Інжыр

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Інжыр

Лісці і плады інжыру
Навуковая класіфікацыя
Міжнародная навуковая назва

Ficus carica L., 1753

Сінонімы
Ахоўны статус

Сістэматыка
на Віківідах

Выявы
на Вікісховішчы
ITIS  19093
NCBI  3494
EOL  594632
GRIN  t:16801
IPNI  852556-1
TPL  kew-2809827

Інжыр, вінная ягада, смакоўніца, фігавае дрэва (Fícus cárica) — субтрапічны лістападны фікус, кветкавая расліна сямейства тутавых. Пашыраны ў дзікім стане ў Міжземнамор'і, Малой Азіі, Іране, Індыі. У Паўночнай Амерыцы, Сярэдняй Азіі, на Каўказе і ў Крыму вырошчваюць у адкрытым грунце як каштоўную пладовую расліну  (руск.), якая дае плады — вінныя ягады. Больш за 600 сартоў.

Шырока распаўсюджаны ў краінах Міжземнамор'я, у Грузіі, у гарах Арменіі, на Апшэронскім паўвостраве, у цэнтральных раёнах Азербайджана, на Чарнаморскім узбярэжжы Краснадарскага краю і Абхазіі.

Інжыр — адна з самых старажытных культурных раслін, як мяркуецца, — самая старажытная[3][4]. У культуры інжыр вырошчваўся спачатку ў Аравіі, адкуль быў запазычаны Фінікіяй, Сірыяй і Егіптам. У XIII стагоддзі да н. э. адыгрываў важную ролю ў сельскай гаспадарцы царства Пілас. У Амерыку трапіў толькі ў канцы XVI стагоддзя.

У Бібліі у склад кнізе Быццё фігавы ліст  (руск.) выкарыстоўваўся Адамам і Евай для прыкрыцця галізны.

Назва[правіць | правіць зыходнік]

Відавы эпітэт дадзены па месцы, якое лічыцца радзімай інжыру — горная вобласць старажытнай Карыі, правінцыі Малой Азіі.

Батанічнае апісанне[правіць | правіць зыходнік]

Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Субтрапічнае пладовае раскідзістае шматствольнае дрэва са ствалом да 75 см у дыяметры ці куст са светла-шэрай, гладкай карой вышынёй да 10 метраў з моцным карэнішчам і млечнікамі ва ўсіх органах[5]. Жыве да 200 гадоў.

Лісце простае, буйное, чарговае, 3-5-7-пальчата-лопасцевае або паасобнае, знізу апушанае, жорсткае, з ападаючымі прылісткамі[5]. У пазухах лісця развіваюцца скарочаныя генератыўныя парасткі, якія нясуць суквецці двух тыпаў — капрыфігі і фігі. Маладыя парасткі зялёныя, гладкія ці апушаныя.

Двухдомная расліна, кветкі сабраныя ўнутры грушападобных мясістых суквеццяў дзвюх форм (капрыфігах на мужчынскіх дрэвах, фігах — на жаночых). Суквецці развіваюцца на розных дрэвах, характарызуюцца тым, што вось разрастаецца ў шарападобна-авальнае ўтварэнне з адтулінай на верхавіне і паражніной унутры, дзе размяшчаюцца дробныя несамастойныя раздзельнаполыя кветкі.

Капрыфігі — больш дробныя суквецці, якія змяшчаюць мужчынскія кветкі: Формула кветкі: [6] і Фігі — жаночыя галавыя кветкі з кароткімі слупкамі: [6] — буйныя суквецці, у якіх мужчынскія кветкі рэдукаваныя, а жаночыя маюць доўгія слупкі, і пасля апладнення ўтвараюць аднанасенныя плады[5].

Плод — дробная сямянка ўнутры суплоддзя, запоўненага салодкай мякаццю. У сушаных пладах (вінных ягадах) да 77 % цукру, шмат вітамінаў, кальцыю, фосфару, жалеза.

Фігі ператвараюцца ў сакавітыя, салодкія, грушападобныя суплодзі з насеннем унутры. Яны пакрытыя тонкай скуркай з дробнымі валасінкамі. На верхавіне маецца адтуліна — вочка, прыкрытае лускавінкамі. Суплодзі інжыра маюць афарбоўку ад жоўтай да чорна-сіняй, у залежнасці ад сорту. Часцей сустракаюцца жоўта-зялёныя плады.

Хімічны склад[правіць | правіць зыходнік]

Плады інжыру
Сушаныя плады інжыру

Свежыя плады інжыра ўтрымліваюць да 24 % (па іншых дадзеных, да 75 % [7]) цукроў (глюкоза, фруктоза), а сушаныя — да 37 %. У пладах змяшчаюцца арганічныя кіслоты, дубільныя рэчывы, бялкі, тлушчы, у лісці — кумарыны (галоўныя з іх — псарален і бергаптэн)[5][7].

Свежыя плады інжыра ўтрымліваюць да 1,3 % бялкоў, 11,2 цукроў, кіслот толькі 0,5 %. У сушоных фігах доля бялку павялічваецца да 3-6 %, цукру — да 40-50 %, што надае ім глыбокі салодкі смак і адчуванне сытасці (каларыйнасць сушоных пладоў — 214 ккал на 100 г). Ёсць у іх і вітаміны (β-каратын, B1, B3, PP, C), і мінеральныя рэчывы (натрый — 18 мг на 100 г, калій — 268, кальцый — да 34, магній — да 20, фосфар — до 32). Калію так многа, што па яго ўтрыманню інжыр саступае толькі арэхам.

Няспелыя плады ўтрымліваюць з'едлівы млечны сок, таму неядомыя.

Сушаныя плады адрозніваюцца высокай каларыйнасцю і ўтрымліваюць 50—77 % цукроў[8].

Гаспадарчае значэнне і прымяненне[правіць | правіць зыходнік]

Інжыр свежы
Харчовая каштоўнасць на 100 г прадукта
Энергетычная каштоўнасць 74 ккал 310 кДж
Вада79 г
Бялкі0.8 г
Тлушчы0.3 г
Вугляводы19 г
дыцукрыды16 г 
харчовыя валокны3 г 

Рэтынол (віт. A)7 мкг
Тыямін (B1)0.06 мг
Рыбафлавін (B2)0.05 мг
Ніяцын (B3)0.4 мг
Пірыдаксін (B6)0.11 мг
Фалацын (B9)6 мкг
Аскарбінавая кіслата (віт. C)2 мг
Такаферол (віт. E)0.11 мг
Вітамін K4.7 мкг

Кальцый35 мг
Жалеза0.4 мг
Магній17 мг
Фосфар14 мг
Калій232 мг
Натрый1 мг
Цынк0.15 мг

Крыніца: USDA Nutrient database

Інжыр ужываюць у свежым, сушоным і кансерваваным выглядзе. Са свежых пладоў вараць варэнне і джэм. У пладах мноства вельмі дробнага насення, на смак плады прыкра- або умерана-салодкія. Для сушкі больш падыходзіць светлы, з залацістай скуркай і белай мякаццю, каля 5 см у дыяметры. Сушаць суплодзі 3-4 дня пад сонцам. Лічыцца, што чым драбней плады, тым інжыр смачней. Калі ў кожным плодзе больш за 900 насення — гэта вельмі добры, далікатны інжыр. Калі менш 500 — вельмі пасрэдны. Існуе і безнасенны сорт, які не мае патрэбы ў апыленні з дапамогай Blastophaga psenes, але яго суплодзі не такія смачныя і сакавітыя.

У андалускім Коіне  (руск.) традыцыйна выпякаўся інжырны хлеб.

Ураджай інжыра ў культуры багаты — да 20 тон на гектар. Інжыр непатрабавальны: можа расці на бедных землях, камяністых асыпках, скалах, каменных сценах. Аднак, магутныя дрэвы сустракаюцца ў далінах рэк, ва ўмовах добрага водазабеспячэнне. Плоданасіць інжыр пачынае на другі-трэці год, жыве да 30-60, а ў некаторых выпадках да 300 гадоў.

У некаторых месцах для штучнага апылення кветак фігавае дрэва праводзіцца капрыфікацыя  (руск.).

Інжыр сушоны
Харчовая каштоўнасць на 100 г прадукта
Энергетычная каштоўнасць 249 ккал 1041 кДж
Вада30 г
Бялкі3.3 г
Тлушчы1 г
— насычаныя0.14 г 
— монанасычаныя0.16 г 
— поліненасычаныя0.36 г 
Вугляводы64 г
дыцукрыды48 г 
харчовыя валокны10 г 

Рэтынол (віт. A)7 мкг
Тыямін (B1)0.09 мг
Рыбафлавін (B2)0.08 мг
Ніяцын (B3)0.62 мг
Пірыдаксін (B6)0.11 мг
Фалацын (B9)9 мкг
Аскарбінавая кіслата (віт. C)1.2 мг
Такаферол (віт. E)0.35 мг
Вітамін K15.6 мкг

Кальцый162 мг
Жалеза2 мг
Магній68 мг
Фосфар67 мг
Калій680 мг
Натрый10 мг
Цынк0.55 мг

Крыніца: USDA Nutrient database

Шкоднікі[правіць | правіць зыходнік]

Лісце і плады інжыру пашкоджваюць вусені матылькоў віду Simaethis nemorana.

Лекавае выкарыстанне[правіць | правіць зыходнік]

У якасці лекавай сыравіны выкарыстоўваюць лісце інжыра (лац.: Folium Ficusi caricae), якое збіраюць пасля зняцця пладоў у верасні — кастрычніку і высушваюць. З сыравіны атрымліваюць прэпарат «Псаберан», які выкарыстоўваецца для лячэння гнёздавай лысасці  (руск.) і вітыліга[7].

З даўніх часоў фігі выкарыстоўваюць у медыцыне. Іх ўжывалі як сродак ад кашлю, ад захворванняў горла, для чаго суплодзя заварвалі кіпенем або гарачым малаком. Мякаць ж пладоў валодае добрым патагонным і гарачкапаніжальным дзеяннем. Акрамя таго, жалеза ў інжыры больш, чым у яблыках, таму яго рэкамендавалі хворым, якія пакутуюць жалезадэфіцытнай анеміяй. Так як у лісці ўтрымліваецца кумарын (рэчыва, якое падвышае адчувальнасць арганізма да сонечнай радыяцыі), яны таксама знайшлі прымяненне. Інжыр валодае вялікай пажыўнасцю, супакойвае запал у целе і здавальняе смагу. Інжыр карысны пры сэрцабіцці, бранхіяльнай астме, кашлю, болях у грудзях, агрубленні плеўры  (руск.); ужыванне яго ў ежу з міндалем дапамагае пры моцным пахуданні. Сушаны інжыр валодае слабільным дзеяннем. Сіроп з інжыра з'яўляецца тонікам  (руск.) для дзяцей: ён павышае іх апетыт і паляпшае страваванне. Інжырны сіроп дапамагае пры цягліцавым рэўматызме, захворваннях скуры, камянях у нырках і мачавом пузыры, павелічэнні аб'ёму печані і болях (пры прастудным захворванні жаночых палавых органаў).

Плады інжыру ўваходзяць у склад лекавага сродку «Кафіёл»[7].

Пакаёвая расліна[правіць | правіць зыходнік]

Краіны-лідары па вытворчасці інжыру — 2012
(у метрычных тонах)
Месца Краіна Вытворчасць
(у тоннах)
1 Сцяг Турцыі Турцыя 274,535
2 Сцяг Егіпта Егіпет 171,062
3 Сцяг Алжыра Алжыр 110,058
4 Сцяг Марока Марока 102,694
5 Сцяг Ірана Іран 78,000
6 Сцяг Сірыі Сірыя 41,224
7 Сцяг ЗША ЗША 35,072
8 Сцяг Бразіліі Бразілія 28,010
9 Сцяг Албаніі Албанія 27,255
10 Сцяг Туніса Туніс 25,000
Сустветная вытворчасць 1,031,391
Крыніца: Харчовая і сельскагаспадарчая
арганізацыя ААН
  (руск.)
[9]

У сярэдніх і паўночных раёнах Расіі інжыр вырошчваюць у пакоях[5]. У яго буйное лопасцевае прыгожае лісце, на зіму ападае. У пакаёвай культуры здольны даваць плады[5], якія часцей за спеюць у канцы лета або восенню, часам вясной. Інжыр размножваюць зімовымі (без лісця) і летнімі (зялёнымі) тронкамі. Зімовыя тронкі зразаюць з адна- двухгадовых парасткаў і садзяць рана вясной, да распускання пупышак, у лёгкую супяшчаную глебу. Зялёныя тронкі саджаюць у канцы вясны — у пачатку лета ў пясок і ўтрымліваюць да ўкаранення ў вільготным асяроддзі пад шклянкай або іншай шклянай хованкай. І тыя, і іншыя тронкі ў цёплым месцы лёгка ўкараняюцца. Укаранелыя тронкі высаджваюць у гаршкі.

Улетку ўтрымліваюць на светлых падваконніках пры багатым паліванні, зімой — у прахалодным месцы пры вельмі ўмераным паліванні, толькі б зусім не перасохла зямля. Да трохгадовага ўзросту штогод вясной, да пачатку росту, перасаджваюць у дзярнова-перагнойную глебу. Дарослыя расліны перасаджваюць праз два-тры гады ў шырокі посуд, у больш цяжкую зямлю.

Выкарыстанне[правіць | правіць зыходнік]

Спажываецца ў свежым выглядзе і пасля перапрацоўкі (сушка, варэнне, джэм, кампот). Сушаныя фігі можна заварваць у якасці сурагату кавы[5].

Трэба памятаць, што хворым цукровым дыябетам, вострымі запаленчымі захворваннямі кішачніка і з парушэннямі абмену шчаўевай кіслаты ўжыванне інжыру супрацьпаказана[5].

У медыцыне[правіць | правіць зыходнік]

Акрамя ўжывання ў ежу, інжыр можа быць выкарыстаны ў медыцынскіх мэтах. У навуковай медыцыне плады інжыру могуць ужывацца для лячэння тромбаэмбалічных захворваннях. Карысныя яны і для лячэння сардэчна-сасудзістай сістэмы. Асабліва цэнны інжыр, свараны ў малацэ. Яго ў такім выглядзе выкарыстоўваюць для лячэння верхніх дыхальных шляхоў, бранхітаў, бронхаэктатычнай хваробы[5].

У народнай медыцыне інжыр выкарыстоўваецца здаўна пры гастрытах, хранічных запорах, а таксама для паляпшэння складу крыві, як адхарквальны і мачагонны сродак[5].

Культурныя аспекты[правіць | правіць зыходнік]

Джэймс Цісо. «Праклён смакоўніцы», паміж 1886 і 1894
Антон Зедэр  (ням.). «Лімоннае, інжырнае, грушавае і міндальнае дрэвы», 1890

У Кнізе Быцця ў Бібліі Адам і Ева апранулі сябе фігавым лісцем  (руск.) (Быццё 3:7) пасля ўжывання ў ежу «забароненага плоду  (руск.)» з Дрэва Пазнання Дабра і Зла  (руск.). Акрамя таго, намаляванае фігавае лісце ўжо даўно выкарыстоўваецца для пакрыцця палавых органаў аголеных фігур у жывапісе і скульптуры. Калекцыянеры мастацтва і арганізатары выставак часта дадаюць гэтыя выявы праз доўгі час пасля заканчэння арыгінальнага твору. Выкарыстанне фігавага лістка ў якасці абаронцы сціпласці або нейкага шчыта увайшло ў мову.

Кніга Другі закон вызначае інжыр у якасці аднаго з Сямі відаў  (англ.) (Другі закон 8:7-8), якія апісваюць урадлівасць зямлі Ханаанскай. Гэта набор з сямі раслін, якія растуць на Блізкім Усходзе, што разам могуць забяспечваць ежай круглы год. Спіс арганізаваны па даце збору ўраджаю, інжыр пералічаны чацвёртым з-за яго паспявання на працягу лета.

Акрамя таго, у Бібліі (Матфей 21:18-22 і Марк 11: 12-14, 19-21) падаецца гісторыя Ісуса, які знайшоў смакоўніцу, калі ён галодны; дрэва было з лісцем, але без пладоў. Ісус праклінае смакоўніцу, якая вяне.

Біблейская цытата «кожны чалавек пад сваёй вінаграднай лазой і смакоўніцаю» (Кніга Цароў 04:25) была выкарыстана для абазначэння міру і працвітання. Звычайна цытуецца ў адносінах да таго жыцця, якое павінна было быць пад кіраўніцтвам пасяленцаў на амерыканскім Захадзе, і была выкарыстана Тэадорам Герцлем у малюнку будучай яўрэйскай дзяржавы:. «Мы садружнасць. Па форме яна з’яўляецца новай, але ў намаганнях вельмі старажытная. Наша мэта згадваецца ў першай кнізе Цароў: „Юда і Ізраіль будуць жыць у бяспецы, кожны чалавек пад сваёй вінаграднай лазой і смакоўніцаю, ад Дана  (руск.) да Вірсавіі“»[10]. Прэзідэнт ЗША Джордж Вашынгтон, напісаўшы ў 1790 годзе ў сінагогу Тура  (англ.) ў Ньюпарце  (руск.), Род-Айленд, падоўжыў метафару для абазначэння роўнасці усіх амерыканцаў, незалежна ад веры[11].

Сура 95  (руск.) Карана называецца Ат-Тын (па-арабску азначае «фіга»), паколькі пачынаецца з клятвы  (руск.) «інжырам і алівай». Інжыр таксама адзначаны ў іншых месцах Каране. У Хадысе  (руск.) Сахіха аль-Бухары  (руск.) падаецца, што Прарок Магамет заявіў: «Калі б мне давялося згадаць садавіну, якая паходзіць з раю, я б сказаў, што гэта ён, таму што райскія плады не маюць западзін  (руск.)… Ешце гэтыя плады, бо яны прадухіляюць гемарой і дапамагаюць пры падагры»[12].

Паводле старажытнагрэчаскага міфа бог Апалон паслаў ворана набраць вады з ручая для ахвярапрынашэння. Воран убачыў смакоўніцу і чакаў, пакуль паспее інжыр, спакусіўшыся на плады. Ён ведаў, што спазніцца і будзе пакараны за сваю марудлівасць, так што ён выхваціў змяю (гідру) з патоку і набраў вады. Воран аддаў Апалону ваду і выкарыстаў змяю ў якасці апраўдання, нібыта яна не пускала яго да ручая. Апалон разгадаў яго хлусню, а потым кінуў ворана, кубак і змяю ў неба, дзе яны ўтварылі сузор’і Гідра, Чаша і Воран.

У камедыі Арыстафана «Лісістрата  (руск.)» адна з жанчын выхвалялася пра «курс навучання» абрадам прысвячэння, які яна прайшла, каб стаць дарослай жанчынай (Lys. 641-7). Як знак яго завяршэння, калі яна ўжо была дзяўчынай на выданні, жанчына стала канефорай  (англ.) і насіла каралі з сушанага інжыру[13].

У ходзе сваёй перадвыбарнай кампаніі, каб пераканаць Рымскую рэспубліку ў неабходнасці пачаць Трэцюю Пунічную вайну, Катон Старэйшы прадставіў перад Сенатам жменю свежага інжыру з Карфагена. Гэта паказвала блізкасць да Рыма (і, такім чынам, пагрозу), а таксама абвінавачвала Сенат у слабасці і спешчанасці  (англ.): інжыр звязвалі з жаноцкасцю з-за выгляду ўнутранай часткі плоду[14].

Смакоўніца з’яўляецца свяшчэнным дрэвам для Дыяніса Sukites (Συκίτης).

Паколькі кветка інжыру нябачная, існуюць розныя ідыёмы, звязаныя з гэтым у мовах па ўсім свеце. У бенгальскім выразе tumi yēna ḍumurēr phul hay.ē gēlē (তুমি যেন ডুমুরের ফুল হয়ে গেলে) маецца на ўвазе нябачны як кветка інжыру. На мове хіндзі існуе выраз, звязаны з кветкай смакоўніцы, गूलर का फूल (як кветка інжыру) — азначае тое, што немагчыма калі-небудзь убачыць, г. зн. рэдкае з рэдкага[15].

«Gular ka phool» (Кветка фігі) — гэта калекцыя паэзіі, напісаная на хіндзі Раджывам Кумарам Трыгарці[16].

Існуе таксама паэма на тэлугу, напісаная Ёгі Веманам  (англ.), ў якой гаворыцца: «Medi pandu chuda melimayyi undunu, potta vippi chuda purugulundunu», што азначае: «Плод смакоўніцы выглядае прывабным, але як толькі вы зазірнеце глыбей, то ўбачыце там казурак [маюцца на ўвазе інжырныя восы  (англ.)]». Фраза з’яўляецца сінонімам выразу «Не судзіце пра кнігу па яе вокладцы».

У выяўленчым мастацтве[правіць | правіць зыходнік]

На карцінах розных мастакоў можна сустрэць дрэвы і плады інжыру, сярод іх Барталамеа Бімбі  (англ.), Луіс Мялендэс  (руск.), Джэйкаб Багдані  (англ.), Джэймс Цісо, Крыстафора Мунары  (укр.), Хуан Ван дэр Амен  (руск.), Антон Зедэр  (ням.) і іншыя.

Зноскі[правіць | правіць зыходнік]

  1. Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
  2. Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
  3. Марков А.. Первым одомашненным растением был инжир. Новости науки. Элементы (5 чэрвеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 13 жніўня 2013. Праверана 30 ліпеня 2013.
  4. Kislev M., Hartmann A., Bar-Yosef O. Early Domesticated Fig in the Jordan Valley(англ.) // Science. — 2006. — Vol. 312. — P. 1372—1374.
  5. а б в г д е ё ж з і Митюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г. Инжир // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 54-56. — 200 с. — 130 000 экз.
  6. а б Сербин А.Г. и др. Медицинская ботаника. Учебник для студентов вузов. — Харьков: Изд-во НФаУ: Золотые страницы, 2003. — С. 153. — 364 с. — ISBN 966-615-125-1.
  7. а б в г Блинова 1990.
  8. БСЭ 1969—1978.
  9. Production of Fig by countries. Харчовая і сельскагаспадарчая арганізацыя ААН  (руск.) (2011). Праверана 23 жніўня 2013.
  10. Old New Land by Theodor Herzl [1] Old New Land
  11. Letter of George Washington to the Hebrew Congregation in Newport, Rhode Island. Архівавана 15 чэрвеня 2011. (англ.)
  12. Foods of the prophet(недаступная спасылка). IslamOnline  (англ.). Архівавана з першакрыніцы 15 верасня 2010. Праверана 10 снежня 2014.
  13. κἀκανηφόρουν ποτ’ οὖσα παῖς καλὴ ‘χους’ / ἰσχάδων ὁρμαθόν.
  14. BBC iPlayer - In our time: the destruction of Carthage. Праверана 20 June 2013.
  15. बालुरघाट में दिखा गूलर का विस्मयकारी फूल, Sep 20, 11:39 pm (Hindi version), (Translated version)
  16. Gular ka phool by Rajiv Kumar Trigarti

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

  • Смоковница обыкновенная: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)