Эрнэст Генры Шэклтан

Гэты артыкул уваходзіць у лік выдатных
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Эрнэст Генры Шэклтан
англ.: Ernest Henry Shackleton
Франтыспіс кнігі Шэклтана «У сэрцы Антарктыкі»
Род дзейнасці Палярны падарожнік
Дата нараджэння 15 лютага 1874(1874-02-15)
Месца нараджэння
Дата смерці 5 студзеня 1922(1922-01-05) (47 гадоў)
Месца смерці
Месца пахавання
Грамадзянства
Падданства  Вялікабрытанія
Бацька Генры Шэклтан
Маці Генрыэта Летысія Сафія Гэвэн
Жонка Эмілі Дорман
Дзеці Рэйманд Шэклтан
Сесілі Шэклтан
Эдвард Шэклтан
Месца працы
Альма-матар
Член у
Бітвы/войны
Узнагароды і прэміі
Кавалер ордэна Брытанскай імперыі
Кавалер ордэна Брытанскай імперыі
Каралеўскі Віктарыянскі ордэн
Каралеўскі Віктарыянскі ордэн
Палярны медаль
Палярны медаль
Кавалер Вялікага крыжа ордэна Святога Олафа
Кавалер Вялікага крыжа ордэна Святога Олафа
Вялікі крыж ордэна Данеброга Кавалер ордэна Ганаровага легіёна
Ордэн Святой Ганны
Ордэн Святой Ганны
Аўтограф Выява аўтографа
Сайт indigo.ie/~jshack/ernest…
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Сэр Эрнэ́ст Ге́нры Шэ́клтан (англ.: Ernest Henry Shackleton, 15 лютага 1874, Кілкі-хаўс, Кілдэр, Ірландыя — 5 студзеня 1922, Грутвікен, Паўднёвая Джорджыя) — англа-ірландскі даследчык Антарктыкі, дзеяч гераічнага веку антарктычных даследаванняў. Удзельнік чатырох антарктычных экспедыцый, трыма з якіх камандаваў.

Першы досвед палярных даследаванняў атрымаў у экспедыцыі «Дыскаверы», удзельнік першага паходу да Паўднёвага полюса, пасля якога быў эвакуяваны з-за стану здароўя. У 1907 годзе Шэклтан узначаліў уласную экспедыцыю «Німрада», падчас якой дасягнуў 88° 23' пд. ш., не дайшоўшы да Паўднёвага полюса 97 геаграфічных міль (180 км). За свае дасягненні быў узведзены каралём Эдуардам VII у рыцары.

Пасля дасягнення Паўднёвага полюса Амундсенам (14 снежня 1911 года) і Скотам (17 студзеня 1912 года), Шэклтан заявіў, што перасячэнне ўсяго Антарктычнага мацерыка засталося «адзінай буйной мэтай антарктычных падарожжаў». У 1914 годзе ён арганізаваў Імперскую трансантарктычную экспедыцыю. Паход завяршыўся катастрофай: не дасягнуўшы берагоў Антарктыкі, экспедыцыйнае судна «Эндзьюранс» было заціснута льдамі ў Моры Уэдэла і затанула. Шэклтан здолеў выратаваць усю каманду, пры гэтым не загінуў ніводзін чалавек, аднак яго гераічнасць і прафесійныя якасці не былі годна ацэнены ў Брытаніі ў святле Першай сусветнай вайны. У 1921 годзе ён узначаліў экспедыцыю Шэклтана — Роўэта, аднак яшчэ да пачатку яе працы ў Антарктыдзе сканаў ад сардэчнага прыступу ва ўзросце 47 гадоў і быў пахаваны на востраве Паўднёвая Джорджыя.

Шэклтан быў рознабаковай асобай, спрабаваў балатавацца ў брытанскі Парламент, арганізоўваў камерцыйныя прадпрыемствы, але ў ніводным з іх не дамогся поспехаў. Пасля смерці ён быў на пэўны час занядбаны, але ў сярэдзіне ХХ стагоддзя адбыўся ўсплёск цікавасці да спадчыны Шэклтана, спачатку ў ЗША, а затым і ў Вялікабрытаніі. У 2002 годзе падчас правядзення нацыянальнага апытання «100 найвялікшых брытанцаў  (англ.)» Шэклтан заняў 11-е месца, тады як Роберт Скот — толькі 54-е.

Сям’я. Дзяцінства і юнацтва[правіць | правіць зыходнік]

11-гадовы Шэклтан у 1885 годзе.
Сямейны герб.

Эрнэст Генры Шэклтан нарадзіўся ў бароніі Кілкі-Хаўс, прыкладна ў 48 км ад Дубліна, дзе яго бацька быў землеўладальнікам. Эрнэст быў другім з дзесяці дзяцей і першым сынам у сям’і. Бацька — Генры Шэклтан (1847—1920), англа-ірландскага паходжання (нашчадак квакераў з Ёркшыру), маці — Генрыэта Ляцісія Сафія Гэвен (1845—1929), паходзіла з графства Керы  (англ.), яе сям’я — нармандскага паходжання, яны пасяліліся ў Ірландыі з XIII стагоддзя[1]. У Шэклтанаў з 1600 года былі ўласны герб і дэвіз «Стойкасцю пераможам» (лац.: Fortitudine vincimus, англ.: By endurance we conquer)[2][3]. Адным з аддаленых продкаў Шэклтана быў знакаміты мараплавец Марцін Фробішэр  (англ.)[4]. Малодшы брат Э. Шэклтана — Фрэнк (1876—1941) — у 1907 годзе быў арыштаваны па абвінавачванні ў выкраданні каронных знакаў адрознення ордэна св. Патрыка  (англ.), але апраўданы[5].

У 1880 годзе Генры Шэклтан адважыўся змяніць сваё жыццё; пакінуўшы даведзены да галечы маёнтак (у Ірландыі тады назіраўся агульны заняпад сельскай гаспадаркі), ён перавёз сям’ю ў Дублін, дзе стаў вывучаць медыцыну ў Трыніці-каледжы  (англ.). У 1884 годзе Шэклтаны пакінулі Ірландыю і пераехалі ў прыгарад Лондана, дзе галава сямейства спадзяваўся знайсці багатую практыку (усяго Г. Шэклтан прапрацаваў урачом больш за 30 гадоў)[6]. Журналіст і гісторык Роланд Хантфард  (англ.) выказаў дапушчэнне, што сваю ролю ў пераездзе магло згуляць і англа-ірландскае паходжанне Шэклтанаў, паколькі ў 1882 годзе ірландскія нацыяналісты забілі лорда Кавендзіша  (англ.), міністра па справах Ірландыі, што прывяло да абвастрэння нацыянальных супярэчнасцей[6].

Эрнэст Шэклтан рана захапіўся чытаннем, якое стымулявала цікавасць да прыгод[7]. Да 11-гадовага ўзросту ён атрымліваў хатняе выхаванне і адукацыю, а далей быў аддадзены ў падрыхтоўчую школу ў Вэст-Хіле, Далвіч, на паўднёвы ўсход ад Лондана. У 13 гадоў ён паступіў у Далвічскі каледж, прычым ніколі не бліскаў поспехамі ў вучэнні. Ён адрозніваўся спакойным норавам, але ахвотна ўступаў у бойкі, калі аднакашнікі спрабавалі казаць штосьці пра яго паходжанне або высмейвалі ірландскі акцэнт[8]. Пазней ён успамінаў, што вучыцца яму было сумна, і сцвярджаў, што з школьнага курсу геаграфіі ён не запомніў амаль нічога, а вывучэнне літаратуры зводзілася да чытання і аналізу ўрыўкаў з нацыянальных паэтаў і празаікаў[6]. Тым не менш, Шэклтан выпусціўся пятым па паспяховасці ў класе з 31 чалавека[9].

Гандлёвы флот[правіць | правіць зыходнік]

Малодшы лейтэнант Шэклтан ва ўзросце 27 гадоў.

Скончыўшы школу, 16-гадовы Шэклтан не пажадаў працягваць адукацыю, бацькі дазволілі яму стаць мараком, хоць бацька спадзяваўся, што старэйшы сын успадкуе яго прафесію лекара[10]. Тады існавала вакансія кадэта на навучальным караблі «Брытанія», якую сям’я не магла дазволіць сабе па фінансавых меркаваннях, не ўдалося Шэклтану стаць кадэтам і ў вучылішчы гандлёвага флоту. Прыйшлося ісці матросам на паруснік, асвойваць прафесію на практыцы[10]. Бацька змог забяспечыць Шэклтану месца ў North Western Shipping Company, у якой Эрнэст праслужыў 4 гады на ветразніку Hoghton Tower, здзейсніўшы на ім два далёкія плаванні ў Перу і Чылі і адзін кругасветны ваяж, атрымаўшы навыкі зносін з людзьмі ўсіх сацыяльных слаёў[10].

У жніўні 1894 года Шэклтан здаў экзамен на званне памочніка капітана гандлёвага флоту і атрымаў месца трэцяга памочніка на трампавым параходзе (гэта значыць такім, які не мае порта прыпіскі) Monmouthshire кампаніі Welsh Shire Line[11]. Праз два гады паводле вынікаў плавання ў Сінгапур ён здаў экзамены на званне першага памочніка і ў 1898 годзе атрымаў званне капітана гандлёвага флоту, якая давала яму права камандавання брытанскім караблём ў любых шыротах Сусветнага акіяна[12]. У тым жа 1898 годзе Шэклтан паступіў на службу ў прэстыжную кампанію Union-Castle Line, якая здзяйсняла паштова-пасажырскія перавозкі паміж Саўтгемптанам і Кейптаўнам. На думку яго таварышаў па службе, Шэклтан вылучаўся сярод маладых афіцэраў начытанасцю (цаніў Кітса і Браўнінга  (бел. (тар.))) і колам інтарэсаў, пазбягаў кампаніі і быў замкнёны[13]. Яшчэ ў 1895 годзе Шэклтан даведаўся аб паспяховай высадцы Карстэна Борхгрэвінка на ўзбярэжжа Антарктыды і пазней прызнаваўся, што менавіта гэтыя весткі заахвоцілі яго стаць палярнікам[14].

Пасля пачатку англа-бурскай вайны  (ням.) Шэклтана перавялі на ваенны транспарт Tintagel Castle, дзе ён пазнаёміўся з лейтэнантам Седрыкам Лонгстафам, чый бацька — сэр Льюэлін Лонгстаф — быў галоўным спонсарам Нацыянальнай антарктычнай экспедыцыі. Шэклтан скарыстаўся гэтым знаёмствам для сустрэчы з Лонгстафам-старэйшым, паколькі захацеў удзельнічаць у экспедыцыі. Шэклтан сваім энтузіязмам выклікаў на Лонгстафа ўражанне, і той прадставіў яго сэру Клементу Маркхэму — галоўнаму арганізатару экспедыцыі[15]. 17 лютага 1901 года Шэклтан быў зацверджаны на месца трэцяга памочніка камандзіра экспедыцыйнага барка «Дыскаверы»; паводле Хантфарда, пасля прызначэння ён быў залічаны ў рэзерв Каралеўскага ВМФ у званні малодшага лейтэнанта[16]. Шэклтан пры гэтым лічыўся служачым Union-Castle Line у адпачынку, але на самой справе на службу ў гандлёвы флот ён так і не вярнуўся[15]. У ліпені 1901 года Шэклтан уступіў у масонскую ложу Navy № 2612 Аб’яднанай Вялікай ложы Англіі[17].

Першая экспедыцыя[правіць | правіць зыходнік]

Афіцэры на карме барка «Дыскаверы». Крайнія злева — Адрыян Уілсан і Шэклтан, Роберт Скот — пяты справа.

Ідэю нацыянальнай брытанскай экспедыцыі ў Антарктыду з 1898 года адстойваў Клемент Маркхэм, дзякуючы пратэкцыі якога кіраўніком паходу стаў лейтэнант Каралеўскіх ВМФ Роберт Скот, які незадоўга да пачатку работы экспедыцыі атрымаў званне камандэра  (руск.)[18]. Экспедыцыя павінна была вырашаць шырокае кола задач, уключаючы натуральнанавуковыя і геаграфічныя[19]. Тым не менш, з-за шэрагу рознагалоссяў, Адміралцейства  (англ.) не ўзяло экспедыцыю пад свой патранат і не дазволіла падняць ваенна-марскі сцяг, Скоту прыйшлося самому падбіраць сабе каманду. Камандзір аддаваў перавагу абапірацца на ваенных маракоў як звыклых да дысцыпліны[20], на борце быў усталяваны ваенны лад. Шэклтану прыйшлося з гэтым змірыцца, хоць ён аддаваў перавагу менш фармальнаму стылю кіраўніцтва[21]. У яго кантракце былі пералічаныя асабістыя абавязкі: «Адказны за даследаванні марской вады, адказны за харчаванне ў кают-кампаніі, захоўванне харчовых прыпасаў у труме; акрамя таго — адказны за арганізацыю забаў»[22].

«Дыскаверы» адплыў з Лондана 31 ліпеня 1901 года, у Антарктыду ён прыбыў 8 студзеня 1902 года, наведаўшы па шляху Кейптаўн і Новую Зеландыю. Пасля прыбыцця на Ледзяны бар’ер Роса Шэклтан 4 лютага ўдзельнічаў ва ўздыме на паветраным шары, узятым з мэтай разведкі. Эдвард Адрыян Уілсан назваў гэта мерапрыемства «поўным вар’яцтвам»[23]. Разам з навукоўцамі Э. Уілсанам і Хартлі Ферарам Шэклтан здзейсніў паход па лёдзе праліва Мак-Мёрда  (англ.) для пошуку бяспечнай дарогі да шэльфавага ледавіка[24].

Калі пачалася зімоўка, для забавы каманды Шэклтан стаў выдаваць гумарыстычны часопіс The South Polar Times[25]. Паводле сведчанняў некаторых таварышаў па службе, Шэклтан стаў самым папулярным членам каманды, быўшы таварыскім чалавекам[26]. Ёсць таксама меркаванне, што на зімоўцы аформілася схаванае супрацьстаянне паміж фармальным і нефармальным лідарамі каманды — Скотам і Шэклтанам[27]. Тым не менш, Скот абраў менавіта Шэклтана і Уілсана для спробы кідка на крайні Поўдзень і магчымага дасягнення Паўднёвага полюса. Гэта дасягненне многае значыла для Скота і сведчыць аб ступені яго даверу да спадарожнікаў па паходу[27][28].

Удзельнікі саннай экспедыцыі на старце 2 лістапада 1902 года. Злева направа: Шэклтан, Скот, Уілсан.

Паводле слоў самога Скота, паход да полюса, які пачаўся 2 лістапада 1902 года, быў «сумессю поспехаў і няўдач»[29]. На 59-ы дзень паходу вымярэнні паказалі 82° 17' пд. ш., аднак гэта было дасягнута коштам небяспечнага знясілення людзей, якім так і не ўдалося наладзіць кантакт з ездавымі сабакамі. Лайкі не маглі цягнуць перагружаныя санкі, не слухаліся пагонцаў, а таксама пастаянна хварэлі з-за кепскай ежы[30]. Усе 22 ездавыя сабакі ўпалі падчас маршу, самі Скот, Шэклтан і Уілсан пакутавалі ад снежнай слепаты  (англ.), абмаражэнняў, а да Каляд з’явіліся сімптомы цынгі. Каляды адсвяткавалі арыгінальна: Шэклтан дастаў са шкарпэтак кавалкі пудынгу з разынкамі і застылы кавалак штучнага мёду[31].

Прайшоўшы траціну адлегласці да Паўднёвага полюса, вандроўцы павярнулі назад. На шляху дадому здароўе Шэклтана пацярпела мацней за ўсіх, ён пакутваў ад задышкі — сімптома сардэчнага захворвання — і харкаў крывёй, у канцы шляху ён апынуўся не ў стане самастойна перасоўвацца. Паводле паведамлення Р. Скота, яны з Уілсанам паклалі яго на нарты і пацягнулі на сабе[32]. Пазней Шэклтан абвяргаў гэты факт, пра гэта няма запісаў і ў яго дзённіку[33].

4 лютага 1903 года змучаныя людзі дабраліся да карабля, правёўшы ў шляху 93 дні і прайшоўшы 1540 км. Скот загадаў правесці медыцынскае абследаванне Шэклтана (якое апынулася, паводле слоў біёграфа, «непераканаўчым»)[34] і вырашыў адправіць Шэклтана ў Брытанію на дапаможным судне «Морнінг»  (нарв.), якое прыйшло яшчэ 23 студзеня. Скот тлумачыў гэта нежаданнем рызыкаваць здароўем Шэклтана ў экспедыцыі, якая заставалася на другую зімоўку[34]. Тым не менш, Р. Хантфард сцвярджаў, што паміж Скотам і Шэклтанам адбыўся буйны канфлікт, звязаны з тым, што Скот не мог змірыцца з папулярнасцю ірландца ў камандзе і хацеў ад яго пазбавіцца[35]. На думку Б. Рыфенбурга, Скот, маючы аўтарытарны характар, не змог наладзіць адносін з валявым і свабодалюбным Шэклтанам[36]. Гэтым жа даследчыкам вылучалася версія, што Скот раўнаваў Шэклтана да свайго сябра Уілсана, з якім у Шэклтана склаліся нефармальныя адносіны, нецярпімыя ў брытанскім афіцэрскім асяроддзі[37]. Гэта меркаванне грунтуецца на сведчанні другога памочніка Скота — Альберта Эрмітэджа, які шмат гадоў праз пасля смерці і Скота, і Уілсана з Шэклтанам заявіў, што яны пасварыліся яшчэ ў час паходу на Поўдзень, так што заявы Уілсана і яго сябра Скота пра нездароўе Шэклтана былі моцна перабольшаныя[34]. Праверыць усе гэтыя версіі цалкам немагчыма.

Вонкава Скот і Шэклтан засталіся ў добрых адносінах, па меншай меры, да публікацыі справаздачы Скота. Некаторыя меркаванні Скота пра сябе, надрукаваныя ў «Вандраванні на „Дыскаверы“», Шэклтан палічыў асабістай абразай[33]. На публіцы, аднак, яны дэманстравалі поўную сардэчнасць[38]. Тым не менш, паводле слоў Р. Хантфарда, Шэклтан адчуваў да Скота ўтоеную непрыязнасць, а яго ўколатае самалюбства патрабавала вярнуцца ў Антарктыку і перасягнуць поспех былога начальніка[33].

Жыццё Шэклтана ў 1903—1907 гадах[правіць | правіць зыходнік]

Эмілі Шэклтан з дзeцьмі. Фота 1914 года.

19 сакавіка 1903 года Шэклтан вярнуўся ў Новую Зеландыю, а 9 мая адбыў у Англію праз Сан-Францыска і Нью-Ёрк[39]. Будучы адзіным на той момант афіцэрам флоту, які меў антарктычны вопыт, Шэклтан апынуўся запатрабаванай фігурай: Брытанскае Адміралцейства кансультаваліся з ім па пытаннях вызвалення «Дыскаверы», якое было другі год заблакіраванае льдамі ў праліве Мак-Мёрда[40]. Шэклтан напісаў мемуары аб першым сезоне экспедыцыі, якія былі апублікаваныя з працягам у часопісе Illustrated London News (пры гэтым аб Антарктыцы было так мала вядома, што ілюстратар адлюстраваў Шэклтана ў асяроддзі белых мядзведзяў)[41].

Сэр Клемент Маркхэм, які тады ставіўся да Шэклтана добразычліва, прызначыў яго рыхтаваць выратавальны рэйс на барцы «Тэра Нова», але Шэклтан адмовіўся ўзначаліць дапаможны атрад. У 1903 годзе Шэклтан кансультаваў таксама ўлады Аргенціны, якія рыхтавалі карвет «Уругвай» для эвакуацыі шведскай антарктычнай экспедыцыі Ота Нордэншэльда[39]. У пошуках сталай працы Шэклтан паспрабаваў ўдзельнічаць у конкурсе на суісканне афіцэрскай пасады Каралеўскага ВМФ (па спісе дадатковых вакансій)[42], але, нягледзячы на ​​пратэкцыю Маркхэма і прэзідэнта Каралеўскага таварыства У. Хагінса, так яе і не атрымаў[39].

Восенню 1903 года Шэклтан паспрабаваў стаць журналістам, супрацоўнічаў з літаратурным часопісам The Royal Magazine, але прапрацаваў у рэдакцыі ўсяго некалькі тыдняў[43]. Нарэшце, у пачатку 1904 года яму прапанавалі пасаду сакратара і скарбніка Каралеўскага Шатландскага геаграфічнага таварыства ў Эдынбургу, да працы Шэклтан прыступіў 11 студзеня таго ж года[44].

9 красавіка 1904 года ў Вестмінстэры Шэклтан ажаніўся з Эмілі Мэры Дорман (1868—1936), з якой быў знаёмы яшчэ з 1897 года[45]. Першынец — Рэйманд — нарадзіўся ў лютым 1905 года, у снежні 1906 года нарадзілася дачка Сесілі[46]. Імкнучыся дасягнуць фінансавага дабрабыту, Шэклтан у 1905 годзе паспрабаваў удзельнічаць у акцыянернай кампаніі, якая займалася эвакуацыяй рускіх ваеннапалонных з Японіі, але ў яго нічога не выйшла і на гэты раз[47]. Сям’я ў асноўным жыла за кошт Эмілі, бацька якой у 1901 годзе пакінуў рэнту ў 700 фунтаў у год. Эмілі Шэклтан аднойчы сказала, што «арла не варта трымаць на даржніку»[45]. Шэклтан мала бываў дома, што тлумачыцца таксама яго сувяззю з амерыканкай Разаліндай Чэтвінд (пазней яна зрабіла артыстычную кар’еру), якая доўжылася да канца жыцця даследчыка. Р. Чэтвінд памерла ў 1922 годзе, перажыўшы Шэклтана на некалькі месяцаў[48].

У 1906 годзе Шэклтан паспрабаваў зрабіць палітычную кар’еру і ўдзельнічаў у выбарах ад акругі Дандзі ў якасці кандыдата Ліберальнай юніянісцкай партыі. На выбарах ён прайграў, стаўшы толькі чацвёртым з пяці кандыдатаў. Шэклтан набраў 3865 галасоў, пераможца — 9276[49]. Аднак Шэклтан здолеў дамагчыся вядомасці, і яго прыняў на працу ў сваю кампанію вядомы шатландскі прамысловец Уільям Бірдмар. У яго кампаніі Шэклтан адказваў за сувязі з грамадскасцю: ён павінен быў весці працу сярод патэнцыяльных кліентаў, а таксама арганізоўваў забавы дзелавых партнёраў Бірдмара[50]. Шэклтан не рабіў сакрэту і са сваіх антарктычных задум: ​​як раз у 1906 годзе ў яго паперах з’яўляюцца першыя накіды плана экспедыцыі. Бірдмар, азнаёміўшыся з імі, быў так уражаны, што неадкладна абяцаў Шэклтану 7000 фунтаў стэрлінгаў і аўтамабіль, зроблены яго кампаніяй, для выпрабаванняў у Антарктыдзе[51][52].

Афіцыйна аб сваіх намерах Шэклтан абвясціў 12 лютага 1907 года на пасяджэнні Каралеўскага геаграфічнага таварыства (КГТ), што было шырока разрэкламавана ў газетах[53]. Шэклтан меў намер базіравацца на востраве Роса, выкарыстоўваючы хаціну Скота. Навінай было падзел зімовачнага атрада на дзве групы: Паўднёвую — прызначаную для дасягнення Паўднёвага геаграфічнага полюса, і Паўночную, якая павінна была дасягнуць Паўднёвага магнітнага полюса. Планы Шэклтана былі вельмі амбіцыйныя: акрамя заваявання абодвух Паўднёвых палюсоў меркавалася даследаваць Трансантарктычныя горы і Палярнае плато  (англ.), метэаралагічная група павінна была даследаваць механізмы фарміравання надвор’я ў Паўднёвым паўшар’і і ўплыў антарктычных ледавікоў на клімат Аўстраліі і Новай Зеландыі. Вельмі шырокай была праграма заалагічных даследаванняў[54]. Спецыялісты-геолагі павінны былі даць адказ на пытанне, якім чынам Антарктычны ледавік паўплываў на характар ​​залягання горных парод на Зямлі Вікторыі і Зямлі Караля Эдуарда VII. Для сучаснікаў не было сакрэтам, што асноўнай мэтай Шэклтана былі першаадкрывальніцкія рэкорды, а навуковая праграма прызначалася ў першую чаргу для прыцягнення інвестараў і надання экспедыцыі рэспектабельнасці ў грамадстве[55].

Уільям Бірдмар, галоўны спонсар экспедыцыі.
Эдвард Гінэс, першы граф Айві — спонсар экспедыцыі.

У сувязі з падрыхтоўкай новай экспедыцыі Роберта Скота Шэклтан быў вымушаны спадзявацца толькі на прыватных інвестараў. Тады ж пачалася «антарктычная гонка» (акрамя Скота, экспедыцыі рыхтаваліся даследчыкамі Бельгіі і Германіі), і ў Шэклтана было не больш як паўгода, каб адправіцца на Поўдзень[56]. Начальнік экспедыцыі разгарнуў бурную рэкламную дзейнасць, адкрыўшы свой офіс на плошчы Ватэрлоа ў Лондане. Каралеўскае геаграфічнае таварыства прадаставіла яму 500 фунтаў стэрлінгаў і набор карт і навуковых прыбораў, аднак адмовілася дапамагаць у найманні афіцэраў і матросаў, якія служылі на «Дыскаверы». Толькі ў ліпені 1907 года Шэклтан атрымаў абяцаны раней грант ад свайго шэфа Бірдмара. 2000 фунтаў прадаставіў граф Айві (Эдвард Гінэс — кіраўнік знакамітай піваварнай кампаніі)[57]. За ўклад у 2000 фунтаў у экспедыцыі прыняў удзел турыст — 20-гадовы сэр Філіп Броклхёрст[58][59]. Істотную дапамогу аказаў таксама сваяк самога Шэклтана — Уільям Бэл, а таксама ўрады Аўстраліі і Новай Зеландыі. Патрабаваныя 30 000 фунтаў былі сабраныя за два тыдні да адплыцця, а рэальны каштарыс расходаў склаў 45 000 фунтаў стэрлінгаў, у выніку чаго Шэклтан адплыў у даўгах, разлічваючы на ​​будучыя прыбыткы ад рэкламы, продажы кнігі аб экспедыцыі і публічныя лекцыі. Пасля экспедыцыі даўгі Шэклтана ў 20 000 фунтаў пагасіў брытанскі ўрад[60].

Экспедыцыя на «Німрадзе»[правіць | правіць зыходнік]

Карта экспедыцыі Шэклтана.

Перад адплыццём з Англіі Шэклтан быў вымушаны даць пісьмовае абавязацельства не займаць базу Скота ў праліве Мак-Мёрда, наўзамен чаго Скот згаджаўся даць яму права высадзіцца альбо на Зямлі Эдуарда VII, альбо ў іншым крайнім усходнім пункце, якога яму ўдасца дасягнуць, ідучы ўздоўж Вялікага ледзянога бар’ера, але не перасякаючы 170 мерыдыяна. Дадзенае пагадненне не было апублікавана, а публічна Шэклтан заявіў, што змяніў планы, жадаючы даследаваць зусім невядомыя месцы. Каманда Шэклтана адбыла ў Антарктыду з новазеландскага порта Літэлтан 1 студзеня 1908 года[61][62].

21 студзеня 1908 года ва ўсходняй частцы Бар’ера Роса Шэклтан выявіў шырокую бухту, якая глыбока ўдавалася ў ледавік і мела спадзістыя краі. У заліве, свабодным ад лёду, былі велізарныя статкі кітоў, таму бухту даследчык назваў Кітовай[63]. Тым не менш, Шэклтан баяўся будаваць зімовачную базу на патэнцыяльна нестабільным ледавіку і вырашыў вярнуцца да старога плана — базавання на востраве Роса. Падначаленыя Шэклтана пагадзіліся з камандзірам, бо лядовая абстаноўка і малая колькасць вугалю на судне рабілі пошук новай зімовачнай стаянкі занадта рызыкоўнай[63].

29 студзеня 1908 года «Німрад» увайшоў у праліў Мак-Мёрда, але льды не далі магчымасці дайсці 26 км да старой базы Скота на мысе Хат[64]. У ходзе пошукаў зімовачная хаціна была збудаваная на мысе Ройдс у 39 км ад мыса Хат. Да наступу палярнай ночы каманда здзейсніла ўзыходжанне на вулкан Эрэбус. Зімоўка праходзіла ў спрыяльнай абстаноўцы: Шэклтан умеў знаходзіць агульную мову з кожным членам каманды і падтрымліваць прыўзняты стан духу. Зноў выдаваўся гумарыстычны часопіс Aurora Australis, рэгулярна святкаваліся дні нараджэння членаў каманды[65].

Спадарожнікі Шэклтана на 88°23' пд. ш. 9 студзеня 1909 года. Фота Эрнэста Шэклтана.

Паход да Паўднёвага полюса пачаўся 19 кастрычніка 1908 года. Шэклтан, атрымаўшы негатыўны досвед з выкарыстаннем ездавых сабак, у гэты раз зрабіў стаўку на нізкарослых сібірскіх коней, якіх англічане звалі «поні». З дастаўленых у Антарктыду 8 жывёл зіму перажылі толькі 4, але большую частку шляху Шэклтану і яго спадарожнікам — Фрэнку Уайлду, Эрыку Маршалу і Джеймсану Адамсу — прыйшлося ісці пешшу, не выкарыстоўваючы нават лыж, да якіх Шэклтан, услед за сваім кансультантам Клементам Маркхэмам, адчуваў агіду[66]. Быў знойдзены зручны ўздым на Палярнае плато — ледавік Бірдмара, які Шэклтан назваў у гонар свайго патрона[67]. 9 студзеня 1909 года экспедыцыянеры дабраліся да 88° 23' пд. ш., толькі 112 міль (180 км) аддзялялі іх ад Паўднёвага полюса. Паколькі правіянту не хапала, а людзі былі надзвычай змучаныя, Шэклтан вырашыў адступіць. Яго спадарожнікі вельмі высока адгукнуліся аб рашэнні камандзіра, Адамс заявіў, што калі б яны адважыліся дайсці да полюса, то ніколі б не вярнуліся назад[68]. Зваротны шлях быў вельмі цяжкім з-за недахопу ежы: камандзе трэба было напружваць усе сілы, каб дабрацца да чарговага прамежкавага склада.

Полюсны атрад на борце «Німрада». Злева направа: Уайлд, Шэклтан, Маршал, Адамс.

Шэклтан лічыў крайнім пунктам бяспечнага вяртання 1 сакавіка. Прасоўванне групы затрымалася на суткі моцным буранам, а 27 лютага Маршал злёг з цяжкімі страўнікавымі сімптомамі. Да базы заставалася 38 міль (61 км). Шэклтан вырашыў разам з Уайлдам прабівацца да базы ў надзеі, што прыйшоў «Німрад» і можна будзе выратаваць Маршала і Адамса. Позняй ноччу 28 лютага яны дабраліся да мыса Ройдс. 4 сакавіка ўвесь полюсны атрад шчасна сабраўся на борце «Німрада»[69]. Жонка Шэклтана Эмілі пазней ўспамінала, што ён сказаў ёй з нагоды свайго прадпрыемства толькі адно: «Жывы асёл лепш мёртвага льва»[70].

Другі экспедыцыйны атрад з трох чалавек (аўстралійцы Эджварт Дэвід, Дуглас Моўсан і Алістэр Мак-Кей) 16 студзеня 1909 года дасягнуў тагачаснага пункту Паўднёвага магнітнага полюса[71]. На зваротным шляху былі распачатыя беспаспяховыя пошукі астравоў-прывідаў Дауэрці і Эмеральда.

Палярнікаў, якія вярнуліся ў Лондан 14 чэрвеня 1909 года, натоўп сустракаў як трыумфатараў[72]. Сярод асоб, якія сустракалі Шэклтана на Чэрынг-Кроскім вакзале, быў і Роберт Скот, ён жа старшыняваў на вітальнай бяседзе, дадзенай клубам «Сэвідж»[73]. Скот прысутнічаў і на публічнай лекцыі Шэклтана ў Каралеўскім Альберт-холе. Стратэгія, тактыка, частка людзей і маршрут следавання Шэклтана былі выкарыстаныя Скотам ў яго ўласнай паўднёвапалярнай экспедыцыі.

Кніга Шэклтана «У сэрцы Антарктыкі» выйшла ў 1910 годзе і была вельмі папулярнай, як і серыя праведзеных ім лекцый. Выйшлі таксама два тамы навуковых вынікаў экспедыцыі. У 1910 годзе Шэклтан запісаў некаторыя фрагменты сваіх лекцый на фанограф[74].

У 2010 годзе пад падлогай зімоўя Шэклтана была знойдзена скрыня шатландскага віскі  (англ.) маркі Mackinlay’s. Знаходка выклікала вялікую цікавасць у колах спецыялістаў, паколькі дадзеная марка віскі больш не вырабляецца. New Zealand Antarctic Heritage Trust, які ажыццяўляе захаванне базы Шэклтана, будаваў планы аднаўлення вытворчасці гэтага віскі для фінансавання сваіх праектаў[75]

Жыццё Шэклтана ў 1909—1913 гадах[правіць | правіць зыходнік]

Адна з афіш, якія рэкламіравалі публічную лекцыю Шэклтана.

1909 год[правіць | правіць зыходнік]

12 ліпеня 1909 года Шэклтан быў узведзены каралём Эдуардам VII у ранг камандора Ордэна Вікторыі  (англ.), а 13 снежня — у рыцарства[76]. КГТ узнагародзіла яго залатым медалём. Сакратар Таварыства С. Келці ўніжальна абмовіўся пры гэтым, што «медаль быў выраблены не такога ж вялікага памеру, як для капітана Скота»[77]. Палярным медалём былі ўзнагароджаны ўсе члены берагавой каманды[78]. Шэклтан быў таксама прыняты ў дублінскае братэрства Трыніці Хаўс, што было асаблівым гонарам для марака[79]. Прэса, асабліва ірландская, была поўная энтузіязму, асабліва падкрэслівалася ірландскае паходжанне Шэклтана[80]. Шэклтан быў таксама прыняты ў склад больш за 20 навуковых і геаграфічных таварыстваў па ўсім свеце[81].

Шэклтан быў удастоены мноству замежных узнагарод, у прыватнасці, шведскага ордэна Палярнай зоркі, нарвежскага ордэна св. Олафа  (нарв.), дацкага ордэна Данеброг, а таксама прускага Ордэна Кароны  (ням.) і іншых. У Францыі ён быў узведзены ў афіцэры Ганаровага легіёну[82]. У Злучаных Штатах Амерыкі Шэклтан быў узнагароджаны вышэйшай узнагародай Нацыянальнага Геаграфічнага таварыства — Медалём Калума[83]. У ліпені 1909 года яго васковая фігура была змешчана ў Музеі мадам Цюсо  (фр.)[84].

У Санкт-Пецярбургу, куды Шэклтан прыбыў па запрашэнні Рускага геаграфічнага таварыства, яго сустрэў цёплы прыём. Вандроўца віталі П. П. Сямёнаў-Цян-Шанскі, Ю. М. Шакальскі, іншыя вядомыя навукоўцы Расіі. Цар Мікалай II даў палярніку аўдыенцыю, якая доўжылася каля двух гадзін, падчас якой уласнаручна прыкалоў госцю ордэн святой Ганны. Такога гонару не быў ганараваны нават Нансен[85].

Прафесійныя палярнікі таксама далі дасягненню Шэклтана высокую ацэнку: так, Руаль Амундсен пісаў сакратару Каралеўскага геаграфічнага таварыства Скоту Келці, што «англійскі народ у асобе Шэклтана атрымаў перамогу, якую ніхто не зможа перасягнуць»[86]. Фрыцьёф Нансен у прыватным лісце Эмілі Шэклтан празмерна усхваляў «унікальную экспедыцыю, увянчаную поўным поспехам ва ўсіх адносінах»[86].

Тым не менш, знайшліся і непрымірымыя праціўнікі Шэклтана. Яшчэ калі стала вядома, што Шэклтан збіраецца высадзіцца недалёка ад старой базы экспедыцыі «Дыскаверы», Клемент Маркхэм запаў у лютасць і пазней пісаў Скоту[87]:

Я быў надзвычай абураны тым, што ён паводзіць сябе гэтак двудушна ў адносінах да Вас. Паводзіны яго ганебныя, і мне невымоўна цяжка, што ў склад экспедыцыі, у якой панавала поўная гармонія, зачасалася ўсё ж такі паршывая авечка…

Калі з Антарктыкі прыйшла навіна, што Шэклтан змог дасягнуць рэкорднай шыраты 88° 23', Маркхэм публічна прапанаваў узнагародзіць яго Медалём патронаў Таварыства[88]. Аднак калі Маркхэм даведаўся, што Шэклтан абяцанне не карыстацца базай Скота парушыў, ён напісаў некалькі лістоў, адрасаваных тагачаснаму прэзідэнту КГТ Леанарду Дарвіну, у якіх выказваў сваё недавер да дасягненняў Шэклтана[88]. Біёграфы Шэклтана паказваюць, што Маркхэму было горка бачыць, як уся палярная слава дастаецца не яго пратэжэ — Скоту[89]. Маркхэм захаваў крайнюю непрыязнасць да Шэклтана да канца сваіх дзён. Ён сказіў усе дасягненні палярніка ў сваіх нататках аб экспедыцыі «Дыскаверы»[90], а таксама цалкам праігнараваў яго наступныя поспехі. Грэблівае стаўленне да Шэклтана прыкметнае і ў кнізе Маркхэма «Землі бязмоўя» (англ.: The Lands of Silence), апублікаванай ужо пасмяротна ў 1921 годзе[91].

1910—1913 гады[правіць | правіць зыходнік]

Шэклтон паспрабаваў выкарыстаць папулярнасць у першую чаргу ў камерцыйным плане, таму не шкадаваў сябе, даючы велізарны лік публічных лекцый і выступаў[92]. Заробленыя грошы ён уклаў у тытунёвую кампанію[93], а таксама рэкламаваў серыю новазеландскіх паштовых марак з выявай Зямлі Эдуарда VII[94]. Ён нават удзельнічаў у распрацоўцы залатарудных радовішчаў у Венгрыі блізу Бая-Марэ (цяпер на тэрыторыі Румыніі)[95]. Ні адно з гэтых мерапрыемстваў не ўвянчалася поспехам, асноўным сродкам заробку для Шэклтана засталіся публічныя выступы.

Шэклтан з малодшым сынам Эдвардам. Фота 1914 года.

У верасні 1910 года Шэклтан пераехаў з сям’ёй у Шэрынгем  (англ.) (Норфалк) і нават заявіў жонцы, што больш нікуды не збіраецца, і яго месца дома: 15 ліпеня 1911 года нарадзіўся яго малодшы сын Эдвард[92]. Аднак яшчэ ў лютым 1910 года ён вёў перамовы з Дугласам Моўсанам аб арганізацыі новай экспедыцыі, якая б занялася даследаваннем дакладных абрысаў узбярэжжаў Антарктыды, пачынаючы ад мыса Адэр; пісаў пра гэта Шэклтан і ў КГТ. Па шэрагу прычын яе арганізуе і правядзе аднаасобна Моўсан (Аўстралійская антарктычная экспедыцыя 1911—1914 гадоў  (руск.))[96].

18 чэрвеня 1912 года Шэклтан быў прыцягнуты да працы камісіі па расследаванні гібелі «Тытаніка» пад кіраўніцтвам Р. Айзекса  (англ.) і Р. Фінлі. Шэклтан выступіў у ролі эксперта па навігацыі ў палярных водах[97].

Далейшыя даследчыя планы Шэклтана наўпрост залежалі ад поспеху або няўдачы Скота, экспедыцыя якога адплыла з Кардыфа ў ліпені 1910 года. Шэклтан пасля пачатку палярнай гонкі быў цалкам на баку нарвежца Руаля Амундсена. Яго брат Леон Амундсен у сакавіку 1912 года прадаў эксклюзіўныя правы на публікацыю матэрыялаў аб Нарвежскай палярнай экспедыцыі лонданскай газеце Daily Chronicle. Ганарар Руаля Амундсена склаў 2000 фунтаў — па найвышэйшай стаўцы. Дапамогу ў заключэнні дагавора аказаў менавіта Эрнэст Шэклтан[98].

Калі 8 сакавіка 1912 года ў Лондан прыйшлі першыя тэлеграмы аб поспеху Амундсена, Шэклтан адразу заявіў, што дасягненне Паўднёвага полюса — гэта яшчэ зусім не фінальная кропка ў засваенні Антарктыкі[99]. На думку Шэклтана, галоўнай задачай з гэтага часу становіцца перасячэнне ўсяго Антарктычнага мацерыка[99]. Зрэшты, Вільгельм Фільхнер яшчэ ў 1911 годзе пачаў рэалізацыю планаў трансантарктычнай экспедыцыі, разлічваючы перасекчы мацярык ў самім вузкім яго месцы — ад заліва Фазеля (на 78° пд. ш.) праз Паўднёвы полюс, каб вярнуцца да в. Роса па трасе, разведанай Шэклтанам і Скотам. 11 снежня 1911 года Фільхнер на судне «Дойчланд» адплыў ад вострава Паўднёвая Георгія, накіроўваючыся ў мора Уэдэла, але павярнуў ужо ў студзені 1912 года: шлях яму заступілі суцэльныя палі пакавых ільдоў[100]. Тым не менш, планы Фільхнера, уключаючы месца для зыходнай базы і маршрут следавання, аказалі моцнае ўздзеянне на разлікі Шэклтана[101]. Пасля атрымання трагічных вестак пра капітана Скота Шэклтан імкнуўся як мага хутчэй пачаць новую экспедыцыю, для чаго звярнуўся за дапамогай да былога прэм’ер-міністра лорда Роўзберы, атрымаўшы адказ, што на «палярныя падарожжы шкада выдаткаваць нават фартынг  (англ.)»[102]. Падтрымку Шэклтану аказаў шатландскі даследчык Уільям Спірс Брус, які рыхтаваў аналагічную экспедыцыю яшчэ з 1908 года. Ён нават дазволіў Шэклтану скарыстацца яго разлікамі[103]. Нарэшце, брытанскі ўрад, які тэрмінова меў патрэбу ў рэабілітацыі краіны ў галіне палярных даследаванняў, паабяцаў Шэклтану ахвяраванне ў 10 000 фунтаў стэрлінгаў. У той жа дзень, 29 снежня 1913 года, Шэклтан накіраваў ліст у газету Times, у якім апавяшчаў публіку пра свае намеры[104].

Імперская трансантарктычная экспедыцыя[правіць | правіць зыходнік]

Падрыхтоўкі[правіць | правіць зыходнік]

     Плаванне «Эндзьюранса»      Дрэйф «Эндзьюранса» ў ільдах     Дрэйф каманды ў лядовым лагеры пасля гібелі судна і плаванне да в. Элефант (Мардвінава)     Плаванне на «Джэймсе Кэйрдзе»     Меркаваны трансантарктычны пераход     Плаванне «Аўроры»      Дрэйф і вяртанне «Аўроры»     Маршрут дапаможнага атрада

Шэклтан адразу ж аб’явіў сваю экспедыцыю «Імперскай», заявіўшы:

«Не толькі мы, астраўляне, але і насельнікі усіх земляў, якія жывуць пад „Юніён Джэкам“, — нашы сваякі, будзем рады дапамагчы ў рэалізацыі праграмы даследаванняў»[105].

Каб максімальна зацікавіць публіку, Шэклтан у пачатку 1914 года апублікаваў асобнай брашурай дэталёвы план паходу. У агульных рысах ён выглядаў наступным чынам: экспедыцыя будзе складацца з двух атрадаў на двух суднах. Атрад Шэклтана ў складзе 14 чалавек высадзіцца на ўзбярэжжы Заліва Фазеля. Далей Транскантынентальная партыя, якая ўключае 6 чалавек з 69 сабакамі  (ням.) і двума аэрасанкамі  (руск.), павінна будзе пераадолець 1800 міль (2900 км) праз Паўднёвы полюс да Мора Роса. Тыя людзі, што засталіся, павінны будуць даследаваць Зямлю Грэяма  (англ.) (на судне) і Зямлю Эндэрбі (па сушы), а таксама падтрымліваць у парадку базу[106].

Другі атрад пад камандаваннем Энеаса Макінтоша  (ням.) (10 чалавек) павінен будзе дэсантавацца на востраве Роса ў праліве Мак-Мёрда на супрацьлеглым канцы кантынента. Яго задачамі будуць закладка складоў правіянту і рыштунку аж да ледніка Бірдмара і сустрэча транскантынентальнай партыі. Дадаткова ім трэба было здзейсніць «геалагічныя і іншыя назіранні»[106]. Шэклтан меў намер здзейсніць пераход у першы ж сезон 1914—1915 гадоў, але амаль адразу зразумеў нерэалістычнасць гэтага плана і вырашыў зазімаваць. Тым не менш, у інструкцыях, дадзеных Макінтошу, не было зроблена паправак[107].

«Эндзьюранс» пад ветразямі.

Для сябе Шэклтан набыў нарвежскую баркентыну Polaris, пабудаваную ў 1912 годзе па замове Адрыена дэ Жэрлаша і Ларса Крыстэнсена  (нарв.). Першапачаткова меркавалася выкарыстоўваць яе як турыстычную яхту для палявання на Шпіцбергене. Паколькі прадпрыемства Жэрлаша і Крыстэнсена абанкруцілася, баркентыну выставілі на таргі, і яна дасталася Шэклтану за 14000 фунтаў[108] (прыводзілася таксама сума ў 11 600 фунтаў[109]). Шэклтан пераназваў судна ў EnduranceУстойлівасць») у гонар сямейнага дэвіза[2].

Для другога атрада Шэклтан нагледзеў драўляную кітабойную яхту «Аўрора», пабудаваную ў 1876 годзе, якая служыла на Ньюфаўндлендзе. У 1910 годзе яе купіў былы паплечнік Шэклтана — аўстраліец Дуглас Моўсан для сваёй экспедыцыі  (руск.). Вызваліўшыся, яхта стаяла да пачатку 1914 года ў порце Хобарта, дзе і была набыта за 3200 ф. ст.[106].

Шэклтан размясціў ва ўсіх лонданскіх газетах аб’яву наступнага зместу:

«Патрабуюцца людзі для ўдзелу ў рызыкоўным вандраванні. Маленькае жалаванне, пранізлівы холад, доўгія месяцы поўнай цемры, пастаянная небяспека, паспяховае вяртанне сумнеўна. У выпадку поспеху — гонар і прызнанне. Сэр Эрнэст Шэклтан»[110]

Агульная колькасць заявак на ўдзел у экспедыцыі перавысіла 5000, у тым ліку і ад жанчын[111]. У канчатковым выніку ў камандзе было 56 чалавек, па 28 на кожны атрад, прычым некаторыя ўвайшлі ў склад экспедыцыі ў апошні момант — у Буэнас-Айрэсе і Сіднеі[112]. Па сваім звычаі, Шэклтан браў у каманду правераных людзей, якія ўдзельнічалі ў экспедыцыі Скота на «Дыскаверы», экспедыцыі на «Німрадзе» і Аўстралійскай антарктычнай экспедыцыі. Другім памочнікам на «Эндзьюранс» пайшоў Томас Крын  (англ.), узнагароджаны Медалём Альберта  (англ.) за выратаванне капітана Эванса ў экспедыцыі «Тэра Нова». Камандаваць атрадам Мора Роса Шэклтан даручыў Энеасу Макінтошу — ветэрану экспедыцыі «Німрада». Камплектаванне каманды «Аўроры» наогул было абцяжараным, бо Брытанскае Адміралцейства адмовілася прадастаўляць сваіх людзей[113].

У чэрвені 1914 года ўніверсітэт Глазга прысвоіў Шэклтану ганаровую ступень доктара права (honorary degree of LL.D.)[114].

3 жніўня 1914 года, за пяць дзён да адпраўлення, пачалася Першая сусветная вайна. Шэклтан з борта «Эндзьюранса» накіраваў тэлеграму Першаму лорду Адміралцейства Уінстану Чэрчылю з просьбай дазволіць камандзе пакінуць брытанскія воды, ён адказаў тэлеграмай у адно слова: «Працягвайце». Шэклтану, аднак, давялося пакінуць сваё судна, ён узышоў на яго борт толькі ў Буэнас-Айрэсе 27 верасня[115].

Гібель «Эндзьюранса»[правіць | правіць зыходнік]

Разбіты «Эндзьюранс» у льдах.

Экспедыцыя пакінула Паўднёвую Георгію 5 снежня 1914 года і накіравалася да Заліва Фазеля. 7 снежня давялося павярнуць на поўнач, сутыкнуўшыся са суцэльнымі лядовымі палямі пад 57° 26' пд. ш.[116]. Манеўры не дапамаглі: больш згуртаваныя лядовыя палі ўжо 14 снежня заступілі шлях судну на 24 гадзіны. Праз тры дні «Эндзьюранс» зноў спыніўся. У апісанні падарожжа Шэклтан прызнаваўся, што быў гатовы да цяжкіх лядовых умоў, але настолькі магутных палёў пака не чакаў[117]. Тым не менш атрымалася падысці да ўзбярэжжа, 15 студзеня 1915 года была знойдзена зручная для базы бухта са спадзістымі бакамі ледавіка, якія вялі ўнутр мацерыковага лёду. Шэклтан заявіў, што мясцовасць занадта далёкая ад заліва Фазеля. Потым ён шкадаваў аб гэтым рашэнні[118]. Да пачатку лютага «Эндзьюранс» знаходзіўся на 76° 34' пд. ш., 31° 30' з. д.. Прыйшлося пагасіць топкі паравога катла для зберажэння паліва[119]. 14 лютага Шэклтану прыйшлося змірыцца з тым, што зіму яны правядуць «у негасцінных абдымках пака»[120].

21 лютага «Эндзьюранс» апынуўся ў самым паўднёвым пункце свайго шляху — 76° 58' пд. ш., затым пачаў дрэйфаваць на поўнач[121]. 24 лютага Шэклтан абвясціў аб пачатку зімоўкі, пасля чаго сабакі былі спушчаны на лёд і размешчаны ў спецыяльных будках, а жылыя памяшканні судна сталі ўцяпляць. Быў разгорнуты бяздротавы тэлеграф  (англ.), аднак яго магутнасці аказалася недастаткова для перадач у знешні свет[122]. Шэклтан меркаваў, што наступнай вясной зможа паўтарыць спробу дасягнуць заліва Фазеля[100].

Хуткасць дрэйфу была вельмі малой: у канцы сакавіка Шэклтан вылічыў, што з 19 студзеня карабель прайшоў усяго 95 марскіх міль (193 км). Аднак ужо ў красавіку пачаліся рухі лёду, і Шэклтан, які назіраў за імі, з непакоем пісаў, што калі карабель патрапіць у зону сціску, то будзе раздушаны «як яечная шкарлупіна». Да пачатку палярнай ночы (у маі) экспедыцыя была ў пункце 75° 23' пд. ш., 42° 14' з. д., працягваючы дрэйфаваць на поўнач[123]. З 22 ліпеня рухі лёду сталі ўяўляць пагрозу. 1 жніўня з паўднёвага захаду наляцеў шторм з зацяжнымі снегападамі, льды самкнуліся пад кілем карабля, але канструкцыя вытрымала[124]. У жніўні «Эндзьюранс» дрэйфаваў у раёне, у якім у 1823 годзе капітан Бенджамін Морэл нібыта заўважыў востраў, названы Новая Паўднёвая Грэнландыя. Шэклтан, не знайшоўшы ніякіх прыкмет сушы, прыйшоў да высновы, што Морэла ўвялі ў зман айсбергі[125].

30 верасня «Эндзьюранс» перанёс найцяжэйшыя лядовыя сціскі за ўвесь час экспедыцыі, і яго капітан Фрэнк Уорслі параўнаў корпус карабля з «валанам, які перакідваюць тузін разоў»[126]. 24 кастрычніка моцны напор ільдоў з левага борту прывёў да разбурэння драўлянай канструкцыі і ўтварэння прабоіны[127]. На лёд былі выгружаны харчы і тры шлюпкі. Трое сутак каманда змагалася за жыццё карабля, адпампоўваючы з трумаў ваду пры −27 °C і спрабуючы падвесці пластыр. 27 кастрычніка Шэклтан распарадзіўся пачаць эвакуацыю на лёд. Судна знаходзілася ў пункце 69° 05' пд. ш., 51° 30' з. д.[128]. Яго абломкі знаходзіліся на плаву яшчэ некалькі тыдняў і канчаткова схаваліся пад вадой да 21 лістапада[129].

Фрэнк Хёрлі і Эрнэст Шэклтан (справа) ў лядовым лагеры.

Пасля гібелі карабля не магло быць і гаворкі аб перасячэнні кантынента: камандзе трэба было выжыць. У Шэклтана было некалькі варыянтаў маршруту, але асабліва яго прыцягваў востраў Робертсана, адкуль можна было дабрацца да Зямлі Грэяма і кітабойнай базы ў заліве Вільгельміны[130]. Пасля двух няўдалых спроб арганізаваць паход па льдах быў заснаваны «Лагер Цярпення» (англ.: Patience Camp), у якім каманда правяла больш за тры месяцы. Дрэйф праходзіў няроўна, 17 сакавіка лагер пранесла праз шырату вострава Паўлет, але ў 60-ці мілях на ўсход, а лёд быў настолькі зламаны, што шанцаў дайсці ў каманды не было. Зараз усе надзеі Шэклтана былі звернутыя на востраў Элефант, размешчаны ў 160 км на поўнач[131]. Шэклтан думаў і пра дасягненне Паўднёвых Шэтландскіх астравоў, якія часам наведваліся кітабоямі, але ўсе гэтыя маршруты патрабавалі небяспечнага пераходу ў шлюпках па ледзяным моры[132].

8 красавіка 1916 года крыга, на якой размясціўся лагер, раскалолася на дзве часткі, і Шэклтан загадаў садзіцца ў выратавальныя шлюпкі. Пяцідзённы марскі пераход па забітых ільдамі водах прывёў каманду да в. Элефант, ад месца крушэння «Эндьюранса» каманду аддзялялі 346 міль. Дрэйф і пераход па льдах доўжыліся 497 дзён[133]. Шэклтан праявіў сябе ўмелым кіраўніком, але мог быць і жорсткім: яшчэ 2 красавіка ён загадаў застрэліць усіх жывёл, каб забяспечыць каманду мясной ежай, пры гэтым быў забіты кот цесляра Мак-Ніша. Мак-Ніш збунтаваўся і заявіў, што па-за карабля па Марскому статуту не павінен падпарадкоўвацца начальніку, але яго уціхамірылі[134]. Падчас марскога пераходу Шэклтан аддаў свае рукавіцы аўстралійскаму фатографу і кінааператару Фрэнку Хёрлі, які страціў свае падчас шторму, у выніку начальнік адмарозіў сабе пальцы на руках[135].

Плаванне да Паўднёвай Георгіі[правіць | правіць зыходнік]

«Джэймс Кэйрд» ля берагоў Паўднёвай Георгіі. Рэпрадукцыя з акварэлі Дж. Марстана.

Востраў Элефант быў бясплодным і незаселеным месцам, размешчаным удалечыні ад суднаходных трас. Шэклтан не сумняваўся, што пошукавым атрадам нават не прыйдзе ў галаву туды зазірнуць; гэта азначала, што справа ратавання з гэтага моманту становіцца задачай самай каманды[136]. Перазімаваць на востраве было можна: хоць і пазбаўлены расліннасці, ён меў ўдосталь прэснай вады, а таксама цюленяў і пінгвінаў як галоўнай крыніцы ежы і паліва[137]. Аднак стан людзей хутка пагаршаўся, як у фізічным, так і ў псіхічным плане, а пастаянныя штармы сарвалі адзін з намётаў у часовым лагеры і пагражалі астатнім[138]. У гэтых умовах Шэклтан вырашыў узяць з сабой невялікую каманду на адной шлюпцы і ісці па дапамогу. Бліжэйшым заселеных месцам быў Порт-Стэнлі, да якога было 540 марскіх міль (1 000 км), але пераважныя заходнія вятры рабілі яго фактычна недасяжным[136]. Больш даступным быў востраў Дэсепшэн  (нарв.), размешчаны на ўсход; хоць і бязлюдны, ён наведваўся кітабоямі, а Брытанскае Адміралцейства стварыла там склад спецыяльна для пацярпелых караблекрушэнне[132]. Пасля доўгіх дыскусій паміж Шэклтанам, Уорслі і Фрэнкам Уайлдам Шэклтан вырашыў ісці на кітабойную базу на Паўднёвай Георгіі, размешчанай у 800 марскіх мілях (1 520 км). Яе трэба было дасягнуць на адзіночнай шлюпцы ва ўмовах надыходзячай палярнай зімы. У выпадку шанцавання, калі мора будзе свабодным ад лёду і выжыве шлюпачная каманда, Шэклтан разлічваў дабрацца да дапамогі прыкладна за месяц[136].

Спуск на ваду. 24 красавіка 1916 года.

З сабой Шэклтан браў пецярых чалавек — Уорслі (капітана «Эндзьюранса»), Крына (ветэрана Антарктыкі, праверанага ў экспедыцыях Скота[139]), Чыпі Мак-Ніша, Ціма Мак-Карці і Джона Вінцэнта. Каманда адплыла 24 красавіка 1916 года пры спрыяльным паўднёва-заходнім ветры. Начальнікам атрада на в. Элефант застаўся Ф. Уайлд, якому Шэклтан даў дэталёвыя інструкцыі. У выпадку, калі Шэклтан не вернецца да вясны, камандзе трэба было дабірацца да в. Дэсепшэн і чакаць дапамогі там[140].

Схематычная карта плаванняў 1916 года. Зялёным пазначаная эвакуацыя каманды з лядовага лагера на в. Элефант, чырвоным — плаванне на «Джэймсе Кэйрдзе».

Выйшаўшы ў моры, «Джэймсу Кэйрду» (шлюпка была названая ў гонар аднаго з фундатараў экспедыцыі) давялося ўхіліцца ад прамога курсу ў сувязі з наяўнасцю ледзяных палёў. За першыя суткі пры 9-бальным шторме атрымалася прайсці 45 марскіх міль (83 км). З-за шторму камандзе даводзілася не спаць, былі цяжкасці са зменай вахт, а палярнае адзенне не было прыстасавана для марскога плавання і яго немагчыма было высушыць. 29 красавіка надвор’е рэзка пагоршылася, упала тэмпература, а хвалі пагражалі перакуліць шлюпку. На 48 гадзін прыйшлося легчы ў дрэйф, пры гэтым снасці і «палубу» прыйшлося бесперапынна чысціць ад лёду. Да 4 мая яны былі ўжо ў 250 марскіх мілях ад Паўднёвай Георгіі[141]. Каманда бесперапынна слабела[142]. Першыя прыкметы зямлі паказаліся 8 мая, аднак з-за ўрагану прыйшлося легчы ў дрэйф на суткі. Экспедыцыянерам пагражала караблекрушэнне ля вострава Аненкава, аднак стан членаў каманды стаў такім сумным, што 10 мая Шэклтан адважыўся на высадку, нягледзячы на ​​ўсе небяспекі. Высадзіцца атрымалася блізу заліва Караля Хокана. Начальнік экспедыцыі пазней прызнаваўся, што гэта плаванне было адным з самых страшных выпрабаванняў, якія яму давялося перажыць[142].

Каманда знаходзілася ў 280 км ад кітабойнай базы (калі плыць уздоўж узбярэжжа), аднак, мяркуючы па стане шлюпкі, пераадолець гэтую адлегласць было немагчыма. Вінсэнт і Мак-Ніш былі на мяжы жыцця і смерці, таму Шэклтан, Уорслі і Крын вырашылі ісці за выратаваннем праз горы — да кітабойнай базы Стромнес[143]. 18 мая тры чалавекі рушылі ў горы — гэта было першае ў гісторыі перасячэнне ўнутраных раёнаў Паўднёвай Георгіі (Р. Хантфард лічыў, што гэта маглі зрабіць і да Шэклтана нарвежскія кітабоі, але сведчанняў гэтаму няма)[144]. Паход быў вельмі цяжкім яшчэ і таму, што ў вандроўнікаў не было карт, і ўвесь час прыходзілася абыходзіць ледавікі і горныя абрывы. Без усялякага рыштунку, без сну яны за 36 гадзін дасягнулі Стромнеса, прычым выглядалі, паводле слоў Уорслі, «як трыо страшных пудзілаў»[145]. У той жа дзень, 19 мая, нарвежцы адправілі маторны катэр, каб эвакуіраваць Мак-Карці, Мак-Ніша і Вінцэнта[146]. Кітабоі зладзілі падарожнікам захоплены прыём і дапамагалі ўсімі магчымымі спосабамі[147]. 21 мая ўсе ўдзельнікі плавання сабраліся на нарвежскай базе. Цікава, што наступнае перасячэнне Паўднёвай Георгіі было здзейснена толькі ў кастрычніку 1955 года брытанскім падарожнікам Дунканам Кэрсам, які вырашыў паўтарыць маршрут Шэклтана. Пазней ён пісаў, што паняцця не мае, як Шэклтану і яго спадарожнікам гэта ўдалося[148].

Паратунак[правіць | правіць зыходнік]

«Усё ў парадку, усё здаровыя». Фатаграфія, якая традыцыйна ілюструе выратаванне каманды Шэклтана 30 жніўня 1916 года. Тым не менш, Фрэнк Хёрлі захаваў на ёй адплыццё Шэклтана па дапамогу ў красавіку[149].

Ужо праз тры дні пасля прыбыцця ў Стромнес Шэклтан на борце кітабойца The Southern Sky распачаў спробу выратаваць частку каманды з в. Элефант. У маі поле пакавых ільдоў не дазволіла наблізіцца да вострава бліжэй чым на 110 км, а кітабоец не быў прыстасаваны для плавання ў ільдах. Шэклтан адступіў і адбыў у Порт-Стэнлі[150]. На Фалклендах мелася адгалінаванне падводнага тэлеграфнага кабеля. Шэклтан неадкладна звязаўся з Адміралцействам у Лондане і запатрабаваў знайсці падыходнае для выратавальнай аперацыі судна, яму паведамілі, што нічога прыдатнага не будзе ў паўднёвых шыротах да кастрычніка, калі, паводле разлікаў начальніка, было б ужо занадта позна. Шэклтану ўдалося заручыцца падтрымкай англійскага пасла ва Уругваі і атрымаць ад урада краіны траўлер, на якім 10 чэрвеня распачаў другую спробу прабіцца да в. Элефант, зноў беспаспяховую. Тады Шэклтан, Крын і Уорслі адплылі ў Пунта-Арэнас, у Чылі, дзе сустрэліся з брытанскім суднаўладальнікаў Мак-Дональдам. 12 ліпеня на шхуне Мак-Дональда «Эма» была прадпрынятая трэцяя спроба выратаваць каманду: пакавыя льды і на гэты раз не пусцілі судна да ўзбярэжжа[151]. Шэклтан пазней назваў у гонар Мак-Дональда шэльфавы ледавік на ўзбярэжжы Мора Уэдэла. Да таго часу — сярэдзіны жніўня — Шэклтан ужо больш за тры месяцы не меў звестак аб сваёй камандзе. Урад Чылі прадаставіў у распараджэнне палярнікі паравы буксір Yelcho, які ўжо ўдзельнічаў у трэцяй спробе выратавальнай аперацыі ў якасці дапаможнага судна. 25 жніўня пачалася чацвёртая спроба, якая шчасна завяршылася да поўдня 30 жніўня: усе ўдзельнікі зімоўкі на в. Элефант перайшлі на борт Yelcho. Уся каманда прыбыла ў Пунта-Арэнас 3 верасня 1916 года[152]. Чылійскі ўрад узнагародзіў Шэклтана мясцовым ордэнам «За Заслугі»[82].

Помнік загінулым на мысе Эванса. Фота 2007 года.

Нашмат складаней аказалася становішча людзей каманды мора Роса. Зімовыя штармы панеслі шхуну «Аўрора», якая 312 дзён дрэйфавала у льдах і ледзь вярнулася ў Новую Зеландыю (разышліся швы ашалёўкі, быў зламаны руль). Тыя людзі, што засталіся на востраве Роса, ледзь было не паўтарылі лёс Скота — заклаўшы склады да Горы Надзеі, на зваротным шляху яны былі спыненыя снежнай бурай на невялікай адлегласці ад склада харчоў. Тым не менш, удзельнікам партыі хапіла мужнасці дабрацца да яго і выратавацца, правёўшы ў полі 198 дзён (каманда Скота у 1912 годзе загінула на 144-ы дзень у поўным складзе). Гэтая аперацыя каштавала жыцця аднаму ўдзельніку каманды — Э. Спенсер-Сміту, які памёр у шляху ад цынгі і знясілення. Начальнік партыі Э. Макінтош і яе ўдзельнік Віктар Хейвард, як мяркуецца, праваліліся пад лёд у маі 1916 года, ужо на зімовачнай базе[153].

Выратаваннем сваёй каманды ў моры Роса Шэклтан ежо не кіраваў. У кастрычніку 1916 года ён адплыў у Вальпараіса, а адтуль праз Панаму і Нью-Арлеан дабраўся да Нью-Ёрка. У некалькіх лістах жонцы ён паведамляў, што «смяротна стаміўся і моцна пастарэў». З Нью-Ёрка Шэклтан паехаў у Сан-Францыска, а адтуль рэйсавым параходам — ​​у Новую Зеландыю[154]. Да таго часу ўрады Вялікабрытаніі, Аўстраліі і Новай Зеландыі пагадзіліся прафінансаваць выратавальную аперацыю, але цяпер «Аўрора» цалкам знаходзілася ў распараджэнні аб’яднанага выратавальнага камітэта[155]. Марскі міністр Новай Зеландыі згаджаўся на ўдзел Шэклтана ў выратавальнай аперацыі толькі як радавога ўдзельніка[156]. Уся каманда «Аўроры» была звольненая, камандзірам ратавальнікаў прызначылі Джона Кінга Дэвіса, які служыў у экспедыцыі Моўсана і адмовіўся ад прапаноў Шэклтана ўдзельнічаць у Імперскай экспедыцыі[157]. Дэвіс, тым не менш, узяў Шэклтана звышштатным афіцэрам і выйшаў у мора 20 снежня 1916 года[158], дасягнуўшы вострава Роса 10 студзеня 1917 года. Каманда на мысе Эванса чакала ўбачыць Шэклтана з другога боку свету, людзі былі расчараваныя марнасцю намаганняў і смерцей. 20 студзеня «Аўрора» сышла ў Новую Зеландыю, вязучы на ​​борце семярых, якія выжылі[159]. 9 лютага ўсе вярнуліся ў Уэлінгтан[160].

Апошнія гады жыцця[правіць | правіць зыходнік]

Шэклтан і Першая сусветная вайна[правіць | правіць зыходнік]

Маёр Шэклтан у 1918 годзе.

Пасля бясслаўнага заканчэння Імперскай трансантарктычнай экспедыцыі, здзейсніўшы кароткае лекцыйнае турнэ па ЗША, Шэклтан 29 мая 1917 года вярнуўся ў Лондан[161]. Па ўзросту — яму было 43 гады — ён не падлягаў прызыву, у дадатак, пакутаваў ад сардэчнага захворвання, але імкнуўся ў войска і неаднаразова накіроўваў хадайніцтвы адправіць яго на Заходні фронт  (руск.)[161]. У кастрычніку 1917 года ён быў прызначаны кіраўніком дыпламатычнай місіі, якая павінна была пераканаць урады Аргенціны і Чылі ўступіць у вайну на баку Антанты. Спроба скончылася няўдачай, у красавіку 1918 года Шэклтан вярнуўся на радзіму[162]. Цяжкі душэўны стан прывёў яго да алкагалізму[163][164]. Нягледзячы на ​​няўдачу, Шэклтана накіравалі на Шпіцберген для даследавання магчымасці брытанскай анексіі архіпелага: місія праводзілася пад выглядам геалагічнай экспедыцыі. Па дарозе ў Арктыку Шэклтан злёг у Тромсё, дзе ў яго адбыўся сур’ёзны сардэчны прыступ. Паколькі місія на Шпіцберген не адбылася, Шэклтану далі часовы чын маёра і адправілі ў складзе ваеннай місіі ў Мурманск[165]. Служба на другіх ролях не задавальняла яго, у адным з лістоў ён скардзіўся, што «не можа знайсці сябе, калі не знаходзіцца сярод бур у дзікіх землях»[166]. У лютым 1919 года Шэклтан вярнуўся ў Лондан з праектам асваення прыродных рэсурсаў Паўночнай Расіі ў кааперацыі з мясцовым белым урадам[166]. Правал замежнай інтэрвенцыі  (руск.) прывёў да крушэння і гэтых планаў. За ўдзел у інтэрвенцыі ён быў узведзены ў афіцэры Ордэна Брытанскай імперыі[167]. Шэклтану прыйшлося выступаць з публічнымі лекцыямі пра свае падарожжы, каб зарабіць на жыццё і разлічыцца з вялізнымі даўгамі па папярэдняй экспедыцыі. Узімку 1919—1920 гадоў ён на працягу пяці месяцаў па шэсць дзён у тыдзень выступаў з лекцыямі, даючы іх двойчы ў дзень: у снежні 1919 года выйшла яго кніга «Поўдзень», якая апісвала ход Імперскай экспедыцыі, але яна не выклікала цікавасці сучаснікаў[168]. Нягледзячы на ​​адчайнае фінансавае становішча, у 1920 годзе Шэклтан пачаў распрацоўваць планы новай палярнай экспедыцыі[169].

Экспедыцыя на «Квэсце». Смерць[правіць | правіць зыходнік]

Шэклтан (злева) і Роўэт.

У пачатку 1920 года Шэклтан вырашыў перанесці сваю дзейнасць у Арктыку, а менавіта ў недаследаваны раён Мора Бафорта, на поўнач ад Аляскі і на захад ад Канадскага Арктычнага архіпелага. Шэклтан думаў, што дзесьці ў гэтым раёне маецца неадкрытая суша, якая выклікае як навуковы, так і эканамічны інтарэс. Ён таксама разлічваў дайсці да арктычнага полюса недаступнасці  (руск.), размешчанага ў гэтым раёне[170]. У сакавіку 1920 года план Шэклтана быў ухвалены Каралеўскім геаграфічным таварыствам і падтрыманы канадскім урадам. Шэклтан разлічыў, што бюджэт экспедыцыі складзе 50 000 фунтаў стэрлінгаў[170]. У канцы 1920 года Шэклтан аднавіў сяброўства са школьным прыяцелем — Джонам Куілерам Роўэтам, які разбагацеў на вытворчасці спірту. Ён вылучыў Шэклтану неабходную суму, на якую ў студзені 1921 года даследчык змог купіць 200-тонны нарвежскі кітабоец Foca I, перайменаваны ў «Квэст», і пачаць набыццё рыштунку і наём экіпажа, нягледзячы на ​​тое, што так і не расплаціўся з абавязкамі па Імперскай экспедыцыі[170].

Экспедыцыя на «Квэсце» была абсталявана мноствам тэхнічных навінак. На здымку — механік і лётчык А. Кер з глыбакаводным гідрафонам.

У маі 1920 года ў Канадзе змяніўся ўрад, новы прэм’ер-міністр А. Меен адмовіў у фінансавай падтрымцы экспедыцыі[171]. Роўэт пераканаў Шэклтана не адмяняць паход, але змяніць яго мэты — з гэтага часу планы былі пераарыентаваны на Антарктыду. Упершыню пра гэта Шэклтан напісаў доктару Мак-Ліну, які знаходзіўся ў Канадзе для закупкі ездавых сабак: цяпер планавалася шырокая праграма разведкі і картаграфавання узбярэжжаў, акіянаграфічныя даследаванні і разведка карысных выкапняў[170]. Да чэрвеня 1921 года Шэклтан прадставіў план комплекснай акіянаграфічнай экспедыцыі ў Паўднёвым акіяне, які прадугледжвае плаванне вакол усяго Антарктычнага мацерыка і картаграфаванне каля 2000 міль (3200 км) узбярэжжаў, да тых часоў не вядомых даследчыкам. Праграма ўключала наведванне і картаграфаванне малавядомых астравоў і праверку існавання «астравоў-прывідаў», такіх як Дауэрці, архіпелаг Німрад і Туанакі, разведку карысных выкапняў. Таксама Шэклтан збіраўся даследаваць дно акіяна вакол вострава Гоф, каб высветліць прыроду «падводных структур, якія злучаюць Афрыку і Паўднёвую Амерыку»[172]. На думку біёграфаў Шэклтана, дадзены план быў празмерна амбіцыйным для маленькай экспедыцыі працягласцю ў два гады[173] і з’яўляўся, хутчэй за ўсё, імправізацыяй[174].

17 верасня 1921 года «Квэст», які стаяў у лонданскім доку Сэнт-Кэтрын, наведаў кароль Георг V[175], пасля чаго судна пайшло ўніз па Тэмзе, збіраючы натоўпы на кожнай набярэжнай і мосце[176]. Шэклтан першапачаткова збіраўся ісці ў Кейптаўн, наведаўшы па шляху найважнейшыя астравы Паўднёвай Атлантыкі. З Кейптаўна «Квэст» павінен быў рушыць да Зямлі Эндэрбі на ўзбярэжжы Антарктыды і даследаваць ўзбярэжжа Зямлі Коўтса ў моры Уэдэла. Выканаўшы праграму, экспедыцыя павінна была наведаць Паўднёвую Георгію і вярнуцца ў Кейптаўн на зімоўку для рамонту і даўкамплектавання на другі сезон працы[176]. Планы сарваліся: сур’ёзныя заганы ў канструкцыі рухавіка прымусілі зайсці на тыдзень у Лісабон, а затым зрабіць прыпынку на Мадэйры і астравах Зялёнага мыса[177]. Шэклтан быў вымушаны адмовіцца ад графіка паходу і павярнуў у Рыа-дэ-Жанейра для капітальнага рамонту. У Рыа «Квэст» увайшоў 22 лістапада 1921 года[177]

Стаянка доўжылася чатыры тыдні: акрамя рамонту паравой машыны, прыйшлося змяняць пашкоджаную сценьгу. Затрымка азначала, што першы сезон экспедыцыі сарваны: не было часу ісці ў Кейптаўн, дзе знаходзіліся запасы і абсталяванне, неабходнае для плавання ў ільдах. Шэклтан адважыўся на нестандартны крок і даў загад ісці прама на Паўднёвую Георгію. Доктар Мак-Лін у сваім дзённіку звярнуў увагу на тое, што начальнік відаць, не ведаў, што ж яму рабіць далей[178].

Магіла Шэклтана ў Грутвікене. Фота 2012 года.

17 снежня, за дзень да выхаду з Рыа, Шэклтан, мабыць, перанёс сардэчны прыступ, але не дазволіў Мак-Ліну агледзець сябе і на наступны дзень заявіў, што адчувае сябе цудоўна[179]. Пасля выхаду ў мора члены каманды заўважылі, што паводзіны начальніка рэзка змяніліся, ён кожную раніцу пачынаў з бутэлькі шампанскага, чаго ніколі не рабіў раней[180]. Моцны шторм, які бушаваў да Новага года, не дазволіў адсвяткаваць Каляды і ўзмацніў прыгнечанасць Шэклтана[180]. 4 студзеня 1922 года «Квэст» прыйшоў у Грутвікен. Шэклтан наведаў начальства кітабойнай базы і заявіў Уайлду, што назаўтра каманда будзе святкаваць адкладзеныя Каляды. Аднак ранняй раніцай 5 студзеня 1922 года з Шэклтанам здарыўся чарговы прыступ, і ён памёр ва ўзросце 47 гадоў[181]. У заключэнні аб смерці Мак-Лін паставіў дыягназ «закаркаванне каранарных артэрый на фоне сардэчнай недастатковасці», у сучаснай тэрміналогіі — каранарны трамбоз[182]. Уайлд выступіў перад камандай і заявіў, што экспедыцыя будзе працягнутая[183]. Метэаролаг Л. Хасі 19 студзеня адправіўся разам з целам Шэклтана ў Мантэвідэа, дзе атрымаў тэлеграму лэдзі Шэклтан з просьбай пахаваць сэра Эрнэста ў Грутвікене. Паніхіда па Шэклтану была адслужана з усімі пакладзенымі воінскімі ўшанаваннямі ў царкве Св. Тройцы ў Мантэвідэа, перад тым як яго цела было вернута ў Грутвікен. 2 сакавіка 1922 года быў адслужаны малебен і ў Лондане, у Саборы св. Паўла, на якім прысутнічалі кароль і члены каралеўскай сям’і[184]. Толькі 5 сакавіка астанкі даследчыка пасля лютэранскай службы супакоіліся на Нарвежскіх могілках[182]. Акрамя Хасі, нікога з падначаленых Шэклтана не было на пахаванні: «Квэст» яшчэ знаходзіўся ў дарозе. На магіле паставілі просты драўляны крыж, а цяпер існуючы гранітны помнік быў усталяваны ў 1928 годзе[182].

27 лістапада 2011 года прах нязменнага памочніка Шэклтана — Фрэнка Уайлда — быў перанесены на могілкі Грутвікена. Яго магіла размешчана справа ад месца апошняга спачынку Шэклтана, на помніку быў зроблены наступны надпіс: «Фрэнк Уайлд 1873—1939, правая рука Шэклтана»[185].

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. His Early Life Архівавана 1 мая 2012.
  2. а б Fisher 1957, p. 306—307.
  3. Mill 1923, p. 8.
  4. Mill 1923, p. 4.
  5. Huntford 1985, p. 227—228.
  6. а б в Huntford 1985, p. 6—9.
  7. Kimmel 1999, p. 4—5.
  8. Riffenburgh 2005, p. 37.
  9. Mill 1923, p. 24.
  10. а б в Huntford 1985, p. 11.
  11. Huntford, pp. 13–18.
  12. Huntford 1985, p. 13—18.
  13. Huntford 1985, p. 20—23.
  14. Riffenburgh 2005, p. 57.
  15. а б Huntford 1985, p. 25—30.
  16. Huntford 1985, p. 42.
  17. Sir Ernest Shackleton // Grand Lodge of British Columbia and Yukon
  18. Savours 2001, p. 9.
  19. Fisher 1957, p. 19—20.
  20. Fiennes 2003, p. 35.
  21. Crane 2005, p. 171—172.
  22. Fisher 1957, p. 23.
  23. Wilson 1975, p. 111.
  24. Wilson 1975, p. 115—118.
  25. Fiennes 2003, p. 78.
  26. Huntford 1985, p. 76.
  27. а б Fiennes 2003, p. 83.
  28. Fisher 1957, p. 58.
  29. Fiennes 2003, p. 104.
  30. Crane 2005, p. 205.
  31. Preston 1997, p. 65.
  32. Fiennes 2003, p. 101—102.
  33. а б в Huntford 1985, p. 143—144.
  34. а б в Preston 1997, p. 68.
  35. Huntford 1985, p. 114—118.
  36. Riffenburgh 2005, p. 117.
  37. Riffenburgh 2005, p. 105.
  38. Crane 2005, p. 310.
  39. а б в Fisher 1957, p. 78—80.
  40. Huntford 1985, p. 119—120.
  41. Ладлэм 1989, с. 97.
  42. Huntford 1985, p. 123.
  43. Mill 1923, p. 84.
  44. Huntford 1985, p. 124–128.
  45. а б The Cherry Tree // 2/2006. Р. 2(недаступная спасылка).
  46. Mill 1923, p. 87, 91, 93.
  47. Fisher 1957, p. 97—98.
  48. The Cherry Tree // 2/2006. Р. 2—3.(недаступная спасылка).
  49. Morrell 2001, p. 32.
  50. Fisher 1957, p. 99.
  51. Fisher 1957, p. 103.
  52. Riffenburgh 2005, p. 106.
  53. Mill 1923, p. 24, 72—80, 104—115, 150.
  54. Падрабязна апісана ў: James Murray, Reports of the Scientific Investigations — British Antarctic Expedition 1907-9, William Heinemann, London 1910, Vol. I і Vol. II.
  55. Mill 1923, p. 72—80.
  56. Riffenburgh 2005, p. 148.
  57. Riffenburgh 2005, p. 130.
  58. Huntford 1985, p. 178—179.
  59. Riffenburgh 2005, p. 108.
  60. Huntford 1985, p. 314—315.
  61. Ладлэм 1989, с. 144.
  62. Riffenburgh 2005, p. 110—116.
  63. а б Riffenburgh 2005, p. 151—153.
  64. Riffenburgh 2005, p. 157—167.
  65. Riffenburgh 2005, pp. 185–186.
  66. Riffenburgh 2005, p. 167.
  67. Mills 1923, p. 82—86.
  68. Riffenburgh 2005, p. 293.
  69. Riffenburgh 2005, p. 360.
  70. Huntford 1985, p. 300.
  71. Riffenburgh 2005, p. 244.
  72. Riffenburgh 2005, p. 337.
  73. Ладлэм 1989, с. 156.
  74. My South Polar Expedition
  75. Whisky from Shackleton’s 1907 expedition to be opened
  76. Huntford 1985, p. 315.
  77. Fisher 1957, p. 251.
  78. Fisher 1957, p. 272.
  79. Fisher 1957, p. 263.
  80. Huntford 1985, p. 298—299.
  81. Mill 1923, p. 293.
  82. а б Mill 1923, p. 292.
  83. The Cullum Geographical Medal (англ.) (PDF)(недаступная спасылка). American Geographical Society. Архівавана з першакрыніцы 28 студзеня 2012.
  84. Mill 1923, p. 162.
  85. Шэклтан Эрнст Генри // «100 великих путешественников». Сост. И. А. Муромов. М.:"Вече", 2000 Архівавана 4 сакавіка 2016.
  86. а б Fisher 1957, p. 242—243.
  87. Ладлэм 1989, с. 143.
  88. а б Riffenburgh 2005, p. 282.
  89. Fisher 1957, p. 243.
  90. Riffenburgh 2005, p. 301.
  91. Riffenburgh 2005, p. 300—301.
  92. а б Fisher 1957, p. 284—285.
  93. Huntford 1985, p. 351—352.
  94. Huntford 1985, p. 312.
  95. Huntford 1985, p. 323—326.
  96. Riffenburgh 2005, p. 298.
  97. Fisher 1957, p. 291—295.
  98. Буманн-Ларсен 2005, с. 159—160.
  99. а б Huntford 1985, p. 50.
  100. а б Murphy 2002, p. 87—102.
  101. Shackleton 1983, p. 5.
  102. Huntford 1985, p. 355.
  103. Huntford 1985, p. 367.
  104. Huntford 1985, p. 362.
  105. Fisher 1957, p. 298.
  106. а б в Shackleton 1983, p. XII—XIV.
  107. Tyler-Lewis 2007, p. 214—215.
  108. Shackleton 1983, p. XI.
  109. Huntford 1985, p. 370.
  110. The Great Survivor // Time. September 12, 2003
  111. Fisher 1957, p. 308.
  112. Tyler-Lewis 2007, p. 50—53.
  113. Huntford 1985, p. 370—371.
  114. Mill 1923, p. 199.
  115. Fisher 1957, p. 324—325.
  116. Shackleton 1985, p. 5.
  117. Shackleton 1985, p. 11.
  118. Shackleton 1983, p. 26—28.
  119. Shackleton 1983, p. 31.
  120. Shackleton 1983, p. 40.
  121. Huntford 1985, p. 418.
  122. Shackleton 1985, p. 34—40.
  123. Shackleton 1983, p. 43—47.
  124. Shackleton 1983, p. 58.
  125. Shackleton 1983, p. 60—61.
  126. Shackleton 1983, p. 65—66.
  127. Shackleton 1983, p. 72—73.
  128. Shackleton 1983, p. 74—75.
  129. Shackleton 1983, p. 98.
  130. Huntford 1985, p. 456-457.
  131. Shackleton 1983, p. 116.
  132. а б Shackleton 1983, p. 119.
  133. Shackleton 1983, p. 143.
  134. Huntford 1985, p. 473—476.
  135. Perkins, p. 36.
  136. а б в Shackleton 1983, p. 156—157.
  137. Huntford 1983, p. 523.
  138. Alexander 1998, p. 130—132.
  139. Huntford 1985, p. 401—402.
  140. Shackleton 1983, p. 157—162.
  141. Huntford 1985, p. 560.
  142. а б Shackleton 1983, p. 174—179.
  143. Shackleton 1983, p. 191.
  144. Huntford 1985, p. 571.
  145. Huntford 1985, p. 597.
  146. Shackleton 1983, p. 208.
  147. Huntford 1985, p. 602.
  148. Fisher, p. 386.
  149. Alexander 1998, pp. 202–203.
  150. Shackleton 1983, p. 210—213.
  151. Shackleton 1983, p. 214—218.
  152. Shackleton 1983, p. 218—222.
  153. Huntford 1985, p. 634—641.
  154. Mill 1923, p. 240—241.
  155. Shackleton 1983, p. 344—347.
  156. Mill 1923, p. 241.
  157. Tyler-Lewis 2007, p. 27.
  158. Mill 1923, p. 242.
  159. Huntford 1985, p. 642.
  160. Mill 1923, p. 246.
  161. а б Huntford 1985, p. 647.
  162. Huntford 1985, p. 653—658.
  163. Alexander, p. 192.
  164. Huntford, p. 653.
  165. Huntford 1985, p. 661—663.
  166. а б Fisher 1957, p. 435.
  167. Mill 1923, Appendix.
  168. Fisher 1957, p. 439—441.
  169. Fisher 1957, p. 441.
  170. а б в г Fisher 1957, p. 442—445.
  171. Huntford 1985, p. 680—682.
  172. "Shackleton to Sail to Antarctic Again". New York Times. June 29, 1921. p. 13.
  173. Fisher 1957, p. 446—449.
  174. Huntford 1985, p. 684—685.
  175. Huntford 1985, p. 683.
  176. а б Fisher 1957, p. 459—461.
  177. а б Mills 1923, p. 292—293.
  178. Huntford 1985, p. 688.
  179. Huntford 1985, p. 687.
  180. а б Fisher 1957, p. 471—473.
  181. Huntford 1985, p. 690.
  182. а б в Fisher 1957, p. 478—481.
  183. Wild 1923, p. 66.
  184. Fisher 1957, p. 481—483.
  185. The Telegraph. November 27, 2011

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Alexander, Caroline. The Endurance: Shackleton's Legendary Antarctic Expedition. — London: Bloomsbury Publications, 1998. — ISBN 0-7475-4123-X.
  • Barczewski, Stephanie. Antarctic Destinies: Scott, Shackleton and the changing face of heroism. — London: Hambledon Continuum, 2007. — ISBN 978-1-84725-192-3.
  • Cherry-Garrard, Apsley. The Worst Journey in the World. Antarctic 1910 - 1913. Volume One. — London: Constable and Company Limited, 1922.
  • Crane D. Scott of the Antarctic. — London: Harper Collins, 2005. — ISBN 978-0-00-715068-7.
  • Fiennes R. Captain Scott. — London: Hodder & Stoughton, 2003. — ISBN 0-340-82697-5ref = Fiennes.
  • Fisher, Margery and James. Shackleton. — London: James Barrie Books, 1957.
  • Huntford, Roland. Shackleton. — London: Hodder & Stoughton, 1985. — ISBN 0-340-25007-0.
  • Kimmel, Elizabeth Cody. Ice story: Shackleton's lost expedition. — New York: Clarion Books, 1999. — ISBN 978-0-395-91524-0.
  • Mill, Hugh Robert. The Life of Sir Ernest Shackleton. — London, 1923.
  • Morrell, Margot; Capparell, Stephanie. Shackleton's Way: Leadership lessons from the great Antarctic explorer. — New York: Viking, 2001. — ISBN 0-670-89196-7.
  • Preston D. A First-Rate Tragedy. — London: Constable & Co, 1999. — ISBN 0-09-479530-4.
  • Riffenburgh, Beau. Nimrod: Ernest Shackleton and the Extraordinary Story of the 1907–09 British Antarctic Expedition. — London: Bloomsbury Publishing, 2005. — ISBN 0-7475-7253-4.
  • Shackleton, Ernest. South. — London: Century Publishing, 1983. — ISBN 0-7126-0111-2.
  • Tyler-Lewis, Kelly. The Lost Men. — London: Bloomsbury Publishing, 2007. — ISBN 978-0-7475-7972-4.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]