Верхненямецкія мовы

Верхненямецкая мова
Саманазва	Hochdeutsch
Краіны	Германія Аўстрыя Швейцарыя Францыя
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Германская галіна Заходнегерманская група
Пісьменнасць	лацінка
Glottolog	high1289

Сярэдненямецкія дыялекты

Паўднёванямецкія дыялекты

Верхненямецкія мовы (дыялекты) (ням.: Hochdeutsch) — гэта група нямецкіх дыялектаў, распаўсюджаных паўднёвей лініі Бенрата ці лініі Урдынгена. Падзяляецца на дзве буйных зоны — паўднёванямецкую і сярэдненямецкую. Прычына проціпастаўлення верхненямецкіх дыялектаў ніжненямецкім у гістарычным разрыве, пачатак якому быў пакладзены падчас вылучэння старажытнаверхненямецкай мовы. Гэты этап гістарычнага развіцця нямецкай мовы пачынаецца разам з вядомым працэсам другога перамяшчэння зычных, які і спрыяў рэзкай змене марфалагічнай і асабліва фанетычнай структуры дыялектаў цэнтра і поўдня сучаснай Германіі.

Нямецкая мова шырокім разуменні складаецца з вышэйназваных моў, прычым яна неаднастайная, а дыялекты ці варыянты аднаго рэгіёна нямецкамоўнай прасторы могуць істотна адрознівацца ад дыялектаў і варыянтаў іншага рэгіёна. Аднак часта паняцце Hochdeutsch прыраўноўваюць да паняцця Standardsprache, тым самым паказваючы на яго ролю ў станаўленні літаратурнай мовы немцаў.

Распаўсюджванне

Сярод моў, якія маюць непасрэдную гістарычную сувязь з верхненямецкімі мовамі, вылучаюць ідыш і люксембургская мова. На верхненямецкіх дыялектах гавораць у цэнтры і на поўдні ФРГ, у Швейцарыі (уласны швейцарскі варыянт мовы), Аўстрыі (аўстрыйскі варыянт), Паўднёвым Ціролі, Усходняй Бельгіі, у Люксембурге, Ліхтэнштэйне, Эльзасе і Латарынгіі, а таксама ў Верхняй Сілезіі на тэрыторыі Польшчы. Моўныя астраўкі — гэта пераважна нямецкамоўныя жыхары ЗША, Румыніі, Расіі і іншых краін (да іх не адносяцца нямецкамоўныя, якія размаўляюць на нямецка-плацкім дыялекце, з прычыны таго, што апошні адносіцца да ніжненямецкіх моў).

Само паняцце Hochdeutsch можна раскласці на словы hoch (высокі, верхні) і Deutsch (нямецкі), з якіх зразумела, што гэтыя дыялекты размяшчаюцца ў гарыстых абласцях поўдня, у той час як ніжненямецкія дыялекты (nieder і Deutsch) пераважна размяшчаюцца ў нізіннай паўночнай частцы.

Гісторыя

Гісторыя верхненямецкай мовы налічвае чатыры ступені, якія вызначаюць асноўныя вехі ў яе развіцці. Першы этап завуць старажытнаверхненямецкім перыядам (Althochdeutsch, коратка — Ahd.), які пачынаецца з другім перамяшчэннем зычных прыкладна ў сярэдзіне VIII стагоддзя і завяршаецца ў сярэдзіне XI стагоддзя. На гэтым этапе верхненямецкая мова фарміруе сваю фанетыка-марфалагічную структуру. Наступны этап — сярэдневерхненямецкі (Mittelhochdeutsch ці Mhd.), калі з 1050 па 1350 год нароўні з граматычным станаўленнем адбываецца станаўленне лексікі. У трэці — ранняноваверхненямецкі перыяд (Frühneuhochdeutsch или Fnhd.) — мова набывае сучасныя рысы, а асноўныя змены тычацца пераважна лексічнага ладу, што тлумачыцца шматлікімі запазычаннямі. З завяршэннем трэцяга перыяду прыкладна ў 1650 годзе настае новаверхненямецкі перыяд (Neuhochdeutsch ці Nhd.), які доўжыцца да гэтага моманту (інакш кажучы, сучасную нямецкую мову таксама можна назваць новаверхненямецкай). Для яе таксама характэрна ўзбагачэнне лексічнай базы і нармаванне правапісу.

Структура дыялектаў

Як было сказана вышэй, верхненямецкія дыялекты падзяляюцца на паўднёванямецкія і сярэдненямецкія дыялекты. Першыя ўключаюць тры буйных групы. У заходняй частцы Германіі, у Швейцарыі, часткова ў Аўстрыі распаўсюджаны алеманскія дыялекты (швабскі, ніжнеалеманскі, горна-алеманскі і верхнеалеманскі). На ўсход ад алеманскіх, у Верхняй і Ніжняй Баварыі, Верхнім Пфальцы і ў Аўстрыі, размяшчаюцца баварскія дыялекты (паўночна-баварскі, сярэднебаварскі, паўднёва-баварскі). Франкскія дыялекты ў складзе паўднёванямецкай мовы ўключаюць дзве групы дыялектаў — усходне- і паўднёва-франкскую.

У складзе сярэдненямецкіх дыялектаў вылучаюць дзве групы — заходне- (рыпуарскі, мозельска-франкскі, рэйнска-франкскі, паўночна-гесэнскі, сярэднегесэнскі і усходне-гесэнскі) і усходне-сярэдненямецкую (лужыцка-новамаркскі, цюрынгскі, верхнесаксонскі, паўночнаверхнесаксонскі, сілезскі, усходнепрускі).

Літаратура

• Михаленко А. О. Диалектология немецкого языка. Курс лекций. — Красноярск, Железногорск: ИФиЯК СФУ, 2011. — 166 с.
• Schneider, Hansjakob. Hochdeutsch – das kann ich auch. Der Erwerb des Hochdeutschen in der deutschen Schweiz: Eine Einzelfallstudie zur frühen mündlichen Sprachproduktion. — Bern, 1998. — ISBN 978-3-906760-59-9.
• Lindqvist, Christer. III. Internationales Symposium, Greifswald, 24.–25. Mai 2002. — Frankfurt am Main: Peter Lang (Osloer Beitrage zur Germanistik 38), 2002. — ISBN 978-3-631-55505-7.
• Harald Wiese. Eine Zeitreise zu den Ursprüngen unserer Sprache. Wie die Indogermanistik unsere Wörter erklärt. — Berlin: Logos Verlag, 2007. — ISBN 78-3-8325-1601-7.
• Werner König. dtv-Atlas zur deutschen Sprache. Tafeln und Texte. Mit Mundartkarten. — München: Deutscher Taschenbuchverlag, 1978. — ISBN 3-423-03025-9.