Неакаланіялізм

Неакаланіялізм — сістэма адносін паміж развітымі заходнімі дзяржавамі і іх былымі калоніямі, якая змяніла формы каланіяльнага панавання, але захавала важныя яго рысы.

Тлумачэнне

Упершыню тэрмін быў выкарыстаны ў працы Квамэ Нкрума «Неакаланіялізм як апошняя стадыя імперыялізму» (1965 год). Паняццем «неакаланізм» ён назваў тое становішча, якое прыйшло на змену каланіяльнаму праўленню. Марксісты апісалі гэтую з’яву як сістэму падпарадкавання і эксплуатацыі развітымі капіталістычнымі дзяржавамі маладых неразвітых краін і эканомік, у тым ліку вызывленых з каланіяльнай палітычнай залежнасці, з дапамогай нераўнапраўных эканамічных і прамых ваенна-палітычных адносін і дагавораў. Зараз паняцце мае на ўвазе форму латэнтнай, не заснаванай на прамым прымусе і пазбаўленне дзяржаўнага суверэнітэту эксплуатацыі з боку эканамічна развітых сусветных дзяржаў. Неакаланіялізм уяўляе асаблівую сістэму дыскрымінацыйных эканамічных і палітычных адносін, а таксама спецыфічную экспансію.

Гісторыя

Пасля крушэння ў першыя пасляваенныя дзесяцігоддзі XX ст. сусветнай каланіяльнай сістэмы, што было замацавана Генеральнай Асамблеяй ААН у рэзалюцыі № 1514 ад 14 снежня 1960 («Дэкларацыя аб прадастаўленні незалежнасці каланіяльным краінам і народам»), каланіяльныя дзяржавы страцілі магчымасць выкарыстання метадаў прамога адміністрацыйнанага кіравання сваімі ранейшымі калоніямі.

Аднак паміж былымі метраполіямі і іх калоніямі захаваліся эканамічныя, палітычныя і культурныя сувязі, якія забяспечвалі фактычную залежнасць вызваленых краін ад іх ранейшых гаспадароў. Уключэнне новых дзяржаў у светагаспадарчыя сувязі з выразна размеркаванымі ролямі прадвызначыла кансервацыю і нават паглыбленне разрыву паміж вядучымі заходнімі дзяржавамі і іх былымі калоніямі на ўзроўнях сацыяльна-эканамічнага развіцця, абязлічыла механізм фарміравання нераўнапраўных адносін на глабальным узроўні. Карціна дысбалансу ў развіцці розных частак свету, якая выцякала з аб’ектыўна існай сістэмы міжнароднага падзелу працы, успрымалася ў вызваленых дзяржавах як вынік спланаванай эгаістычнай палітыкі краін-былых уладальнікаў калоній, якую сталі называць неакаланіялісцкай. Хоць каланіяльная сістэма распаўсюджвалася ў XX ст. на Азіі і Афрыкі, паняццю «неакаланіялізм» часта надаецца пашыральнае значэнне: яго нярэдка адносяць і да Лацінскай Амерыкі, а процідзеянне з’яве ператварылася ў лозунг нацыянальна-вызваленчай барацьбы ва ўсім «трэцім свеце».

Да канца стагоддзя адносіны паміж развівальнымі краінамі і вядучымі індустрыяльнымі дзяржавамі набылі больш складаны характар, а праблема больш дынамічнага развіцця (гл. глабалізацыя) рэгіёнаў з каланіяльным мінулым стала прадметам увагі з боку ўсяго чалавецтва. У прынятым у 2000 годзе Генеральнай Асамблеяй ААН дакуменце «Мэты развіцця тысячагоддзя» адной з прыярытэтных задач названа фарміраванне глабальнага партнёрства.

Праявы

Неакаланіялізм уключае ў сябе цэлы арсенал спецыфічных метадаў палітычных і эканамічных маніпуляцый. Да гэтых метадаў можна аднесці насаджэнне карупцыі і прамы подкуп палітычных элітаў, распальванне і выкарыстанне трайбалісцкіх канфліктаў для перадачы ўлады падкантрольным лідарам (як, напрыклад, удзел французскіх войскаў і міратворчых сіл ААН у Другой Івуарыйскай вайне), бескантрольныя пастаўкі зброі палітычным фаварытам, сістэму кабальнага крэдытавання, выкарыстанне гуманітарнай дапамогі ў якасці інструмента маніпулявання, выкарыстанне ўзброенай сілы нібыта ў імя падтрымання свету.

Адным з распаўсюджаных праяўленняў з’яўляецца «балканізацыя», то ёсць штучны падзел. Найбольш ярка падобная з’ява выказана ў Афрыцы, дзе значная частка дзяржаў ўтвораны на базе каланіяльных абласцей, а іх межы акрэслены еўрапейцамі. Па выніку дзяржавы, якія атрымалі незалежнасць, фактычна ўяўлялі з сябе асобны рэгіён, чым паўнавартасную краіну. Яны, валодаючы маленькім рынкам і невялікімі рэсурсамі, станавіліся няздольнымі ствараць буйныя вытворчасці. Усё гэта ўскладнялася адсутнасцю гаспадарчых сувязяў паміж прадпрыемствамі і цэнтралізаваным планаваннем.

Другім фактарам стаў механізм дапамогі былым калоніям, якім мае на ўвазе масавыя пастаўкі прамысловых тавараў з былых метраполій у абмен на сельгаспрадукцыю і мінеральныя тавары, цана якіх значна заніжаецца. Гэтаму становішчу спраў спрыяе прыхільнасць да валют былых каланіяльных дзяржаў. Так, напрыклад, многія афрыканскія дзяржавы, што раней былі залежныя ад Францыі, гандлююць пераважна франкамі. Такім чынам, яны сутыкаюцца з пастаянным дэфіцытам плацежнага балансу. Умацаванню нацыянальных валют перашкаджае прысутнасць ва ўпраўленнях цэнтральных банкаў былых калоній еўрапейскіх кансультантаў, якія спрыяюць палітыцы ў інтарэсах метраполій.

Палітычныя і гвалтоўныя сродкі праявы неакаланіялізму стала серыя дзяржаўных пераваротаў у Габоне, Тога, Камеруне, Буркіна-Фасо, Чадзе ў XX і пачатку XXI стагоддзях, што ад часткі стала следствам незадаволенасці метраполіяй палітыкай дзеючых уладаў.

Неакаланіяльныя дзяржавы

Найбольш вядомымі праявамі неакаланізму ёсць дзейнасць Францыі і Бельгіі ў Афрыцы. У пачатку XXI стагоддзя да іх таксама далучыліся ЗША, Кітай і Індыя. Неакаланіяльная палітыка апошніх двух у асноўным праяўляецца ў эканамічнай сферы.

Гл. таксама

• Посткаланіялізм

Літаратура

• From the Introduction. Kwame Nkrumah. Neo-Colonialism, The Last Stage of Imperialism. Thomas Nelson & Sons, Ltd., Лондон (1965).
• Филиппов В. Р. Колониализм: второе пришествие // Российский совет по международным делам. 23 июля 2012.
• Шульга А. А. Неоколониальное противостояние в XXI веке // Теории и проблемы политических исследований. 2016. № 3. С 156—166.