Перайсці да зместу

Культура Старажытнай Русі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Культура Старажытнай Русі (або Культура Сярэдневяковай Русі) — культура Русі ў перыяд Старажытнарускай дзяржавы з моманту яе стварэння да татара-мангольскага нашэсця.

Пісьменнасць і асвета

[правіць | правіць зыходнік]
Кірыл і Мяфодзій на Помніку «1000-годдзе Расіі» ў Вялікім Ноўгарадзе.

Аб існаванні ў усходніх славян пісьменства ў дахрысціянскі перыяд сведчаць шматлікія пісьмовыя крыніцы і археалагічныя знаходкі[1]. Стварэнне славянскай азбукі звязваюць з імёнамі візантыйскіх манахаў Кірыла і Мяфодзія. Кірылам у другой палове IX стагоддзя быў створаны глагалічны алфавіт (глаголіца), якім былі напісаныя першыя пераклады царкоўных кніг для славянскага насельніцтва Маравіі і Паноніі. На мяжы IX—Х стагоддзяў на тэрыторыі Першага Балгарскага царства ў выніку сінтэзу здаўна распаўсюджанага тут грэчаскага пісьма і тых элементаў глаголіцы, якія ўдала перадавалі асаблівасці славянскіх моў, узнікла азбука, якая атрымала пазней назву кірыліца. У далейшым гэты больш лёгкі і зручны алфавіт выцесніў глаголіцу і стаў адзіным у паўднёвых і ўсходніх славян.

Хрышчэнне Русі спрыяла шырокаму распаўсюджванню і хуткаму развіццю пісьменства і пісьмовай культуры. Істотнае значэнне мела тое, што хрысціянства было прынята ў яго ўсходнім, праваслаўным варыянце, які дапускаў, у адрозненне ад каталіцтва, богаслужэнне на нацыянальных мовах. Гэта стварала спрыяльныя ўмовы для развіцця пісьменнасці на роднай мове.

Развіццё пісьменнасці на роднай мове прывяло да таго, што руская царква з самага пачатку не стала манапалістам у сферы пісьменнасці і адукацыі. Аб распаўсюджванні пісьменнасці сярод слаёў гарадскога насельніцтва сведчаць берасцяныя граматы, знойдзеныя пры археалагічных раскопках у Ноўгарадзе, Цверы, Смаленску, Таржку, Старой Русе, Пскове, Старой Разані і інш. Гэта пісьмы, памятныя запіскі, навучальныя практыкаванні і т. п. Пісьмо, такім чынам, выкарыстоўвалася не толькі для стварэння кніг, дзяржаўных і юрыдычных актаў, але і ў побыце. Нярэдка сустракаюцца надпісы на рамесных вырабах. Простыя гараджане пакідалі шматлікія запісы на сценах цэркваў Кіева, Ноўгарада, Смаленска, Уладзіміра і іншых гарадоў. Самай старажытнай на Русі кнігай, з захаваных да цяперашняга часу, з’яўляецца т. зв. «Наўгародскі псалтыр» першай чвэрці XI ст.: драўляныя, пакрытыя воскам дошчачкі з тэкстамі 75 і 76 псалмоў.

Кіева-Пячэрская лаўра.

Большая частка помнікаў пісьменства дамангольскага перыяду загінула ў час шматлікіх пажараў і іншаземных нашэсцяў. Захавалася толькі іх нязначная частка. Найстаражытнейшымі з іх з’яўляюцца «Астрамірава Евангелле», напісанае дыяканам Рыгорам для наўгародскага пасадніка Астраміра ў 1057 годзе, і два «Ізборнікі» князя Святаслава Яраславіча 1073 і 1076 гадоў. Высокі ўзровень прафесійнага майстэрства, з якім выкананы гэтыя кнігі, сведчыць аб наладжанай вытворчасці рукапісных кніг ужо ў першай палове XI стагоддзя, а таксама аб навыках «кніжнай будовы», якія ўстаяліся да гэтага часу.

Перапіска кніг вялася, у асноўным, у манастырах. Сітуацыя змянілася ў XII стагоддзі, калі ў буйных гарадах таксама зарадзілася рамяство «кніжных апісацеляў». Гэта сведчыць аб пашырэнні пісьменнасці насельніцтва і росце патрэб у кнігах, якую не маглі задаволіць манастырскія пісцы. Перапісчыкаў кніг утрымлівалі пры сабе шматлікія князі, а некаторыя з іх і перапісвалі кнігі самастойна.

Уладзімір Святаславіч.

У той жа час, асноўнымі цэнтрамі кніжнасці працягвалі заставацца манастыры і саборныя царквы, дзе існавалі спецыяльныя майстэрні з пастаяннымі калектывамі перапісчыкаў. Яны займаліся не толькі перапіскай кніг, але і вялі летапісы, стваралі арыгінальныя літаратурныя творы, перакладалі замежныя кнігі. Адным з вядучых цэнтраў гэтай дзейнасці быў Кіева-Пячэрскі манастыр, у якім склаўся асаблівы літаратурны напрамак, які аказаў вялікі ўплыў на літаратуру і культуру Старажытнай Русі. Як сведчаць летапісы, ужо ў XI стагоддзі на Русі пры манастырах і саборных цэрквах ствараліся бібліятэкі, якія мелі да некалькіх соцень кніг.

Маючы патрэбу ў пісьменных людзях, князь Уладзімір Святаславіч арганізаваў першыя школы. Пісьменнасць не была прывілеем толькі пануючага класа, яна пранікала і ў асяроддзе гараджан. Выяўленыя ў значнай колькасці ў Ноўгарадзе граматы, напісаныя на бяросце (з XI ст.), утрымліваюць перапіску простых гараджан; рабіліся надпісы і на рамесных вырабах[1].

Адукаванасць вельмі шанавалася ў старажытнарускім грамадстве. У літаратуры таго часу можна знайсці нямала панегірыкаў кнізе, выказванняў пра карысць кніг і «кніжнага вучэння».

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
Асноўны артыкул: Старажытнаруская літаратура
Настолаванне мітрапаліта Іларыёна (мініяцюра Радзівілаўскага летапіса).

З прыняццем хрысціянства Старажытная Русь была далучана да кніжнай культуры. Развіццё рускага пісьменства паступова стала асновай для ўзнікнення літаратуры і было цесна звязана з хрысціянствам. Нягледзячы на тое, што пісьменнасць была вядомая ў рускіх землях і раней, толькі пасля хрышчэння Русі яна атрымала шырокае распаўсюджанне. Таксама яна атрымала аснову ў выглядзе развітой культурнай традыцыі ўсходняга хрысціянства. Шырокая перакладная літаратура стала асновай для фарміравання з няўласнай традыцыі.

Для арыгінальнай літаратуры Старажытнай Русі характэрныя вялікая ідэйная насычанасць і высокая мастацкае дасканаласць[1]. Яе яркім прадстаўніком быў мітрапаліт Іларыён, аўтар вядомага «Слова пра закон і благадаць», датаваных сярэдзінай XI стагоддзя. У гэтым творы выразна выяўляецца думка пра неабходнасць адзінства Русі. Выкарыстаўшы форму царкоўнай пропаведзі, Іларыён стварыў палітычны трактат, у якім знайшлі адлюстраванне надзённыя праблемы рускай рэчаіснасці. Супрацьпастаўляючы «благадаць» (хрысціянства) «закону» (іўдаізм), Іларыён адхіляе ўласцівае іўдаізму паняцце богавыбранніцтва і сцвярджае ідэю перанясення нябеснай увагі і размяшчэння з аднаго абранага народа на ўсё чалавецтва, раўнапраўя ўсіх народаў.

Нестар Летапісец, аўтар «Аповесці мінулых гадоў» (скульптура працы М. Антакольскага).

Выдатным пісьменнікам і гісторыкам быў манах Кіева-Пячэрскага манастыра Нестар. Захаваліся яго «Чытанне» пра князёў Барысе і Глебе і каштоўнае для гісторыі побыту «Жыціе Феадосія». «Чытанне» напісана ў некалькі адцягнутым стылі, у ім узмоцнены павучальныя і царкоўныя элементы. Прыкладна да 1113 года адносіцца выдатны помнік старажытнарускага летапісання — «Аповесць мінулых гадоў», якая захавалася ў складзе пазнейшых летапісных збораў XIV—XV стагоддзяў. Гэта праца складзена на аснове больш ранніх летапісных збораў — гістарычных твораў, прысвечаных мінуламу Рускай зямлі. Аўтар «Аповесці», манах Нестар, здолеў жыва і вобразна расказаць пра ўзнікненне Русі і звязаць яе гісторыю з гісторыяй іншых краін. Асноўная ўвага ў «Аповесці» нададзена падзеям палітычнай гісторыі, дзеянням князёў і іншых прадстаўнікоў знаці. Гаспадарчае жыццё і побыт народа апісаны менш дэталёва. Выразна выявіўся ў летапісе і рэлігійны светапогляд яго складальніка: канчатковую прычыну ўсіх падзей і ўчынкаў людзей ён бачыць у дзеянні боскіх сіл, «вышэйшай волі». Аднак за рэлігійнымі разыходжаннямі і спасылкамі на волю Бога часта хаваюцца практычны падыход да рэчаіснасці, імкненне выявіць рэальныя прычынна-выніковыя сувязі паміж падзеямі.

У сваю чаргу, Феадосію, ігумену Пячэрскага манастыра, пра які таксама пісаў Нестар, належаць некалькі павучанняў і пасланняў да князя Ізяслава.

«Завяшчанне Уладзіміра Манамаха дзецям». Літаграфія 1836 года па малюнку Барыса Чорыкава.

Выдатным пісьменнікам быў Уладзімір Манамах. Яго «Павучанне» малявала ідэальны вобраз князя — справядлівага феадальнага правіцеля, закранала надзённыя пытанні сучаснасці: неабходнасць моцнай княжацкай улады, адзінства ў адлюстраванні набегаў качэўнікаў і г. д. «Павучанне» з’яўляецца творам свецкага характару. Яно прасякнута непасрэднасцю чалавечых перажыванняў, далёкае ад адцягнутасці і напоўнена рэальнымі вобразамі і прыкладамі, узятымі з жыцця.

Пытанне аб княжацкай уладзе ў жыцці дзяржавы, пра яе абавязкі і спосабы ажыццяўлення становіцца адным з цэнтральных у літаратуры. Узнікае думка пра неабходнасць моцнай улады як умовы паспяховай барацьбы з вонкавымі ворагамі і пераадолення ўнутраных супярэчнасцей. Гэтыя разважанні ўвасоблены ў адным з самых таленавітых твораў XII—XIII стагоддзяў, які дайшоў да нас у дзвюх асноўных рэдакцыях «Слова» і «Маленне» Данііла Заточніка. Перакананы прыхільнік моцнай княжацкай улады, Данііл з гумарам і сарказмам піша аб навакольнай сумнай рэчаіснасці[2].

Асаблівае месца ў літаратуры Старажытнай Русі займае «Слова пра паход Ігараў», датаванае канцом XII стагоддзя. У ім апавядаецца аб няўдалым паходзе на полаўцаў у 1185 годзе ноўгарад-паўночнага князя Ігара Святаславіча. Апісанне гэтага пахода служыць аўтару толькі нагодай для роздуму аб лёсах Рускай зямлі. Прычыны паражэнняў у барацьбе з качэўнікамі, прычыны бедстваў Русі аўтар бачыць у княжых міжусобіцах, у эгаістычнай палітыцы князёў, якія прагнуць асабістай славы. Цэнтральным у «Слове» з’яўляецца вобраз Рускай зямлі. Аўтар належаў да дружынага асяроддзя. Ён увесь час карыстаўся ўласцівымі яму паняццямі «гонар» і «слава», але напаўняў іх больш шырокім, патрыятычным зместам. У «Слове пра паход Ігараў» увасобіліся характэрныя рысы старажытнарускай літаратуры таго часу: жывая сувязь з гістарычнай рэчаіснасцю, грамадзянскасць і патрыятызм.

Вялікі ўплыў на Рускую культуру аказала Батыева нашэсце. Першая праца прысвечаная нашэсцю — «Слова пра пагібель Рускай зямлі». Дадзенае слова дайшло да нас не цалкам. Таксама Батыеваму нашэсцю прысвечана «Аповесць пра руйнаванне Разані Батыем» — складовая частка цыкла аповесцей пра «цудатворную» ікону Міколы Зарайскага.

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б в Радугин 2001.
  2. ↑ Повести древней Руси XI—XII века. Л., 1983

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Бычков В. В. Русская средневековая эстетика XI-XVII века. — М., 1995.
  • Владышевская Т. Ф. Музыкальная культура Древней Руси. — М.: Знак, 2006. — 472 с. — 800 экз. — ISBN 5-9551-0115-2.
  • История культуры Древней Руси / Под общ. ред. акад. Б. Д. Грекова и проф. М. И. Артамонова. — Л., 1951.
  • Книжные центры Древней Руси: Книжники и рукописи Соловецкого монастыря / Рос. акад. наук. Ин-т рус. лит. (Пушк. Дом); Отв. ред. С. А. Семячко. — СПб., 2004.
  • Колесов В. В. Источники древнерусской культуры и истоки русской ментальности // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. — 2001. — № 1 (3). — С. 1–9.
  • Культура Древней Руси // Культурология: Учебное пособие / Сост. отв. ред. А. А. Радугин. — М.: Центр, 2001. — 304 с. Архівавана 12 лістапада 2014. (копия)
  • Культура Киевской Руси // Всемирная История в десяти томах / Академия наук СССР. Институт истории. Институт народов Азии. Институт Африки. Институт Славяноведения. Под ред. В. В. Курасова, А. М. Некрича, Е. А. Болтина, А. Я. Грунта, Н. Г. Павленко, С. П. Платонова, А. М. Самсонова, С. Л. Тихвинского. — Соцэкгиз, 1957. — Т. 3. — С. 261-265. — 896 с. (копия)
  • Любимов Л. Искусство Древней Руси. — 1981. — 336 с.
  • Остроумов Н. И. Свадебные обычаи в Древней Руси. — Типография И. Д. Фортунатова, 1905. — 70 с.
  • Прохоров Г. М. Древняя Русь как историко-культурный феномен. — СПб., 2010.
  • Рабинович Е. Г. Древнерусская одежда IX-XIII вв. // Древняя одежда народов Восточной Европы: Материалы к историко-этнографическому атласу / Рабинович М. Г. (отв.ред.). — М.: Наука, 1986. — С. 40–111. — 273 с.
  • Романов Б. А. Люди и нравы Древней Руси: Историко-бытовые очерки XI-XIII вв.. — М.: Территория, 200. — 256 с. — (Памятники русской исторической мысли). — 1 000 экз. — ISBN 5-900829-19-7.
  • Рыбаков Б. А. Декоративно-прикладное искусство Руси Х-XIII веков. — Аврора, 1971. — 118 с.
  • Рыбаков Б. А. Древняя Русь: Сказания. Былины. Летописи. — М.: Академический проект, 2016. — 495 с. — ISBN 978-5-8291-1894-5.
  • Скурат К. Е. Православные основы культуры в памятниках литературы Древней Руси. — М.: НОУ Институт экспертизы образовательных программ и государственно-конфессиональных отношений, 2006. — 128 с. — 5 000 экз. — ISBN 5-94790-010-6.
  • Старикова И. В., монахиня Елена (Хиловская) История русского церковного пения начала XII — конца XVII в. в исследованиях 2000–2010 гг.: Библиографический список // Вестник церковной истории. — 2011. — № 3-4. — С. 311—336.
  • Фёдоров Г. Б. По следам древних культур. Древняя Русь. — М.: Государственное издательство культурно-просветительной литературы, 1953. — 403 с.
  • Чёрная Л. А. История культуры Древней Руси. — М.: Логос, 2007. — 288 с. — ISBN 978-5-98704-035-3.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Культура_Старажытнай_Русі&oldid=4755322"