондан, Асацыяцыя садзейнічання развіццю навукі зноў звярнулася да аўстралійскага ўрада; для паспяховай рэалізацыі навуковай праграмы ўдалося прыцягнуць дадаткова 8000 фунтаў[9].

Экспедыцыйнае судна было куплена ў Ньюфаўндлендскай цюленебойнай кампаніі: драўляная яхта «Аўрора» была пабудавана ў 1876 годзе і ўдзельнічала як дапаможны карабель у няўдалай экспедыцыі Грылі[Заўв 1]. Яхта мела даўжыню 165 футаў (50,2 м), шырыню 30 футаў (9,1 м); была абсталявана паравой машынай у 98 к. с., якая забяспечвала на чыстай вадзе хуткасць да 10 вузлоў. Рэгістравы танаж — 368 брута-тон, але фактычная грузападымальнасць была роўная 600 тонам. Ветразнае ўзбраенне — як у баркентыны  (англ.)[10]. Для дастаўкі грузаў на востраў Макуоры быў зафрахтаваны параход «Тароа» водазмяшчэннем 120 тон[11].

Аэрасані, зробленыя з самалёта.

Для патрэб антарктычных даследаванняў Моўсан замовіў у Грэнландыі 49 сабак, адборам і дастаўкай якіх займалася Дацкае геаграфічнае таварыства[12]. Паводле розных прычын, да Тасманіі жывымі дабраліся 38 жывёл[13]. Асноўны рыштунак быў складзіраваны ў Хобарце, уключаючы 5200 мяшкоў, змесціва якіх трэба было размеркаваць па скрынях умяшчальнасцю ад 50 да 70 фунтаў (ад 22,6 да 31,7 кг). Акрамя традыцыйных нарт, было вырашана скарыстацца тэхнічнай навінкай — аэрасанямі  (руск.). Гэта быў монаплан фірмы «Вікерс», які быў пазбаўлены крылаў і хваставога апярэння і ўсталяваны на лыжнае шасі. Першапачаткова планавалася выкарыстоўваць яго як самалёт, спачатку — у Аўстраліі — для рэкламных мэтаў. Пасля аварыі, у якой ледзь не загінуў намеснік начальніка экспедыцыі, было вырашана перарабіць самалёт у аэрацягач. Акрамя самалёта, былі ўзятыя дзве станцыі бяздротавага тэлеграфа з бензінавымі рухавікамі для генератараў. Для патрэб маторнай гаспадаркі былі ўзяты 4000 галонаў бензіну (15144 л) і 1300 галонаў газы (4922 л), залітых у 4-галонныя банкі (15,1 л)[14].

Палярнае адзенне была зроблена з ветранепранікальнага габардзіна фірмы Burberry  (руск.). Штаны шылі падвойнымі, каб пазбегнуць зносу, яны трымаліся на падцяжках, а верхняя іх частка дасягала сярэдзіны грудной клеткі. Знізу штаны забяспечваліся шнуром, якім сцягваліся вакол халяў чаравік ці унтаў. Капюшон і куртка з той жа тканіны сшываліся, хоць можна было асобна насіць ваўняны шлем, падшыты ватай. Пад верхнім габардзінавым адзеннем палярнікі насілі ваўняныя егерскія касцюмы з начосам (камізэлька, кальсоны і вязаны швэдар). З абутку вялікай папулярнасцю карысталіся ўнты з футра паўночнага аленя, якія ўнутры высцілаліся нарвежскай асакой або манільскай пянькой. Чаравікі з шыпамі даводзілася апранаць па-над унтаў. Рукі абараняліся фетравымі рукавіцамі, для маразоў былі ўзятыя рукавіцы з воўчага футра, але яны хутка прамакалі снегам і замярзалі[15].

Для санных паходаў выкарыстоўваліся палаткі сістэмы Уілсдэна, якія больш за ўсё нагадвалі парасон (полаг прышывалі да 5 бамбукавых шастоў). Брызент падлогі палаткі мог выкарыстоўвацца ў якасці ветразя для нарт. Нарты выкарыстоўваліся нарвежскія, даўжынёй 11-12 футаў (3,3-3,6 м) з горнага ясеня і арэхавай драўніны, аднак іх палазы хутка зношваліся аб голы лёд. Ежу гатавалі на кухонных апаратах сістэмы Нансена, які меў высокі ККД: на прымус акрамя катла для варэння ежы ўсталёўваўся кальцавы кацёл для распалкі лёду. Моўсан паказваў, што аднаго галона газы хапала на 12-дзённы рацыён гарачай ежы для трох чалавек[16].

З 37 чалавек, якія працавалі ў Антарктыдзе, былі 29 аўстралійцаў, 4 новазеландцы, 3 англічаніны (уключаючы лейтэнанта Нініса і лётчыка Бікертана) і 1 швейцарац (К. Мерц). Толькі двое з іх — сам Моўсан і камандзір Заходняй партыі Ф. Уайлд  (руск.) — мелі палярны досвед[17]. Пры падборы ўдзельнікаў экспедыцыі Моўсан аддаваў перавагу маладым адукаваным людзям — пераважна аспірантам аўстралійскіх універсітэтаў: з 37 чалавек 20 мелі навуковую ступень. Начальніку экспедыцыі споўнілася 30 гадоў, Уайлду — 28, капітану Дэвісу — 27. Толькі двое ўдзельнікаў каманды былі старэйшыя за 40 гадоў, і толькі двое былі жанатыя[18].

Кожны ўдзельнік экспедыцыі заключаў з Моўсанам індывідуальны кантракт, паводле ўмоў якога ўсе атрыманыя навуковыя дадзеныя належалі экспедыцыі ў цэлым, а ўсе фотаматэрыялы афіцыйнага і прыватнага характару — начальніку[19]. Паводле кантракта ўсім удзельнікам экспедыцыі належала ўзнагароджанне ў 300 фунтаў стэрлінгаў пасля яе заканчэння, пры гэтым гарантавалася поўнае забеспячэнне правіянтам, адзеннем і ўсім неабходным рыштункам. Моўсан пісаў у прыватным лісце, што адзінае, што прыйдзецца набываць за ўласны кошт, — гэта зубная шчотка[20].

Пераход да Антарктыды. Будаўніцтва базы[правіць | правіць зыходнік]

Разбітае прамысловае судна на пляжы в. Макуоры. Фота Фрэнка Хёрлі.

Пасля ад’езду Моўсана з Лондана рыштунак «Аўроры» цалкам перайшоў у рукі капітана Дэвіса. Дастаўленымі з Капенгагена ездавымі сабакамі загадваў лейтэнант Нініс і доктар Мерц. 27 ліпеня 1911 года яхта пакінула Лондан, накіроўваючыся ў Кардыф, дзе трэба было прыняць 500 тон вугалю ў брыкетах. Судна па шляху трапіла ў моцны шторм, былі заліты трумы і жылыя памяшканні, у выніку частка каманды звольнілася. З-за забастоўкі вугальшчыкаў Брытанію экспедыцыя пакінула толькі 4 жніўня. Адзіным портам заходу па шляху ў Хобарт быў Кейптаўн, куды «Аўрора» прыбыла 24 верасня і прастаяла ўсяго два дні. Пераход з Кейптаўна ў Тасманію доўжыўся 88 дзён, пераважна ў штармавых умовах[21].

Перад адпраўленнем каманду вітаў губернатар Тасманіі  (руск.) Гары Баран, былі атрыманы тэлеграмы караля Георга V і каралевы-маці Аляксандры, малебны былі праведзеныя ў кафедральных саборах Сіднея і Хобарта. У 16:00 па мясцовым часе 4 снежня 1911 года «Аўрора» адплыла ў Антарктыку[22]. Увечары пачаўся моцны шторм, небяспечны для перагружанага судна, хвалямі разбіла камандзірскі масток і маторны катэр, надвор’е палепшылася толькі 8 снежня. Увечары 11 снежня прыбылі на в. Макуоры, высадка ў бухце Караліны адбылася на наступны дзень; тут правялі серыю магнітных назіранняў. Далей «Аўрора» перайшла ў Паўночна-Усходнюю бухту, дзе выявілі разбітае прамысловае судна «Клайд». Яго каманду і груз тлушчу цюленяў было вырашана адправіць на дапаможным судне «Тароа». Моўсан з Эйнсвартам і Ханамам шукаў месца для берагавой базы і радыёстанцыі. Да поўдня 13 снежня на бераг былі закінутыя неабходныя грузы, вечарам таго ж дня прыбыла і «Тароа»[23]. Работы па ўладкаванні цягнуліся да 23 снежня, каманда працавала па 16 гадзін у суткі[24].

24 снежня «Аўрора» адправілася ў Антарктыду і да 27 снежня была ў недаследаваных водах. Мора ўвесь гэты час было чыстым ад лёду, але 28 і 29 снежня былі заўважаныя велізарныя масы багавіння. Надвор’е спрыяла акіянаграфічным работам, першы айсберг заўважылі толькі 29 снежня[25].

6 студзеня 1912 года «Аўрора» падышла да берагоў Антарктыды, адкрытая бухта атрымала імя Саюза (Комануэлт). Моўсан, пераканаўшыся, што лядовая абстаноўка вельмі няўстойлівая, а клімат моцна адрозніваецца ад басейна мора Роса, прыняў рашэнне замест трох берагавых атрадаў высадзіць два. 8 студзеня быў адкрыты мыс Дэнісан; паколькі побач размяшчаліся велізарныя калоніі пінгвінаў, галоўную базу вырашана было будаваць менавіта ў гэтым месцы. Адразу ж выявілася, што клімат дадзенай мясцовасці вельмі суровы — ужо вечарам 8 студзеня вецер узмацніўся да 70 міль/гадз. Толькі 10 студзеня атрымалася закінуць на бераг першыя 5 тон грузу[26]. З-за чарговага шторму разгрузка працягвалася з поўдня студзеня 16 да вечара 19-га. На бераг звезлі 23 тоны вугалю, два разабраныя дамы, магнітную абсерваторыю, радыёстанцыю, запас правіянту на два гады, аэрасані і запас паліва для іх. Трэба было як мага хутчэй адправіць партыю Уайлда — Заходнюю, прычым яе база павінна была адстаяць ад мыса Дэнісана не менш чым на 400 міль[27].

У выніку плавання ўздоўж Зямлі Адэлі былі адкрытыя Зямля Уілкса і мора Дзюрвіля. Лядовая абстаноўка была вельмі цяжкай, як і надвор’е, у асноўным туманнае і штармавое. Галоўнай праблемай да сярэдзіны лютага стала вычарпанне запасу вугалю. Пасля адкрыцця шэльфавага ледавіка Шэклтана было вырашана заснаваць зімовачную базу на плывучым лёдзе. З 14 па 21 лютага былі закінутыя на бераг 36 тон грузу, рана раніцай «Аўрора» сышла на Тасманію. Ей трэба было пераадолець 2300 міль, пасля прыбыцця ў Хобарт на борце заставалася ўсяго 9 тон вугалю[28][Заўв 2].

Уладкаванне базы на мысе Дэнісана[правіць | правіць зыходнік]

База на мысе Дэнісана. Фота 2006 года.

Першы час члены зімовачнай каманды размяшчаліся ў чатырох палатках, але ўжо 20 студзеня былі пачаты работы па пабудове базы. Паколькі ў распараджэнні зімоўшчыкаў было два разабраныя дамы, было вырашана з аднаго зрабіць тамбур і майстэрню, там жа размяшчаўся матор-генератар для радыёстанцыі. У параўнанні з востравам Роса, уладкаванне базы было складаней: ледавік падыходзіў амаль да самага марскога ўзбярэжжа, а таксама адсутнічала зямля ці жвір, у які можна было б укапаць апорныя слупы канструкцыі, пабудовы даводзілася ставіць на суцэльным гнейсе[29]. Домікі, пабудаваныя для экспедыцыі ў Аўстраліі, мелі форму піраміды; ацяплянае цэнтральнае памяшканне было акружана з чатырох бакоў крытымі верандамі вышынёй 5 футаў (1,5 м), у якіх абсталёўваліся склады і прытулак для сабак, асвятляліся памяшканні чатырма столевымі люкамі і ацэтыленавымі гарэлкамі. Пад дах база была падведзена ўжо 22 студзеня, 24 студзеня скончылі кладку падлогі, дах з наветранага боку насцялілі 25 студзеня. 30 студзеня каманда ўпершыню спала ў капітальным памяшканні. З 1 лютага пачаліся рэгулярныя метэаралагічныя назіранні, прыборы размясцілі ў дзвюх будках у 20 ярдах на ўсход ад дома. Для магнітных назіранняў былі выбудаваныя асобныя павільёны, размешчаныя далей — каб пазбегнуць перашкод[30]. Сабак на цэнтральнай базе было 19, але іх стан быў лепшым, чым у момант высадкі з «Аўроры»[31].

К. Мерц вылазіць з тамбура, вядучага на веранду. На даху жылой хаціны на заднім плане выразна бачны светлавы люк. Фота 1912 года.

Паколькі Моўсан ужо ў лютым прыйшоў да высновы, што на мысе Дэнісана надвор’е нашмат больш ветранае, чым у любым іншым рэгіёне Антарктыды, трэба было зрабіць базу больш герметычнай. У выніку, каб патрапіць у жылую хаціну, патрабавалася пераадолець тры дзверы — люк на веранду, падвойныя дзверы вестыбюля і трэція — ва ўласна жылую зону. Усе дзверы і люкі былі падвешаныя на спружынах і трымаліся ў закрытым стане. Ва ўваходным тамбуры зладзілі ледавік для мяса, дзе змяшчалася 15 баранавых туш, прывезеных з Аўстраліі, а таксама свежая цюленіна і мяса пінгвінаў[32].

З сярэдзіны лютага вятры сталі часова сціхаць да вечара, таму начальнік экспедыцыі распарадзіўся навучыць усіх удзельнікаў каманды хадзіць на лыжах, галоўным экспертам быў К. Мерц. Лыжы, узятыя з сабой, былі прызначаныя для рыхлага, глыбокага снегу. Аб выніках Моўсан пісаў:

…Я прыйшоў у рэшце рэшт да пераканання, што калі б мы ўсе былі такімі дасведчанымі лыжнікамі, як Мерц, то лыжы маглі б прынесці нам вялікую карысць[33].

Восень і першая зімоўка на мысе Дэнісана[правіць | правіць зыходнік]

Птушаняты пінгвінаў Адэлі пасля моцнай завеі.

28 лютага група ў складзе Моўсана, Бейджа і Мадыгана пачала разведку падыходаў да базы з боку Антарктычнага ледавіка, было неабходна выявіць бяспечны спуск і пазначыць яго арыенцірамі. З-за моцнага ветру, які толькі ўзмацняўся на вышыні, разведку завяршылі да 2 сакавіка. Хуткасць ветру дасягала 80 міль/гадз, сярэдняя тэмпература трымалася на ўзроўні +15 °F (−10 °C). Завея сціхла толькі да 8 сакавіка, у гэты дзень было вырашана заваліць камянямі сцены магнітаграфічнай будкі, каб яе не знесла віхурамі. За дзень да ўзроўню даху было навалена каля 30 тон камянёў. Знешняе абліцоўванне таксама прывяло да таго, што ўнутры круглы год падтрымлівалася аднолькавая тэмпература, неабходная для дакладнай каліброўкі прыбораў[34]. 12 сакавіка бура аднавілася, у той жа дзень была страчана шлюпка, якую знесла ў акіян разам з лядовым полем, і назіралася першае палярнае ззянне. Моцны вецер забіваў у драбнейшыя шчыліны жылога дома снег, які даводзілася выграбаць з веранды штодня, у жылым пакоі падтрымлівалася тэмпература усяго +40 °F (+4,5 °C). Замярзалі любыя вадкасці, уключаючы чарніла і фатаграфічныя растворы. Галоўным ацяпляльным сродкам была кухонная пліта, якую тапілі вугальнымі брыкетамі, іх расход дасягаў у сярэднім 100 фунтаў у дзень (45 кг). Падчас завей комін хутка забіваўся снежным пылам і лёдам[35].

22 сакавіка на працягу гадзіны фіксавалася хуткасць ветру 86 міль/гадз. Шыпаваны абутак, прывезены з Англіі, быў цалкам непрыдатным для перамяшчэння, надзейную апору давалі толькі швейцарскія чаравікі, падбітыя цвікамі даўжынёй 1½ цалі. Аднак яны патрабавалі моцнай шнуроўкі, з-за чаго ногі значна мацней схіляліся да абмаражэння. З часам удзельнікі экспедыцыі выпрацавалі асаблівы спосаб перамяшчэння ва ўмовах бесперапыннага ўрагану[36].

Фотаздымак Ф. Хёрлі ілюструе перамяшчэнне падчас ураганнага ветру.
Тыповы партрэт чалавека, які выйшаў на паветра ва ўраган. На фота метэаролаг Мадыган пасля зняцця паказанняў прыбораў.

Размяшчэнне навуковых прыбораў патрабавала іх пастаяннага наведвання нават ва ўмовах урагану. Мадыган кожную раніцу правяраў метэаралагічнае абсталяванне і мяняў рэгістрацыйныя шпулькі самапісцаў. На Уэтэры ляжаў абавязак здабычы і распалкі лёду, які ішоў на бытавыя патрэбы і падрыхтоўку ежы для 18 чалавек; Клоўз прыносіў вугаль, складаваны пад адкрытым небам; кватэрмайстар Мёрфі выграбаў снег з харчовых складоў і пастаўляў на кухню патрабаваныя харчы. Паколькі вонкавыя працы прадстаўлялі вялікую небяспеку (аднойчы асістэнта метэаролага — Ходжмана — знесла ветрам, і ён 2 гадзіны не мог вярнуцца дадому), па асноўных маршрутах на базе былі пракладзены вехі. У моцную мяцеліцу твар чалавека пад капюшонам заносіла снегам, які ад цяпла, якое выдаткоўваецца скурай і дыханнем, змярзаўся ў маску, як можна бачыць на фатаграфіі[37].

Па меры наступу зімы хуткасць ветру ўзрастала: у красавіку было некалькі дзён з хуткасцю буры ў 90 міль/гадз. Па гэтай прычыне дом быў дадаткова абкладзены сцяной з скрынь, а кроквы з паўднёвага боку былі ўмацаваныя. Да 15 мая вецер дзьмуў з хуткасцю 90 міль/гадз суткі запар. 24 мая на базу абрынуўся нечаканы шквал з хуткасцю 200 міль/гадз. Тэмпература апусцілася да −28 °F (−33 °C)[38].

На зімоўцы Моўсан стараўся падтрымліваць мерны лад жыцця: усе члены каманды па чарзе неслі кухонныя вахты акрамя прамых службовых абавязкаў. Элементам псіхалагічнай разрадкі былі шматлікія святы — у першую чаргу дні нараджэння, хоць аднойчы каманда прымудрылася адсвяткаваць юбілей першага запуску газавага асвятлення ў Лондане. Моўсан пісаў:

У дні нараджэння і пры ўсякіх іншых падыходных падставах з’яўляліся стравы, якія прыводзілі ў захапленне гурманаў. Слоеныя булачкі, паравыя пудынгі, жэле і бланманжэ, сапраўдныя густыя супы і кансамэ  (англ.), цюлень з рэзкімі затаўкамі і спецыямі, пяшчотна засмажаны пінгвін, вычышчаная і мастацка аформленая гародніна з прыправай — усё гэта па меры павышэння кулінарных ведаў заўсёды гатавалі на належнай вышыні[39].

Хоць спробу наладзіць радыёсувязь экспедыцыянеры распачалі яшчэ ў красавіку, толькі да 1 верасня 1912 года была скончаная ўстаноўка радыёмачт, антэну нацягнулі на вышыні 65 футаў (19,8 м) ад падножжа. Перадаваныя паведамленні прымаліся на в. Макуоры, але на Зямлі Адэлі паведамленні з мацерыка чутныя не былі. Выхадам са становішча стала ўстаноўка на радыёмачты сценьгаў. 13 кастрычніка парывам шквалу была павалена і расшчэпленая адна з мачтаў, на гэтым завяршыліся эксперыменты з радыёсувяззю ў першы год экспедыцыі[40].

Летні сезон 1912—1913 гадоў[правіць | правіць зыходнік]

Мерц і Нініс кіруюць сабачай запрэжкай на шляху з «Пячоры Аладзіна». Фота Д. Моўсана. Жнівень 1912 года.

Толькі 8 жніўня з’явіліся прыкметы паляпшэння надвор’я: сонечна, вецер верш да 40 міль/гадз. 9 жніўня Моўсан, Нініс і Мадыган вырашылі выпрабаваць сабачую запрэжку і здзейснілі далёкі паход да ўзбярэжжа. Аказалася, што цяглавых магчымасці сабак вельмі добрыя, яны лёгка цягнулі нарты па стромкіх схілах, але ж трэба было абараняць лапы, паколькі адточаны ветрам галалёд наносіў сабакам моцныя парэзы[41]. 10 жніўня атрымалася прайсці 5,5 міль у моцны шторм, пры гэтым былі знойдзены сані, знесеныя ветрам мінулай восенню. Акрамя таго, быў знойдзены пакінуты на ўзбярэжжы тэрмограф, які зафіксаваў самую нізкую за сезон тэмпературу −35 °F (−37,2 °C). Паколькі палатка і ўвесь рыштунак падвяргаліся моцнаму ветравому зносу, 11 жніўня Мадыган і Нініс выкапалі глыбокую снегавую пячору, дастатковую для размяшчэння трох мужчын. Меркавалася, што гэты прытулак, названы «пячорай Аладзіна», будзе зручнай прамежкавай базай для будучых санных паходаў[42]. 13 жніўня каманда рушыла далей на поўдзень:

Сабакі вельмі не любілі сустрэчнага ветру, але ў агульным паводзілі сябе лепш, чым мы чакалі[43].

Паколькі каманда дасягнула зоны расколін, а ў наяўнасці былі прыкметы моцнага шторму, было вырашана паварочваць на мыс Дэнісана. Ужо ў цемры дабраліся да Пячоры Аладзіна, дзе адседжваліся ад буры ўвесь дзень 14 жніўня. Аднак да галоўнай базы было ўсяго 5,5 міль, таму было вырашана рызыкнуць. Ва ўрагане, які дзьмуў з хуткасцю 82 мілі/гадз, зніклі некалькі сабак; іх удалося знайсці толькі 25 жніўня. У верасні было пяцідзённае зацішша, падчас якога былі дастаўлены харчы ў Пячору Аладзіна, а ў марскім заліве было праведзена драгіраванне на глыбіні 50 марскіх сажняў  (англ.) і было знойдзена мноства узораў прыдоннай фаўны[44].

З 7 верасня пачаліся рэгулярныя санкавыя паходы. На першым часе іх абмежавалі радыусам 50 міль і двума тыднямі па працягласці. Першай пайшла партыя Уэба, Мак-Ліна і Стылуэла — курсам прама на поўдзень супраць ветру; у гэты дзень ураган меў сілу 56 міль/гадз. Далей вецер узмацніўся, перасоўвацца можна было толькі на шыпах (якіх меўся 1 камплект), а самая малая прарэха ў палатцы прыводзіла да таго, што наносілася маса снегу. Пасля чатырох дзён паходу даследчыкі вярнуліся на базу. 11 верасня на паўднёвы ўсход выйшлі Нініс, Мерц і Мёрфі. Ім таксама давялося ісці супраць ветру па схіле ледавіка, па вельмі паламаным лёдзе; вярнуліся яны 16 верасня. 12 верасня Мадыган, Клоўз і Уэтэр адправіліся ў заходнім кірунку і адразу трапілі ў зону дрэннага надвор’я. Іх партыя вярнулася 26 верасня ў вельмі дрэнным фізічным стане[Заўв 3], прайшоўшы не больш за 50 міль[45].

Бейдж, Бікертан і Нініс прыводзяць у працоўны стан аэрасані. Ангар высечаны ў лёдзе.

У кастрычніку пачаліся моцныя снегапады, перыядычна бывалі і сонечныя дні, у якія вялікія статкі цюленяў выбіраліся з мора на берагавы прыпай. 12 верасня быў заўважаны першы ў новым годзе пінгвін[46]. З-за пастаяннай непагадзі хутка сыходзіў час, прыдатны для даследчых паходаў, — у студзені чакалася прыбыццё «Аўроры». Было вырашана прымяніць аэрасані, нягледзячы на сумневы ў магчымасці іх эксплуатацыі. У выніку Моўсан сфармаваў шэсць даследчых атрадаў:

  1. Паўднёвая партыя — Бейдж, Уэб і Хёрлі. Галоўная задача — магнітныя назіранні ў непасрэднай блізкасці ад Паўднёвага магнітнага полюса;
  2. Паўднёвая дапаможная партыя — Мёрфі, Хантэр, Лейзерон. Забеспячэнне папярэдняга атрада з вяртаннем да канца лістапада;
  3. Заходняя партыя (на аэрасані) — Бікертан, Ходжман, Уэтэр. Яе галоўная задача — перасячэнне заходняга нагор’я. З-за тэхнічных складанасцей яе адпраўленне было прызначана на снежань;
  4. Бліжняя ўсходняя партыя — Стылуэл, Клоўс, Ходжман (на першых парах). Яе асноўная задача — падтрымка астатніх партый і картаграфаванне мясцовасці. У снежні на месца Ходжмана павінен быў устаць Лейзерон;
  5. Усходняя берагавая партыя — Мадыган, Мак-Лін, Корэл. Яе задачай было даследаванне берагавой лініі;
  6. Дальняя ўсходняя партыя — Моўсан, Нініс і Мерц. Складалася з самых дасведчаных лыжнікаў і каюраў экспедыцыі, павінна была прайсці да далёкага ўзбярэжжа праз мацерыковыя льды[47].

6 лістапада адправілася ў шлях Паўднёвая дапаможная партыя, а 7-га, нягледзячы на моцную завею, — Бліжняя ўсходняя і Усходняя берагавая партыі. Атрад Моўсана выходзіў 9 лістапада, зыходзячы з таго, што пачатковы маршрут усіх партый супадаў[48].

Няўдалы паход Дальняй усходняй партыі[правіць | правіць зыходнік]

Карта паходу. Сінім колерам пазначаны паход Моўсана, Нініса і Мерца. Чырвоным колерам — шлях Моўсана і Мерца пасля смерці Нініса. Зялёным колерам — адзіночнае вяртанне Моўсана.

Пакінуўшы Пячору Аладзіна 10 лістапада, Дальняя ўсходняя партыя трапіла ў буран, з-за якога рухацца можна было толькі ў другую палову дня 13-га. Дасягнуўшы Кафедральнага грота (у 11,75 мілі ад Пячоры Аладзіна), атрад Моўсана зладзіў прывал да 16 чысла, прычым на гэты час быў скарочаны харчовы паёк. Каманда мела трое саней, на якія былі пакладзены 1723 фунты грузу (781 кг); у іх былі запрэжаны 16 сабак. Правіянт быў разлічаны на 9-тыднёвы паход трох чалавек[49].

Да 18 лістапада сціхлі буран, дзённая тэмпература вагалася ад 0° да +18 °F (ад −17,7 °C да −7,7 °C). Снежная паверхня ледавіка (названага імем швейцарца) дазволіла Мерцу надзець лыжы. Стромкія схілы ледавікоў прыводзілі да пастаянных перакульванняў санак і заблытвання сабак у пастромках[50]. У Нініса адбыўся прыступ снежнай слепаты, але яго купіравалі кроплямі какаіну. Трэшчынаватая паверхня прыводзіла да таго, што сабакі правальваліся. 24 лістапада Моўсан ад стомы забыўся завесці гадзіннікі, прыйшлося дадаткова праводзіць вылічэнні, каб усталяваць правільны час[51].

Да 28 лістапада каманда апынулася ў зоне ўзламанага лёду. Па начах вецер дасягаў хуткасці 70 міль/гадз., і сабакі адмаўляліся ісці насустрач завеі. 1 снежня некалькі распагодзілася і пацяплела, быў адкрыты ледавік Нініса. 6, 7 і 8 снежня лютавала бура з хуткасцю 70 міль/гадз. Моўсан успамінаў:

Правесці адзін дзень у спальным мяшку пасля доўгага паходу няблага, але тры дні запар — моцна надакучыць любому. Нініс з томікам Тэкерэя не так сумаваў, а Мерц скончыў чытанне кішэннага выдання Шэрлака Холмса, яшчэ калі перачакаў завею ў Пячоры Аладзіна, і цяпер яго адзінай забаўкай, да нашага ўзаемнага задавальнення, было паўтарэнне на памяць цэлых урыўкаў з гэтай кнігі. Мне ў гэты час моцны неспакой дастаўляў запаленне асобы, а Нініс пакутаваў ад болю, які прычыняўся «ногцеедам» на адным з яго пальцаў[52].

Болі ў далейшым настолькі змучылі Нініса, што 13 снежня Моўсан разрэзаў яму палец, што прынесла яму значнае палягчэнне. 14 снежня было сонечнае надвор’е, тэмпература +21 °F (−6 °C). Паколькі атрад знаходзіўся ў зоне расколін, Мерц пайшоў наперад на лыжах. Моўсан не зразумеў знакаў, якіх ён падаваў, і спакойна перасёк вялікую расколіну шырынёй каля 11 футаў (3,3 м) па заснежаным мосце. Нініс, які рухаўся за ім і кіраваў нартамі з запасамі харчавання, зусім бясшумна праваліўся ў расколіну разам з запрэжкай. Прамеры лёскай паказалі, што яе глыбіня перавышала 150 футаў (45 м). Нініс і сабакі не праяўлялі ніякіх прыкмет жыцця, а разгледзець падрабязнасці было немагчыма нават у палявы бінокль. У 21 гадзіну Моўсан і Мерц прачыталі над краем расколіны памінальную малітву[53].

У Мерца і Моўсана засталіся адны сані з запасам правіянту на паўтара тыдня толькі для людзей, для шасцярых сабак, ужо моцна аслабленых паходам, ежы не было. На шляху Дальняя ўсходняя партыя не пакідала прамежкавых складоў з прадуктамі, паколькі не збіралася вяртацца цяжкай лядовай дарогай. Мерц і Моўсан вырашылі ісці найкарацейшым шляхам да базы — па плато. Загінула і палатка, прыйшлося зрабіць нейкі часовы прытулак з запаснога тэнта. Ні паходная кухня, ні газа не былі страчаны, заставалася забіваць найслабейшых сабак[54].

Акрамя цяжкага маральнага стану, палярнікаў прыгняталі бытавыя складанасці (быў страчаны посуд, яго зрабілі з кансервавых слоікаў) і шмат часу, які сыходзіў на зборы. Рацыён харчавання спрасціўся дашчэнту: паводле ўспамінаў Моўсана, сабачае мяса было «жорсткім, жылістым і не мела ніякіх слядоў тлушчу»[55]. Паколькі было адносна цёпла, пераходы працягваліся і ўначы і доўжыліся да 12 гадзін запар. Сабакі былі занадта змучаныя, каб цягнуць груз, таму цягло ўзялі на сябе людзі. 18 снежня была забітая яшчэ адна сабака, іх засталося трое. Да 23 снежня снег стаў друзлым і з’явіліся раскрытыя расколіны. Нягледзячы на гэта, на галодным пайку Мерц і Моўсан рабілі нядрэнныя дзённыя пераходы. Каляды адсвяткавалі унцыяй (28 г) сметанковага масла і тушаным сабачым мясам. Дзённы рацыён складаўся звычайна з кавалачка мяса, дапоўненага 1-2 унцыямі шакаладу або разынак, і 3-4 унцыямі сумесі пемікана і галет. Увесь гэты час дзьмуў вецер з хуткасцю 30 міль/гадз[56].

Напярэдадні Новага года захварэў Мерц, ён заявіў, што сабачае мяса дрэнна на яго дзейнічае і што варта харчавацца звычайнай ежай. З роспытаў высветлілася, што ён адчувае болі ў вобласці жывата, такія ж сімптомы адчуваў і Моўсан. 3 студзеня Мерц адмарозіў пальцы на руках. Вымушаны адпачынак не прыносіў палягчэння, тым больш што трэба было ляжаць у мокрых спальных мяшках. 6 студзеня вырашылі рухацца далей, начальнік вылічыў, што ад базы іх аддзяляе ўсяго 100 міль[57].

Нарты Моўсана, скарочаныя для перацягвання ў адзіночку.

7 студзеня Мерц без дапамогі Моўсана нават не мог выбрацца з спальнага мяшка. У яго пачаліся нейкія мазгавыя прыпадкі, якія суправаджаліся трызненнем. Трызненне працягвалася да поўначы, затым ён заснуў. Назаўтра Моўсан выявіў, што швейцарац мёртвы[58][Заўв 4]. Фізічны стан Моўсана, які застаўся ў адзіноце, быў сумным: з 6 студзеня з яго стала схадзіць скура, чарнелі і гнаіліся пальцы на нагах, схадзілі ногці, яго мучылі моцныя болі ў страўніку. Ён сумняваўся, што зможа самастойна ўсталёўваць палатку ў штармавое надвор’е. Тым не менш, 8 студзеня ён пахаваў Мерца ў гурбе і стаў рыхтавацца ў адзіночку дабірацца да базы. З курткі Мерца і яго рэчавога мяшка ён сшыў ветразь для нарт, а самі нарты распілаваў напалам. 11 студзеня, нягледзячы на абадраную скуру на нагах, Моўсан адправіўся ў шлях і прайшоў 6 міль[59].

Моўсан пасля вяртання з адзіночнага паходу. 8 лютага 1913 года.

15 студзеня 1913 года было крайнім днём вяртання на базу ўсіх санных партый. Моўсан тады знаходзіўся на ледавіку Мерца, які быў галоўнай перашкодай на яго шляху. Увечары 17 студзеня ў моцны снегапад Моўсан адчуў, што падае, і павіснуў на вяроўцы ад саней ў расколіне на 14 футаў ніжэй паверхні. Пасля некалькіх няўдалых спробаў яму ўдалося вылезці на паверхню; пасля гэтага ён выходзіў у шлях толькі з вераўчанай лесвіцай на плячы[60].

Знясілены Моўсан да 29 студзеня меў усяго 2 фунты прадуктаў (900 г), але ў той жа дзень ён знайшоў снежны гурый, узведзены Мак-Лінам, чый атрад выходзіў на пошукі Дальняй усходняй партыі. У гурыі меўся мех з правіянтам, а запіска паказвала кірунак да Пячоры Аладзіна, да якой было 23 мілі. У той жа запісцы паведамлялася, што «Аўрора» ўжо прыбыла, Амундсен пакарыў Паўднёвы полюс, а каманда Скота застаецца ў Антарктыдзе яшчэ на год. Самым характэрным у гэтай гісторыі было тое, што запіска была датавана 08:00 29 студзеня, а Моўсан выйшаў да гурыя ў дзве гадзіны дня[61].

З-за моцнага ветру, які зносіў яго на ўсход, Пячоры Аладзіна Моўсан дасягнуў толькі вечарам 1 лютага. Завея ўтрымлівала яго на месцы яшчэ на працягу тыдня. Падыходзячы да базы, Моўсан убачыў «Аўрору», якая аддалялася з бухты. Аднак на беразе заставаліся людзі, першым яго сустрэў Бікертан. На базе засталіся таксама Мадыган, Мак-Лін, Бейдж, Ходжман і радыст Джэфрыс, які прыбыў з Аўстраліі. Яны павінны былі сустрэць групу Моўсана і зазімаваць разам з імі. Аказалася, што Джэфрысу ўдалося наладзіць радыёстанцыю, прыёмнік меўся і на «Аўроры». Капітан Дэвіс спрабаваў манеўраваць, аднак з-за моцнага ветру, які падняўся 10 лютага, вырашыў не рызыкаваць[62].

Санкавы паход групы Бейджа[правіць | правіць зыходнік]

Роберт Бейдж. Фота Ф. Хёрлі.

10 лістапада 1912 года Бейдж, Уэб і Хёрлі развіталіся з атрадам Моўсана і адправіліся на сустрэчу з дапаможным атрадам Мёрфі, Хантэра і Лейзерона. Вецер у той дзень меў хуткасць 45 міль/гадз і моцна ўскладняў перасячэнне зоны расколін. Далей дзве партыі пачалі ўздым на ледавік, што ва ўмовах завеі сілай ад 70 да 80 міль/гадз прывяло да рэзкага запавольвання тэрмінаў перамяшчэння. Надвор’е было параўнальна цёплым для Антарктыды +10 °F (−12 °С). Хмарнасць прыводзіла да дэзарыентацыі. Бейдж пісаў:

На радзіме нават пры самых моцных туманах заўсёды можна бачыць дарогу непасрэдна пад нагамі. А на Зямлі Адэлі, калі нават няма снегападу, лёгка спатыкнуцца аб чатырохфутавы заструг, не заўважыўшы яго…[63].

16 лістапада члены партыі прыйшлі да высновы, што груз занадта цяжкі, і пакінулі тыднёвы запас правіянту ў снежнай пірамідзе побач з тэрмографам. Да 18 чысла, прасоўваючыся праз вецер, атрад выйшаў да даліны, якая сілкавала ледавік Мерца. Бязветранасць і наяўнасць снежнай лёгкапраходнай паверхні прыводзілі, аднак, да прыступаў снежнай слепаты ў людзей. 21 лістапада Уэб пачаў серыю магнітных назіранняў, яму асіставаў Лейзерон. Усе працы даводзілася рабіць у шторм з хуткасцю 35 міль/гадз. Мёрфі мучыўся з гатаваннем ежы, паколькі, каб растапіць снег, патрабавалася не менш за гадзіну. Тым не менш, збудаваўшы склад для зваротнага шляху (названы Складам Паўднёвага Крыжа), 22 лістапада дапаможная група была адпраўлена на базу[64].

Члены атрада вырашылі пакінуць на прамежкавай базе частку рыштунку, уключаючы чаравікі з шыпамі, кнігі, лішнюю вопратку. Агульная вага грузу цяпер складала 748 фунтаў (339 кг). Знаходзячыся на 67-й мілі ад галоўнай базы, члены навуковай групы зафіксавалі значнае магнітнае скланенне. У інструкцыі, дадзенай Моўсанам, паказвалася, што Бейдж мог сам выбіраць — ісці ў кірунку геаграфічнага Паўднёвага полюса або магнітнага, гэта залежала ад ступені змяненняў магнітных абурэнняў. Было вырашана ісці на Магнітны полюс, запасы дазвалялі вярнуцца на базу да 15 студзеня наступнага года[65].

24 лістапада пачаўся паход пры шторме 50 міль/гадз. Далейшае прасоўванне ажыццяўлялася з вялікімі намаганнямі з-за дрэннага асвятлення і пастаянна дрэннага надвор’я. У пачатку снежня мясцовасць стала перасечанай, хуткасць прасоўвання скарацілася з-за вялікіх заструг з вострымі хрыбтамі. Да 12 снежня Бейдж разлічваў дабрацца да пункту ў 200 мілях ад базы. Пасля яго дасягнення быў закладзены склад, а далей даследчыкі пайшлі з запасамі на 17 дзён. Маральнае самаадчуванне членаў каманды было прыгнечаным — яны разлічвалі прайсці 400 міль да магнітнага полюса, але нават 300-мільная адлегласць здавалася непераадольнай. Непрамеранымі заставаліся 49′. У дадатак, усе трое пакутавалі ад снежнай слепаты, і таблеткі какаіну карысталіся вялікім попытам[66].

21 снежня каманда пераадолела адзнаку 300 міль ад базы. Назіранні вяліся ў вельмі цяжкіх умовах: усе маніпуляцыі з тонкай наладай даводзілася рабіць голымі рукамі пры тэмпературы −10 °F (−23,3 °C), у дадатак інструменты трэба было чысціць ад вільгаці, якая выдаткоўваецца пры дыханні. Крайні пункт, дасягнуты партыяй, складаў 70°36′ пд. ш. і 148°10′ у. д.[67]. Нягледзячы на тое, што назіраць магнітнага скланення на 90° не атрымалася, групу падціскаў час. Да прызначанага Моўсанам тэрміну заставалася 25 дзён, правіянту мелася на 23, у тым ліку непасрэдна на санках — усяго на 8 дзён. У дзень зімовага сонцастаяння тэрмометр паказаў −21 °F (−29,4 °C), унты з футра аленяў былі моцна сцёртыя, швы на іх пачыналі распаўзацца[68].

Спадарожны вецер дзякуючы ветразямі, пастаўленым на нарты, моцна палегчыў перамяшчэнне. Дзённыя пераходы сталі складаць ад 18 да 20 міль, арыентаванне палягчалі вехі, пакінутыя па шляху. Каляды адсвяткаваць не ўдалося з-за адсутнасці харчоў, 200-мільны склад быў знойдзены толькі ў тры гадзіны дня 27 снежня. Адкладзенае свята выразілася ва ўжыванні самаробнага пудынгу з галет, тлушчу і малака, а таксама разынкавага кампоту, змешанага са спіртам для распальвання прымуса. Уэб запас таксама цыгары[69]. Пад новы год каманда знаходзілася на 109-й мілі, пасля чаго рэзка сапсавалася надвор’е, а ўдзельнікі паходу пакутавалі ад снежнай слепаты. Нягледзячы на бесперапынныя штормы (лабавы вецер у 60 міль/гадз пры снегападзе), Бейдж вырашыў прабівацца да ўзбярэжжа. 600-мільны паход завяршыўся 11 студзеня[70].

Паход групы Мадыгана на ўзбярэжжа[правіць | правіць зыходнік]

Сесіл Мадыган.

Задачай групы Мадыгана было комплекснае даследаванне ўзбярэжжа на ўсход ад ледніка Мерца, уключаючы магнітныя, геалагічныя і біялагічныя назіранні. Трэба было таксама скласці падрабязную тапаграфічную карту, так як ад яе дакладнасці залежала інтэрпрэтацыя метэаралагічных дадзеных. Тэрмінам вяртання на базу было пастаўлена 15 студзеня[71].

10 лістапада каманда пакінула Кафедральны грот і рушыла ў замець, якая дзьмула з хуткасцю 30 міль/гадз. Агульная вага рыштунку складаў 800 фунтаў (362 кг); з гэтым грузам было неабходна прайсці 18 міль на паўднёвы ўсход і чакаць прыбыцця групы Моўсана[72]. У зоне расколін адбылося першае здарэнне: Корэл праваліўся на снежным мосце ў расколіну на ўсю даўжыню збруі — 6 футаў, а стромая расколіна мела глыбіню не менш за 60 футаў (18 м). На прывале Мак-Лін быў уражаны моцным прыступам снежнай слепаты. З гэтага дня ўсе ўдзельнікі паходу сталі насіць супрацьсонечныя акуляры нават пры воблачным надвор’і[73].

Наступныя чатыры дні вецер дзьмуў з хуткасцю 60 міль/гадз, робячы немагчымым перамяшчэнне. Рушылі ў шлях толькі 16 лістапада, пры бакавым ветры ў 35 міль/гадз і толькі тады сустрэліся з групай Моўсана. 18 лістапада, развітаўшыся з Дальняй усходняй партыяй, група Мадыгана выступіла ў бок мора, якога і дасягнула, прайшоўшы 33 мілі. Перамяшчэнне ажыццяўлялася разам з групай Стылуэла, з якой рассталіся 19-га чысла. На марскім узбярэжжы Мадыган праводзіў трыянгуляцыі усіх прыкметных пунктаў і астраўкоў ля ўзбярэжжа. Сонечнае надвор’е ўносіла ў даследаванні свае карэктывы: Мадыган атрымаў моцныя апёкі твару, а Мак-Лін ніяк не мог выгаіцца ад снежнай слепаты. Таму 21 лістапада каманда правяла ў лагеры, дзе ўладкоўвала склад, а 22-га пайшлі даследаваць толькі што адкрыты пік Аўроры. 23 лістапада Мадыган праваліўся ў расколіну на ўсю даўжыню вяроўкі — 24 футы (7,3 м), у той дзень атрад знаходзіўся на 60-й мілі ад галоўнай базы[74].

У пачатку снежня працягваліся даследаванні марскога ўзбярэжжа, якія перарываліся доўгімі перыядамі бур. Было выяўлена, што ўзбярэжжа не супадае з картамі Уілкса, знятымі ў 1840 годзе. Былі адкрытыя скала Хорн і мыс Пінгвін. Самым усходнім пунктам, дасягнутым камандай да 18 снежня, была 68°18′ пд. ш. і 150°12′ у. д.[75]. Выпрабаваўшы непагадзь, каманда шчасна вярнулася ў Пячору Аладзіна 16 студзеня, калі «Аўрора» ўжо дасягнула берагавой базы[76].

Партыя Бікертана[правіць | правіць зыходнік]

Выпрабавальны запуск аэрасаняў.

Атрад Бікертана павінен быў апрабаваць аэрасані ў антарктычных умовах. Начальнік партыі ўсведамляў, што выпрабаванне пераробленага аэраплана на Зямлі Адэлі «раўнасільнае выпрабаванню маленькага маторнага катэра ў быстрыні Ніагары»[77]. На марскім лёдзе праца аэрасаняў была немагчымая, адзіным месцам было ўзвышша на поўдзень ад базы, але да яе вёў ўздым у 1400 футаў крутасцю 1:3,5. Выхадам стаў імправізаваны тормаз-запавольнік на лыжным шасі — да кожнай з лыжаў мацавалі свідар[78]. Рухавік мог працаваць толькі ў ціхае і сонечнае надвор’е, блок цыліндраў і паліўны бак афарбавалі ў чорны колер. Алей гусне ўжо пры тэмпературы +30 °F (−1 °C), аднак пры адсутнасці ветру, пры ўмове, што рухавік прабыў на сонцы не менш за дзве гадзіны, ён запускаўся адносна лёгка. Першыя паспяховыя запускі прайшлі 15 лістапада, тады на базе заставаліся толькі Ханам, Уэтэр і Бікертан[79].

20 лістапада Бікертан і Уэтэр адправіліся на аэрасанях у Пячору Аладзіна, каб даставіць туды 20 галонаў бензіну і 6 галонаў алею. Нават на гэтай дыстанцыі адзін з цыліндраў даваў перабоі, тым не менш, атрымалася паспяхова выканаць задачу пры сустрэчным ветры ў 15 міль/гадз. 2 снежня ўдалося зрабіць ўдалы рэйс у Пячору Аладзіна з 700 фунтамі карыснай нагрузкі і з экіпажам у 3 чалавекі. Стартаваць вырашылі на наступны дзень, калі на базе заставалася 6 чалавек. Выехалі ўтрох у 16:00 3 снежня і пры адсутнасці ветру з грузам 400 фунтаў і ўсяго за гадзіну дасягнулі Пячоры Аладзіна. Тут на аэрасані пагрузілі дадаткова 100 фунтаў правіянту (45,3 кг), 700 фунтаў бензіну і 130 фунтаў змазачнага алею, пагружаных у чацвёра нарт на буксіры. Правіянту павінна было хапіць на 6 тыдняў, паліва — на 26 гадзін бесперапыннай працы рухавіка. Перамяшчэнне ажыццяўлялася з хуткасцю 3 мілі/гадз, яна ўзрасла ўдвая пасля таго, як адчапілі адны сані з 72 галонамі бензіну і 12 — алею. 4 снежня было вырашана ісці ў Кафедральны грот і перабраць рухавік, але пры спробе запуску яго заклінавала. Бікертан пісаў:

Вельмі шкада было пакідаць машыну. Хоць у такіх непрыдатных умовах, якія існуюць на Зямлі Адэлі, мы не чакалі ад аэрасаняў многага, усё ж сітуацыя, якая склалася, выклікала ў нас пачуццё расчаравання[80].

5 снежня каманда выступіла на паўднёвы захад, і неўзабаве даследчыкі знайшлі на снежнай паверхні хандрыт  (ісп.) — першы метэарыт, знойдзены ў Антарктыдзе. Яго памеры былі 5 × 3 × 3,5 цалі, ён ляжаў у невялікай западзіне, прыкладна ў 5 см ніжэй паверхні[1]. З 6 па 8-е снежня каманда сядзела ў намёце па прычыне моцнай буры, прычым 9 снежня надвор’е пагоршылася. За ўвесь час шляху партыя пераадолела ўсяго 31 мілю. 13 снежня, прабіваючыся з ветразем на нартах супраць снегу, экспедыцыянеры наехалі на застругі і зламалі бамбукавы перадок саней. Толькі 16 снежня сціхла завея, якая цягнулася 11 дзён запар. За пяць наступных дзён каманда пераадолела 100 міль, начальнік прыняў рашэнне вяртацца[81]. За ўвесь час паходу (4 снежня 1912 — 17 студзеня 1913 года) партыя знаходзілася ў шляху ўсяго 26 дзён, за якія былі зроблены 150 міль, з якіх 97 — за пяць дзён.

Другая зімоўка на мысе Дэнісана[правіць | правіць зыходнік]

Так выглядала веранда жылой базы, заваленая снегам. Чалавека на фатаграфіі складана апазнаць, верагодна, гэта Ходжман, хоць выказваліся дапушчэнні, што гэта Мерц.

На другую зіму на галоўнай базе заставаліся ўсяго 7 чалавек, якія разумелі, што «Аўрора» не прыйдзе да наступнага года. Калі зіма ў 1912 годзе наступіла ў сакавіку, то ў 1913 годзе — у пачатку лютага. Таму зімоўшчыкі дзейна ўзяліся за забеспячэнне бяспекі. Бейдж, Ходжман і Мак-Лін задумалі збудаванне ветралома вакол хаціны, пабудаванага з усякага роду абломкаў. Вугаль адкапалі з-пад снегу і перанеслі на ўчастак скалы вышэй, абклаўшы яго рэшткамі страявога лесу. Мадыган, акрамя абавязкаў метэаролага, стаў клапаціцца аб ездавых сабаках, прывезеных «Аўрорай», — гэта была зграя Амундсена, падораная ім аўстралійскай экспедыцыі на Тасманіі[82]. Для сабак пастараліся забіць як мага больш цюленяў, стварыўшы вялікі запас мяса і тлушчу. Бікертан працаваў з бензінавым рухавіком радыёстанцыі і рамантаваў анемометры, якія пастаянна ламаліся. Бейдж працягваў весці магнітныя назіранні. Дастаўку вугалю і вады на камбуз узяў на сябе Мак-Лін. Самая цяжкая праца выпала на долю Джэфрыса: ён кожную ноч праводзіў, слухаючы сігналы радыё, а днём па раскладзе перадаваў уласныя паведамленні. З-за бесперапынных вятроў тросавыя мацаванні радыёмачт мелі патрэбу ў штодзённым падцягванні, якое таксама было абавязкам Джэфрыса. 15 лютага яму ўпершыню ўдалося перахапіць зводку надвор’я, якая перадавалася з вострава Макуоры на Тасманію. Сувязь з востравам удалося наладзіць 21 лютага, а 23 лютага была адпраўлена першая радыёграма генерал-губернатара Аўстраліі. У ёй запрошваецца дазвол назваць адкрытае ўзбярэжжа ў гонар караля Георга V. Асобныя тэлеграмы ў той жа дзень былі адпраўленыя сваякам загінулых Нініса і Мерца. Зваротныя паведамленні прыбылі ўжо ў сакавіку[83].

Каб развеяць аднастайнасць жыцця на зімоўцы, доктар Мак-Лін у красавіку пачаў выдаваць часопіс «Завея Адэлі», у якім адлюстроўвалася жыццё экспедыцыі на працягу 7 месяцаў. Гэта было першае перыядычнае выданне, якое афіцыйна выпускалася ў Антарктыдзе: Мак-Лін праз радыётэлеграфныя паведамленні звязаўся з Асацыяцыяй журналістаў у Сіднеі і быў прыняты ў яе шэрагі[84]. Распарадак дня быў нязменным: кожны з 7 зімоўшчыкаў раз у тыдзень адпрацоўваў кухонную і начную вахту, метэаралагічныя і магнітныя даследаванні праводзіліся кожны дзень, увесь астатні час займала апрацоўка навуковых матэрыялаў, здабытых у летні сезон. Па раніцах у нядзелю праводзіліся набажэнствы, часам на грамафоне запускаліся запісы духоўнай музыкі. Меўся ў экспедыцыі і партатыўны арган, на якім іграў Ходжман[85]. З красавіка, калі вецер не перавышаў 50 міль/гадз, зімоўшчыкі асвойвалі мастацтва хады на лыжах[86].

Самыя моцныя вятры пачаліся ў маі, як і ў зімовы сезон 1912 года. Рэкордную хуткасць ветру анемометр паказаў 17 мая ў 06:30 раніцы — 103 мілі ў гадзіну. У той дзень Мадыгана збіла з ног, і ён разбіў бутэльку чарніла, якую нёс запраўляць у анемограф, а Бейджа знесла з магнітнай пляцоўкі, калі ён выпадкова падняў рукі. Мак-Ліна з кавалкамі пітнога лёду зносіла на 20 ярдаў ад месца працы. 7 чэрвеня шквалам знесла галоўную радыёмачту[87]. Толькі 6 ліпеня яе атрымалася зняць і падрыхтаваць да рамонту, але гэтая магчымасць прадставілася толькі ў зацішша 11 і 19 ліпеня. У выніку стрэсу і папярэдняй напружанай працы Джэфрыс захварэў нервовым засмучэннем[88].

5 жніўня вецер цалкам спыніўся, але базу вышэй карніза занесла снегам. Карыстаючыся зацішшам, Бікертан усталяваў радыёмачту, замацаваўшы яе 18-ю расцяжкамі са сталёвага троса, якія паказалі сябе выключна эфектыўнымі пры любым надвор’і. У той жа дзень Джэфрыс выгаіўся ад дэпрэсіі і ўсталяваў сувязь з востравам Макуоры[89]. Генерал-губернатар Аўстраліі ў той жа дзень прысвоіў імя каралевы Мэры ўзбярэжжу, на якім працавала партыя Уайлда. 31 кастрычніка на базу прыйшла тэлеграма, што капітану Дэвісу атрымалася знайсці сродкі для эвакуацыі экспедыцыі, выхад «Аўроры» быў намечаны на 15 лістапада. На мысе Дэнісана пачаліся зборы найбольш грувасткага абсталявання і прыбораў[90].

23 лістапада Моўсан, Мадыган і Ходжман распачалі кароткую санную экскурсію на гару Мёрчысан, каб эвакуіраваць прыборы і маёмасць, пакінутыя там Усходняй берагавой і Паўднёвай партыямі. З сабой яны ўпершыню ўзялі самаробны радыёпрыёмнік, каб атрымліваць весткі з базы. Пячора Аладзіна не пацярпела за зіму. Пошукі склада на 53-й мілі ад базы (там былі геалагічныя ўзоры) ні да чаго не прывялі, бо яго заваліла 9-футавым пластом снегу. Вяртаючыся 12 снежня назад — завея пратрымала каманду 7 дзён у 67 мілях ад базы, Моўсан і таварышы ўбачылі заходзячую ў бухту «Аўрору».

Два доўгія гады засталіся ззаду — іх захіліла выдатная сучаснасць. Цяпер нам трэба будзе жыць у краіне, дзе няма ні завей, ні вятроў, дзе выпадае прыемны асвяжальны дождж, дзе неба тыднямі застаецца блакітным і дзе ўспаміны аб пражытым павінны будуць паступова згладжвацца, як сон — кашмарны сон![91]

Дзейнасць атрада Уайлда[правіць | правіць зыходнік]

Высадка. Паход для закладкі склада[правіць | правіць зыходнік]

Ледзяны бар’ер на Зямлі Адэлі.

У склад каманды Ф. Уайлда ўваходзілі Г. Доўэрс, Ч. Гарысан, К. Ходлі, доктар С. Джонс, А. Кенэдзі, М. Моес і А. Уотсан. Яны былі высаджаны на шэльфавы ледавік Шэклтана 21 лютага 1912 года ў 07:00 раніцы. У каманды было 9 ездавых сабак, якія знаходзіліся ў дрэнным стане. Палова людзей адразу стала расчышчаць месца для зімовачнага дома, астатнія вазілі харчы і будматэрыялы на ледзяны бар’ер, які меў у гэтых месцах вышыню 100 футаў (30 м). Будаўніцтва дома доўжылася 7 дзён, працоўны дзень на гэты перыяд доўжыўся з 6 гадзін раніцы да 7 вечара; надвор’е ўвесь час заставалася спрыяльным. За дзень ўдавалася зрабіць 13 грузавых рэйсаў працягласцю 9,5 міль кожны[92].

Зімовы дом быў падведзены пад дах 28 лютага, прычым унутры дома памерам 6 × 6 м былі вылучаныя фоталабараторыя, уваходны тамбур і каюта начальніка. Пірамідальны дах ствараў веранду ў 5 футаў шырынёй, якая агінала дом з трох бакоў. У ёй захоўваліся харчы, у тым ліку 5,5 тон вугальных брыкетаў. Сцены былі ізаляваны лямцом, асвятлялася хаціна, як і на базе Моўсана, светлавымі люкамі на даху. Палярнай ноччу дом асвятляўся ацэтыленавай гарэлкай, газ для якой выпрацоўваўся з карбіду[93].

Завея працягвалася амаль бесперапынна ўвесь люты і пачатак сакавіка 1912 года, што перашкаджала ўсталёўцы радыёмачты і наладжванню сувязі. Мачты былі вышынёй 52 футы (15,8 м). Гэта затрымлівала выхад саннай партыі, якая павінна была паспець да пачатку зімы. 13 сакавіка пасля вельмі моцнай завеі адбылося абламванне ледавіка, у выніку быў знішчаны зручны з’езд, па якім былі дастаўлены харчы і матэрыялы для базы. Крутая ледзяная скала мела вышыню ад 60 да 100 футаў. Тым не менш, усё было гатова для выхаду ў шлях. У санкавы атрад уключылі Доўэрса, Гарысана, Ходлі, Джонса, Моеса і Уайлда, на базе заставалася двое. Мэтай Уайлда былі ўнутраныя раёны ледавіка, дзе было неабходна закласці некалькі складоў для летніх даследчых паходаў. Агульная вага грузу для складоў была роўнай 1233 фунтам (559 кг)[94].

Выступілі 14 сакавіка ў 7 гадзін раніцы. Перамяшчэнне моцна запавольвалася друзлым снегам, які не вытрымліваў вагі чалавека. Набліжалася палярная ноч, цямнела пасля шасці вечара, таму пераходы працягваліся з 7 да 17 гадзін. 16 сакавіка пачалася моцная завея, перасоўвацца можна было толькі ў чаравіках на шыпах. Новы моцны снегапад пачаўся 21 сакавіка і працягваўся тыдзень[95]. Толькі 29 сакавіка атрымалася заснаваць склад, прычым Доўэрс адмарозіў нос, а Моес — нагу; трэба было хутчэй вяртацца на зімоўе. З-за чарговай завеі 6 красавікавелікоднюю вігілію) ў цяжкім становішчы апынуліся Доўэрс і Моес, якія адправіліся раней — іх заваліла снегам у намёце, і яны 36 гадзін правялі без руху і ежы. Аказалася, што гэтыя драматычныя падзеі адбываліся ўсяго ў 2 мілях ад базы. За час 25-дзённага паходу кожны яго ўдзельнік у сярэднім страціў 2,5 фунты вагі, а Гарысан схуднеў на 6 фунтаў (2,5 кг); хадавых дзён было ўсяго 12. Агульная пройдзеная адлегласць — 122 мілі. За час адсутнасці каманды Уайлда Кенэдзі і Уотсан вывучылі 5 ацалелых сабак хадзіць у запрэжцы і размясцілі ў парадку ўсе грузы і матэрыялы[96].

Зімоўка[правіць | правіць зыходнік]

7 красавіка 1912 года пачалася моцная завея, з-за якой людзі не рызыкавалі выходзіць нават для кармлення сабак. Былі размеркаваныя абавязкі на зіму: Гарысан сачыў за газавым асвятленнем і тапіў печку вуглём, Ходлі фармаваў меню і адшукваў на складзе патрэбныя прадукты, Моес кругласутачна займаўся метэаралагічнымі назіраннямі, Уотсан сачыў за сабакамі. Кухонныя абавязкі выконвалі ўсе члены каманды, акрамя Уайлда, кухонная вахта доўжылася тыдзень[97].

Месца зімоўкі каманды Уайлда было значна больш снежным, чым мыс Дэнісана, зімовачны дом апынуўся засыпаны снегам па самы дах, таму быў выкапаны ўваходны тунэль і адкапаныя пячоры для размяшчэння сабак, здабычы прэснага лёду, і г. д. Пасля стварэння падснежнага гарадка каманда апынулася незалежнай ад стану надвор’я[98].

Працоўны дзень на зімовай базе працягваўся з 10 да 13 гадзін, астатні час удзельнікі каманды, калі не выконвалі якіх-небудзь неадкладных работ, маглі адпачываць. Любімымі гульнямі на зімоўцы былі брыдж  (англ.) і шахматы, прычым фігуры выразаў Гарысан. Спартыўны брыдж быў галоўнай забаўкай — набраныя ачкі абвяшчаліся публічна, былі заснаваны два медалі — для тых, хто набраў максімальную і мінімальную колькасць ачкоў у бягучым тыдні. Кожную нядзелю праводзілася набажэнства, якое па чарзе праводзілі Уайлд і Моес, на ўсіх быў усяго адзін малітоўнік[99].

Падчас завеі 20 мая зніклі два сабакі, аднаго знайшлі на берагавым лёдзе, цэлым пасля падзення з 40-футавага абрыву, другі знік без вестак[100]; яшчэ адзін сабака сарваўся з абрыву 18 ліпеня. Адносна мяккае надвор’е трымалася з 27 мая па 2 чэрвеня, а з 4 па 22 чэрвеня было выключна ясна. У гэты час удзельнікі каманды штодня палявалі на цюленяў, што дазволіла замяніць кансервы свежым мясам[101]. Уайлд спадзяваўся пачаць з 15 жніўня санкавыя паходы. 11 жніўня ледзь не здарылася вялікага няшчасця: Уайлд і Доўэрс чысцілі дымавую трубу, у гэты ж час Джонс зараджаў карбідавую шашку для выпрацоўкі ацэтылену. Газавы генератар плаваў у газе і нейкім чынам успалымніўся. Полымя гасілі коўдрамі, але патушыць пажар удалося толькі пасля таго, як устаноўку вынеслі ў снежны тунэль і завалілі лёдам. Шкода вылілася ў дзве апаленыя коўдры і апёкі твару Джонса[102].

Санкавы паход быў прызначаны на 20 жніўня. Груз — 1440 фунтаў, гэта значыць на 200 фунтаў больш, чым падчас вясновага паходу. Яго размеркавалі па трох нартах. Харчовы паёк вырашылі браць такі ж, як у экспедыцыі Шэклтана, — 34 унцыі (963 г) цвёрдай ежы на чалавека ў суткі, аднак замест аўсянай мукі былі галеты. З-за неспрыяльнага надвор’я выступілі толькі 22 жніўня[103].

Вясновыя і летнія паходы[правіць | правіць зыходнік]

Пасля двухдзённага паходу пры −34 °F (−36 °C), 24 жніўня былі заўважаныя выхады скальных парод — нунатакі Гіліса. 27—30 жніўня зноў бушавала завея, і партыя стаяла на месцы. 31 жніўня тэмпература ўпала да −47 °F (−44 °C), і было вырашана закласці склад у 84 мілях ад базы і вяртацца: спальныя мяшкі зусім адсырэлі. З-за мацнейшых ураганаў дабраліся да зімоўе толькі 15 верасня. Было вырашана, што заходні паход узначаліць Джонс[104].

Група Уайлда[правіць | правіць зыходнік]

Уайлд і Уотсан падчас санкавага паходу. Здымак зроблены ў намёце, злева бачны бамбукавы шост.

Яшчэ адну спробу выхаду Уайлд, Уотсан і Кенэдзі распачалі 28 верасня. За тыдзень з-за рыхлага снегу ўдалося прасунуцца ўсяго на 19 міль, потым Кенэдзі расцягнуў сухажылле, і 8 кастрычніка група вярнулася назад. У самы апошні дзень Кенэдзі і Уотсан захварэлі снежнай слепатой. На базе не было нікога[105]. Група Джонса брала правіянту на 4 тыдні паходу, гэты тэрмін выйшаў 23 кастрычніка. 26-га чысла Уайлд, узяўшы двухтыднёвы запас правіянту на 8 чалавек адправіўся на пошукі. Партыю Джонса ўбачылі ў той жа дзень каля 17:30. Аказалася, што група дабралася да ледавіка Алены, моцна парэзанага расколінамі, дзе іх напаткала непагадзь. Яны правялі ў лагеры 17 дзён усяго ў 28 мілях ад базы. Адна палатка была разарвана ветрам, давялося капаць лядовы прытулак, які быў вельмі нязручным, таму што тэмпература лёду была ніжэй тэмпературы паветра[106].

Новы паход пачаўся 1 лістапада: група Уайлда ішла на ўсход, група Джонса — на захад. У самым пачатку паходу Уайлду атрымаўся прайсці 62 мілі за 4 дні[107]. Далей зноў пачалася завея, 5 лістапада прыйшлося пастаянна адкопваць са снегу палатку і нарты. 7 лістапада дабраліся да скал, дзе гнездаваліся сотні буравеснікаў  (англ.). Групу Уайлда суправаджаў Гарысан, які павінен быў дайсці да склада і вярнуцца на базу да Моеса, які застаўся там у поўнай адзіноце. Аднак з-за страты адных саней 8 лістапада Уайлд вырашыў пакінуць Гарысана пры сабе[108]. Да 20 лістапада прасоўванне моцна абцяжарвалася паламаным лёдам і пастаяннай непагаддзю. 24 лістапада Уотсан праваліўся ў расколіну і павіс на збруі на глыбіні 10 футаў. Падалі ў расколіны Гарысан і сам начальнік партыі[109]. Пасля цяжкага пераходу па мяккім снезе, які доўжыўся ўвесь снежань, на Каляды Уайлд уступіў у валоданне ад імя караля Георга V і Аўстралійскага саюза над новаадкрытымі землямі, якія пазней атрымалі назву Зямля Каралевы Мэры[110]. На базу каманда вярнулася 7 студзеня 1913 года, прайшоўшы 237 міль — не лічачы разведачных вылазак, учыненых за 28 хадавых дзён з 70, якія доўжыўся паход. На базе іх сустрэў Моес, які пражыў там дзевяць тыдняў у поўнай адзіноце і лічыў Гарысана загінулым[111].

Група Джонса[правіць | правіць зыходнік]

Гняздоўе антарктычных буравеснікаў.

Мэтай групы была гара Гаусберг  (руск.), адкрытая экспедыцыяй фон Дрыгальскага ў 1902 годзе. Уся гэтая тэрыторыя называлася Зямля Кайзера Вільгельма II. З-за непагадзі выступіць ўдалося толькі 7 лістапада, маючы 9-тыднёвы запас правіянту, які даводзілася цягнуць самім. У першы дзень удалося прайсці 11 міль. Пасля дасягнення прамежкавага склада запас павялічыўся да 1200 фунтаў, даючы аўтаномнасць ў 13 тыдняў[112]. Да 17 чысла дабраліся да ледавіка Хелен. 24 лістапада адкрылі востраў, пакрыты ледавіком, ён атрымаў імя Дрыгальскага. Далей былі адкрыты іншыя астраўкі і берагавыя скалы, якія служылі прыстанкам велізарным калоніям пінгвінаў Адэлі. Моцны шторм пратрымаў групу на востраве Хасуэл на працягу 5 дзён. Побач з востравам былі адкрыты гіганцкія калоніі імператарскіх пінгвінаў, колькасць якіх Джонс ацаніў у 7500 галоў. Упершыню былі адкрыты гнездзішчы антарктычных буравеснікаў, якіх налічвалася не менш за 300 галоў[113]. 3 снежня група адправілася на мацярык, уздым на ледавік па узламаным прыпаі быў вельмі цяжкім. 5 і 6 снежня наймацнейшы штармавы вецер прымушаў каманду адседжвацца ў намёце, далейшае перасоўванне ўскладнялася расколінамі і ненадзейнымі снежнымі мастамі. Гару Гаусберг убачылі толькі 16 снежня, але наблізіцца да яе адразу аказалася зусім немагчыма. У той жа дзень выявілі працёк газавых слоікаў, з-за чаго пазбавіліся галона паліва, што пакуль не мела сур’ёзных наступстваў[114]. Да гары выйшлі раніцай 21 снежня, гэта быў самы заходні пункт, дасягнуты Аўстралійскай антарктычнай экспедыцыяй — 66°48′ пд. ш., 89°12′ у. д.[82]. Шлях заняў 215 міль па прамой і не менш за 300 міль з улікам адхіленняў ад курсу і перацягвання санак чоўнавым метадам. Абследаванне горы праходзіла 24 і 25 снежня, пры гэтым не было выяўлена ніякіх слядоў наведвання яе германскімі даследчыкамі[115]. 26 снежня павярнулі назад; на базу вярнуліся 20 студзеня[116].

У лютым, з-за рэзкага пагаршэння надвор’я, удзельнікі каманды турбаваліся з-за адсутнасці «Аўроры» і сталі рыхтавацца да другаснай зімоўкі. 16 лютага на радыёмачце паставілі адбівальнік, святло ад штармавога ліхтара было бачным за 8 міль. Яхта прыйшла эвакуіраваць атрад Уайлда 23 лютага — праз год і 1 дзень пасля высадкі[117].

Група вострава Макуоры[правіць | правіць зыходнік]

Усходняе ўзбярэжжа вострава Макуоры.

Група Эйнсварта высадзілася на востраве 22 снежня 1911 года. Першараднай задачай было разгортванне станцыі бяздротавага тэлеграфа. Тэлеграфны пагорак, абраны для гэтай мэты, меў вышыню 350 футаў. Будаўніцтва базы вялося хуткімі тэмпамі і скончылася 30 снежня. Дом меў памер 20 × 13 футаў, усе дэталі былі з арэгонскай хвоі і елкі. Дом ахрысцілі «Вілай Георга V»[118]. У лік рыштунку ўваходзіла 12 жывых авечак, якія свабодна пасвіліся пад адкрытым небам. З разбітага прамысловага судна быў зняты 200-галонавы бак, які выкарыстоўваўся для прылады вадаправода, а драўніна пайшла на дзелавыя патрэбы і на дровы[119].

Радыёстанцыю разгарнулі 16 студзеня 1912 года. З 17 студзеня Блэйк змог прыступіць да тапаграфічнай здымкі, а біёлаг Гамільтан ўзяўся за вывучэнне марской флоры і з часам наведаў усе калоніі пінгвінаў, якія меліся на востраве[120]. 13 лютага ўдалося звязацца з параходам «Улімароа», а 14 лютага наладзілі сувязь з брытанскім вайскоўцам караблём «Дрэйк», атрымаўшы ад яго сігналы дакладнага часу, а таксама звязаліся з Сіднеем. Так стала вядома, што радыёстанцыя адкрылася ў Мельбурне, а праз месяц чакаецца адкрыццё станцыі ў Хобарце, што прыкметна спрашчала працу на востраве Макуоры[121]. У ноч на 11 сакавіка пачаўся моцны снегапад, у той дзень з Хобарта атрымалі паведамленні аб прыбыцці туды Амундсена і дасягненні ім Паўднёвага полюса[122]. У шторм 1 красавіка знесла трос, які падтрымліваў радыёантэну, але з разбітага цюленебойнага судна ўдалося зняць ланцуг патрэбнай даўжыні, пасля чаго радыёмачта стала устойлівай да канца працы станцыі[123].

7 чэрвеня на востраў прыбыла «Аўрора», прынесла пошту, разабраны марэограф і іншыя харчы. Потым высветлілася, што паперу для самапісцаў і аўтаматычны хранометр для марэографа па памылцы адправілі на Зямлю Адэлі. Перацягваць грузы прыйшлося на сабе па камяністым грунце, пры гэтым адна толькі прыёмная труба марэографа важыла каля 6 цэнтнераў. Судна сышло 22 чэрвеня, пасля чаго Эйнсварт і Сандэл прыступілі да ўстаноўкі прыбораў[124].

12 ліпеня скончыліся запасы вады ў вялікім баку, а снегу выпадала занадта мала, каб забяспечвацца вадой у дастатку. Вада з балота кішэла казуркамі і аддавала торфам, яе выкарысталі толькі для тэхнічных патрэб, а крыніцу пітной вады знайшлі толькі ў ¾ мілі ад базы[125]. 9 верасня на востраў зайшло судна «Рэйчэл Коўэн», якое прывезла пошту, фотаматэрыялы і запчасткі для анемометра, але абутак наўзамен дзіравага дастаўлена не быў[126].

Калонія каралеўскіх пінгвінаў на востраве Макуоры.

25 верасня 1912 года на станцыі Макуоры ўпершыню ўлавілі паведамленні з базы Моўсана на Зямлі Адэлі, якія былі вельмі слабымі і з цяжкасцю паддаваліся расшыфроўцы. Выклікі ні да чаго не прывялі, хоць радыст Соер слухаў эфір штоноч да світання[127]. 10 кастрычніка падчас моцнага шторму ўпала радыёмачта, яе ўсталёўвалі Эйнсварт, Соер і Сандэл, прычым ішоў мокры снег[128]. Увечары 25 кастрычніка на востраў прыйшла радыёграма Дэвіса, які апавяшчаў, што мае намер зайсці на востраў, і пытаўся, што неабходна даставіць у першую чаргу. Тапограф Блэйк, вярнуўшыся 4 лістапада з чарговай экскурсіі, заявіў, што яму засталося не больш за 4-5 дзён да завяршэння поўнай здымкі выспы, якая паказала, што карты паўднёвага ўскрайку Макуоры, апублікаваныя раней, вельмі недакладныя[129]. «Аўрора» прыйшла 22 лістапада, аднак поўная тапаграфічная здымка была скончаная Блэйкам толькі 8 студзеня[130].

3 лютага, пасля 4-месячнага маўчання, прыйшло паведамленне з Зямлі Адэлі, але станцыі Макуоры там не чулі. Увечары 4 лютага з базы паведамілі, што Моўсан да гэтага часу не вярнуўся з санкавага паходу; Соер спрабаваў звязацца з імі, але зноў беспаспяхова. 8 лютага ўлавілі просьбу базы на мысе Дэнісана аб вяртанні «Аўроры» (якая, як пазней высветлілася, на судне пачутая не была). Там жа паведамлялася аб гібелі Нініса і Мерца; Соер зноў беспаспяхова спрабаваў звязацца з базай. На наступны дзень з Аўстраліі паведамілі пра гібель групы Р. Скота ў сакавіку 1912 года[131]. Толькі 20 лютага ўдалося наладзіць прамую сувязь з мацерыковай базай. 28 лютага нечакана высветлілася, што не хапае прадуктаў, і прыйшлося ўводзіць рацыянаванне цукру. Сакавік пачаўся штормам, што дзьмуў з хуткасцю 64 міль/гадз, які знёс прыбудову базы, разарваў брызентавы тэнт і знёс вадасцёкавы жолаб[132]. З-за моцных штармоў адкладалася прыбыццё «Рэйчэл Коўэн», таму каманда па магчымасці перайшла на падножны корм: харчаваліся рыбай, маарыйскімі курамі, палявалі на марскіх сланоў. 1 мая Эйнсварт вылічыў, што запасаў павінна хапіць на два месяцы[133]. Газа скончыўся да канца чэрвеня, прыйшлося перайсці на газнічкі, зараджаныя тлушчам марскіх сланоў, яны курэлі і выдавалі непрыемны пах. Судна ўсё не выходзіла з Хобарта, на востраве заставаўся двухтыднёвы запас мукі. Апошні хлеб выпякаўся 18 ліпеня[134]. Апошнія запасы скончыліся 23 ліпеня, цяпер даводзілася харчавацца выключна мясам марскіх сланоў, на пошукі і забой якіх сыходзіла шмат часу, пінгвіны кудысьці зніклі. 6 жніўня было атрымана паведамленне, што моцна пашкоджаная штармамі «Рэйчэл Коўэн» прыйшла ў Новую Зеландыю[135]. Да таго часу прадставілася магчымасць адправіць на востраў параход «Тутанекаі», з якім было вырашана адправіць захварэлага радыста Соера. Параход прыбыў 20 жніўня, але з-за непагадзі разгружацца прыйшлося пры дапамозе шлюпак і катэра, што ўяўляла сабой вялікаю рызыку. Калі «Тутанекаі» сышоў, члены экспедыцыі забілі апошнюю авечку і ўчынілі «баляванне» з маслам, варэннем, садавіной і рысам. Пінгвіны вярнуліся толькі ў верасні[136]. 18 лістапада на востраў, нарэшце, прыйшла «Рэйчэл Коўэн», прынесла вугаль і соль для кансервацыі заалагічных калекцый. 28 лістапада ў бухту Хаселбора прыбыла і «Аўрора»[137].

Вяртанне[правіць | правіць зыходнік]

«Аўрора», бачная скрозь льды. Фота зроблена з адлегласці каля 600 м.

«Аўрора» выйшла з Хобарта 19 лістапада 1913 года, накіроўваючыся на эвакуацыю Аўстралійскай экспедыцыі. 28 лістапада на востраве Макуоры на борт узышлі Эйнсварт і яго супрацоўнікі, а наўзамен высадзілі трох радыстаў, якія павінны былі ажыццяўляць перадачу метэаралагічных дадзеных для Бюро надвор’я Аўстралійскага саюза. На востраве яхта прабыла тыдзень, за гэты час Хёрлі зняў некалькі фільмаў, а Корэлу ўдалося зрабіць некалькі каляровых фатаграфій[138].

«Шалёныя пяцідзясятыя» абмінулі шчасна, не выпрабаваўшы звычайных для гэтых шырот штармоў. Кожныя 24 гадзіны ўладкоўвалася акіянаграфічная станцыя, перш за ўсё — для прамера глыбінь. Раніцай 14 снежня яхта падышла да мыса Дэнісан. Надвор’е ў той дзень было сонечным, вецер дзьмуў з хуткасцю 25 міль/гадз. І ў далейшым надвор’е спрыяла пагрузцы[139]. 22 снежня вырашылі даследаваць прыбярэжныя астравы, недаступныя для сухапутнага атрада, але ў вігілію патрапілі ва ўраган з хуткасцю 70 міль/гадз. У дзень Раства зламалася лапа якара, пасля чаго капітан Дэвіс павёў судна пад абарону ледавіковага языка Мерца, які абмінулі 29 снежня[140]. Да Новага года атрымалася абследаваць астраўкі заліва Комануэлт, але святкаваць наступ 1914 года прыйшлося пры моцным хваляванні і гайданцы[141]. Далей на працягу трох тыдняў судна змагалася з пакавымі льдамі, накіроўваючыся на Зямлю Каралевы Мэры. 23 студзеня ва ўраган, нават знаходзячыся ў з’яднаным лёдзе, судна наогул не магло ўтрымлівацца на зададзеным курсе[142].

12 лютага, знаходзячыся пад 55° пд. ш., «Аўрора» ўвайшла ў струмень спадарожнага паўднёва-заходняга ветру, пад усімі ветразямі ўдавалася развіваць хуткасць 8 вузлоў. Сандэл і Бікертан разгарнулі радыёстанцыю і 16 лютага выразна лавілі сігналы судоў. 26 лютага экспедыцыя прыбыла ў Адэлаіду[143].

Пасля вяртання[правіць | правіць зыходнік]

Моўсан у адзенні і рэгаліях рыцара-бакалаўра. Фота 1914 года.

На беразе каманду сустракаў кіраўнік Геаграфічнага таварыства Паўднёвай Аўстраліі, натоўп сабраўся такі, што Моўсану даводзілася выкарыстоўваць мегафон  (англ.). Неўзабаве вітаць палярнікаў прыбыў генерал-губернатар Аўстраліі — барон Томас Дэнман. У гонар палярнікаў былі дадзеныя два прыёмы: лордам-мэрам Адэлаіды і рэктарам універсітэта. Была атрымана віншавальная тэлеграма ад караля. Для самога Моўсана самымі важнымі былі высокія ацэнкі, дадзеныя яго рабоце Уільямам Брусам і Эрнэстам Шэклтанам[144]. На прыёме не было радыста Джэфрыса — ён ніяк не мог акрыяць ад псіхічнага засмучэння[145].

31 сакавіка ў Мельбурне адбылося вяселле Моўсана і Пакіты Дэльпрат — яго нявесты, якая чакала тры гады; шаферам быў капітан Дэвіс. У вясельнае падарожжа яны адправіліся ў Лондан, іх суправаджалі капітан Дэвіс і доктар Мак-Лін, у Лондане 3 мая аўстралійцаў сустракалі лэдзі Шэклтан і Ф. Уайлд[146].

Галоўнай задачай Моўсана было расплаціцца з пазыкамі — надзвычай паспяховая навуковая экспедыцыя апынулася катастрафічнай у фінансавым плане. Найбольш тэрміновыя даўгі былі пакрытыя продажам «Аўроры» (за 5000 ці — паводле іншых дадзеных — за 3200 фунтаў) Шэклтану для патрэб яго Трансантарктычнай экспедыцыі[147].

Астатнюю частку доўгу Моўсан разлічваў вярнуць ад ганарару за апісанне падарожжа — двухтомную кнігу «The Home of the Blizzard». Прызнаючы, што з’яўляецца няважным пісьменнікам, Моўсан запрасіў у сааўтары кіраўнікоў экспедыцыйных партый, ад імя якіх вялося выкладанне ў адпаведных раздзелах. Вусныя апавяданні і дзённікавыя правіліся доктарам Мак-Лінам, якому Моўсан заплаціў за гэта 300 фунтаў стэрлінгаў — суму, роўную яго ганарару за ўдзел у экспедыцыі. Кніга была ілюстравана фотаздымкамі Хёрлі, які неадкладна адправіўся ў Антарктыду з Шэклтанам, нягледзячы на незадавальненне Моўсана[147].

Дуглас Моўсан і яго жонка карысталіся папулярнасцю ў вышэйшым свеце Лондана. 13 мая яны ўдастоіліся каралеўскай аўдыенцыі ў Букінгемскім палацы, 22 мая Моўсан быў запрошаны на афіцыйны абед, які даваў міністр па справах Аўстраліі Рыд. Даследчык даў серыю лекцый не толькі аб сваёй экспедыцыі, але і аб гераічнай гібелі Роберта Скота, у выніку яго ўдава — Кэтлін Скот — ахвяравала ў фонд Аўстралійскай экспедыцыі 1000 фунтаў. У чэрвені 1914 года Моўсан зрабіў афіцыйны даклад у Каралеўскім геаграфічным таварыстве, на дакладзе прысутнічалі Шэклтан і мноства супрацоўнікаў Моўсана, якія былі тады ў сталіцы імперыі. Быў там і Бельграў Нініс-старэйшы — бацька загінулага (да сваякоў Мерца Моўсан асобна ездзіў у Швейцарыю). 29 чэрвеня Дуглас Моўсан быў афіцыйна ўзведзены ў рыцарскае званне, маючы 32 гады ад роду[148].

Толькі ў 1916 годзе ўсе ўдзельнікі экспедыцыі былі ўдастоены Палярнага медаля, а самога Моўсана ўзнагародзілі Залатым медалём Каралеўскага геаграфічнага таварыства[149].

Апрацоўка навуковых вынікаў экспедыцыі ішла вельмі доўга, нягледзячы на тое, што Моўсан перадаў усе матэрыялы і права на іх ураду штата Новы Паўднёвы Уэльс, і яны выдаваліся дзяржаўным выдавецтвам. Апошні том («Птушкі») быў апублікаваны ў 1937 годзе, а выданне навуковай справаздачы Аўстралійскай экспедыцыі 1911—1914 гадоў было аб’яднана з вынікамі брытана-аўстрала-новазеландскай экспедыцыі 1929—1931 гадоў[150].

Былая база Моўсана на мысе Дэнісана захоўваецца намаганнямі Фонду хаціны Моўсана, заснаванага ў 1997 годзе[151]. У 2004 годзе яна была ўключана ў лік ахоўных аб’ектаў Сакратарыята Дагавора аб Антарктыцы[152].

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. З адміралам Грылі Моўсан сустракаўся падчас лекцыйнага турнэ ў ЗША ў 1915 годзе, ужо пасля заканчэння экспедыцыі.
  2. Прыбыўшы 12 сакавіка 1912 года ў Хобарт, каманда «Аўроры» сустрэла ў гавані «Фрам» Амундсена, каманда якога заваявала Паўднёвы полюс 14 снежня папярэдняга года.
  3. Паводле апісанняў Моўсана, Клоўз і Мадыган абмарозілі ногі — апошні адмарозіў абодва вялікія пальцы, а Уэтэр атрымаў рану пад падбародкам, калі да твару яго прымёрз ваўняны шлем.
  4. Дыскусія аб прычынах смерці Мерца працягваецца. Яшчэ ў 1968 годзе была вылучана гіпотэза, што Мерц памёр ад гіпервітамінозу вітаміна А, які змяшчаўся ў печані ездавых лаек. І. П. Магідовіч у «Нарысах па гісторыі геаграфічных адкрыццяў» прыводзіў яе як даказаны факт. Аднак у 2005 годзе Д. Кэрынгтан-Сміт выпусціла артыкул, у якім даказвала, што смерць Мерца наступіла як ад агульнага знясілення, так і ад псіхалагічнай немагчымасці харчавацца мясам жывёл, пра якіх ён клапаціўся на працягу 18 месяцаў запар (Denise Carrington-Smith. Mawson and Mertz: a re-evaluation of their ill-fated mapping journey during the 1911–1914 Australasian Antarctic Expedition. The Medical Journal of Australia (20 April 2005)).

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

  1. а б Sears, Derek. Rocks on the ice // New Scientist. — 22 March 1979. — Vol. 81, no 1147. — P. 959. ISSN 0262-4079.
  2. Antarctic treaty system: an assessment: proceedings of a workshop held at Beardmore South Field Camp, Antarctica, January 7–13, 1985. — Washington, DC: The National Academies Press, 1986. — P. 96.
  3. Магидович 1985, с. 321.
  4. Ладлэм 1989, с. 165.
  5. а б Моусон1 1967, с. 11.
  6. Моусон1 1967, с. 12–13.
  7. Моусон1 1967, с. 24.
  8. Моусон1 1967, с. 13.
  9. Моусон1 1967, с. 14.
  10. Моусон1 1967, с. 26–27.
  11. Моусон1 1967, с. 35.
  12. Моусон1 1967, с. 33.
  13. Моусон1 1967, с. 36.
  14. Моусон1 1967, с. 33–35.
  15. Моусон1 1967, с. 159–161.
  16. Моусон1 1967, с. 162–164.
  17. Моусон1 1967, с. 28–29.
  18. Wanted: brainy, enterprising, fit young men with moral qualities (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 11 красавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014.
  19. The contracts (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 11 лютага 2014. Праверана 31 студзеня 2014.
  20. On the small matter of payment (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 11 лютага 2014. Праверана 31 студзеня 2014.
  21. Моусон1 1967, с. 30–33.
  22. Моусон1 1967, с. 35–36.
  23. Моусон1 1967, с. 42–45.
  24. Моусон1 1967, с. 46–51.
  25. Моусон1 1967, с. 54–56.
  26. Моусон1 1967, с. 65–69.
  27. Моусон1 1967, с. 71.
  28. Моусон1 1967, с. 80–83.
  29. Моусон1 1967, с. 85.
  30. Моусон1 1967, с. 86–91.
  31. Моусон1 1967, с. 93.
  32. Моусон1 1967, с. 94–95.
  33. Моусон1 1967, с. 96.
  34. Моусон1 1967, с. 97–100.
  35. Моусон1 1967, с. 101–102.
  36. Моусон1 1967, с. 110–112.
  37. Моусон1 1967, с. 114–116.
  38. Моусон1 1967, с. 124–125.
  39. Моусон1 1967, с. 133.
  40. Моусон1 1967, с. 137–138.
  41. Моусон1 1967, с. 172.
  42. Моусон1 1967, с. 173.
  43. Моусон1 1967, с. 174.
  44. Моусон1 1967, с. 175–177.
  45. Моусон1 1967, с. 179–180.
  46. Моусон1 1967, с. 184.
  47. Моусон1 1967, с. 190.
  48. Моусон1 1967, с. 190–191.
  49. Моусон1 1967, с. 192–194.
  50. Моусон1 1967, с. 197.
  51. Моусон1 1967, с. 200–202.
  52. Моусон1 1967, с. 206.
  53. Моусон1 1967, с. 212.
  54. Моусон1 1967, с. 213–214.
  55. Моусон1 1967, с. 216.
  56. Моусон1 1967, с. 220–222.
  57. Моусон1 1967, с. 224.
  58. Моусон1 1967, с. 225.
  59. Моусон1 1967, с. 226–227.
  60. Моусон1 1967, с. 229–231.
  61. Моусон1 1967, с. 233–234.
  62. Моусон1 1967, с. 235–236.
  63. Моусон1 1967, с. 239.
  64. Моусон1 1967, с. 240–243.
  65. Моусон1 1967, с. 244–245.
  66. Моусон1 1967, с. 253–255.
  67. Моусон1 1967, с. 256.
  68. Моусон1 1967, с. 257.
  69. Моусон1 1967, с. 260.
  70. Моусон1 1967, с. 265–267.
  71. Моусон1 1967, с. 275.
  72. Моусон1 1967, с. 270–272.
  73. Моусон1 1967, с. 273–273.
  74. Моусон1 1967, с. 282–284.
  75. Моусон1 1967, с. 289–291.
  76. Моусон1 1967, с. 306.
  77. Моусон2 1970, с. 8.
  78. Моусон2 1970, с. 9.
  79. Моусон2 1970, с. 10.
  80. Моусон2 1970, с. 12.
  81. Моусон2 1970, с. 12–15.
  82. а б Моусон2 1970, с. 238.
  83. Моусон2 1970, с. 108–111.
  84. Моусон2 1970, с. 115.
  85. Моусон2 1970, с. 116.
  86. Моусон2 1970, с. 117.
  87. Моусон2 1970, с. 119–121.
  88. Моусон2 1970, с. 124.
  89. Моусон2 1970, с. 126–127.
  90. Моусон2 1970, с. 135.
  91. Моусон2 1970, с. 138.
  92. Моусон2 1970, с. 43–44.
  93. Моусон2 1970, с. 44–45.
  94. Моусон2 1970, с. 47–48.
  95. Моусон2 1970, с. 49–51.
  96. Моусон2 1970, с. 52–54.
  97. Моусон2 1970, с. 55.
  98. Моусон2 1970, с. 56–57.
  99. Моусон2 1970, с. 58–59.
  100. Моусон2 1970, с. 59.
  101. Моусон2 1970, с. 61.
  102. Моусон2 1970, с. 63–64.
  103. Моусон2 1970, с. 65–66.
  104. Моусон2 1970, с. 68–70.
  105. Моусон2 1970, с. 71.
  106. Моусон2 1970, с. 73.
  107. Моусон2 1970, с. 75.
  108. Моусон2 1970, с. 77.
  109. Моусон2 1970, с. 81.
  110. Моусон2 1970, с. 87.
  111. Моусон2 1970, с. 88–89.
  112. Моусон2 1970, с. 90–91.
  113. Моусон2 1970, с. 96–97.
  114. Моусон2 1970, с. 101.
  115. Моусон2 1970, с. 102–103.
  116. Моусон2 1970, с. 105.
  117. Моусон2 1970, с. 106–107.
  118. Моусон2 1970, с. 141–142.
  119. Моусон2 1970, с. 142–143.
  120. Моусон2 1970, с. 146.
  121. Моусон2 1970, с. 154.
  122. Моусон2 1970, с. 158.
  123. Моусон2 1970, с. 162.
  124. Моусон2 1970, с. 174–175.
  125. Моусон2 1970, с. 178.
  126. Моусон2 1970, с. 186.
  127. Моусон2 1970, с. 187–188.
  128. Моусон2 1970, с. 189–190.
  129. Моусон2 1970, с. 191–192.
  130. Моусон2 1970, с. 198.
  131. Моусон2 1970, с. 199–200.
  132. Моусон2 1970, с. 202.
  133. Моусон2 1970, с. 204–205.
  134. Моусон2 1970, с. 207.
  135. Моусон2 1970, с. 208.
  136. Моусон2 1970, с. 210.
  137. Моусон2 1970, с. 211.
  138. Моусон2 1970, с. 212.
  139. Моусон2 1970, с. 213.
  140. Моусон2 1970, с. 219.
  141. Моусон2 1970, с. 221.
  142. Моусон2 1970, с. 226.
  143. Моусон2 1970, с. 229–230.
  144. Applause (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014.
  145. Sidney Jeffryes (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 10 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014.
  146. A wedding with a difference (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014.
  147. а б Now, down to work (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014.
  148. Lost in the deluge (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014.
  149. Awards and rewards (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 11 красавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014.
  150. Scientific collections & data: Science and the AAE (англ.)(недаступная спасылка). Australian Antarctic Division. Архівавана з першакрыніцы 11 сакавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014.
  151. The Foundation (англ.)(недаступная спасылка). Mawson's Huts Foundation. Архівавана з першакрыніцы 11 красавіка 2014. Праверана 31 студзеня 2014.
  152. ИМП 77: Мыс Денисон (руск.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 чэрвеня 2022. Праверана 31 студзеня 2014.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Ладлэм, Г. Капитан Скотт / Пер. В. Я. Голанта. — 2-е изд. — Л., 1989. — 288 с. — ISBN 5-286-00406-7.
  • Магидович И. П. и др. Очерки по истории географических открытий. — 1985. — Т. 4. — С. 320–321.
  • Моусон Д. Родина снежных бурь. История Австралийской антарктической экспедиции 1911–1914 годов, написанная сэром Дугласом Моусоном, доктором естественных наук, бакалавром инженерных наук / Пер. А. А. Павловой. — М., 1967. — 334 с.
  • Моусон Д. Страна штормов и туманов. История Австралийской антарктической экспедиции 1911–1914 годов, написанная сэром Дугласом Моусоном, доктором естественных наук, бакалавром инженерных наук / Пер. А. А. Павловой. — М., 1970. — 247 с.
  • Australasian antarctic expedition, 1911–1914(англ.) // Bulletin of the American Geographical Society. — New York: 1915. — Vol. 47. — P. 38–44.
  • Australasian antarctic expedition, 1911–1914. Scientific reports. — Sydney, 1918. — Vol. III. — 330 p.
  • Australasian antarctic expedition, 1911–1914. Scientific reports. — Sydney, 1919. — Vol. VI. — 156 p.
  • Australasian antarctic expedition, 1911–1914. Scientific reports. — Sydney, 1919. — Vol. VII. — 42 p.
  • Davis, John King. With the «Aurora» in the Antarctic, 1911–1914. — London, 1919. — 183 p.
  • Mawson, D. The home of the blizzard, being the story of the Australasian antarctic expedition, 1911–1914. — London, 1915. — Vol. I. — 349 p.
  • Mawson, D. The home of the blizzard, being the story of the Australasian antarctic expedition, 1911–1914. — London, 1915. — Vol. II. — 339 p.
  • Mills, William J. Exploring polar frontiers: a historical encyclopedia in 2 vols. — 2003. — ISBN 1-57607-422-6.
  • Sir Douglas Mawson in New York(англ.) // Bulletin of the American Geographical Society. — New York: 1915. — Vol. 47. — С. 120–122.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]