Пячора Арэні
| Гісторыя Арменіі |
|---|
 |
Пячора Арэні (арм.: Արենի-1 կամ Թռչունների քարանձավ) — комплекс пячор, што знаходзяцца блізу сяла Арэні ў Ваёцдзорскай вобласці на поўдні Арменіі. У пячоры, што знаходзіцца на вышыні каля 1080 м над узроўнем мора, вывучальнікамі было выяўлена некалькі культурных пластоў, улучаючы комплекс эпохі медзяна-каменнага стагоддзя (энеаліта) з глінабітнымі будынкамі, датаваны 4200-3500 гадамі да нашай эры[1]. Найранейшы культурны пласт ставіцца да VI—V тыс. да. н.э.[2], а самы позны да XII—XIV стагоддзям[3].
Месцаванне і структура пячоры
[правіць | правіць зыходнік]Карставая пячора Арэні вядомая таксама пад назвай Птушыная пячора (арм.: Թռչունների քարանձավ), знаходзіцца на паўднёвым усходзе Арменіі ў Ваёцдзорскай вобласці, за 12 км ад горада Ехегнадзора. Пячора, якая складаецца з трох залаў, з'явілася ў вапняковых скальных утварэннях даліны ракі Арпа[3]. Плошча пячоры складае паводле розных дадзеных ад 400 да больш за 600 кв.м[2], ад яе адыходзяць убакі некалькі адсекаў ці галерэй. Усярэдзіне помніка зверху навісаюць пакрытыя чорным налётам зборы. У пячоры ёсць мноства калідораў і пераходаў, якія часткова былі закладзены яшчэ ў старажытнасці[3].
Гісторыя
[правіць | правіць зыходнік]У старажытныя часы пячора з'яўлялася значным селішчам гавара Ваёц Дзор Сюнікскага ашхара Вялікай Арменіі. Гісторыкам V стагоддзя Егішэ Арэні было памянёна пад імем Арпанял, Арпунял, (Арбанял). Селішча з'яўлялася дарожным вайсковым пунктам і вузлом, што перакрывае цясніна, якая злучала раўніну Шарур з Ваёц Дзорам. Яно мела гандлёвыя сувязі з рознымі тэрыторыямі па ўсім Блізкім Усходзе, сведчаннем гэтага з'яўляецца знойдзеная ў пячоры кераміка чатырох тыпаў, і толькі адзін з іх лічыцца посудам мясцовай вытворчасці[2][4].
На блізкіх ад пячоры ўзвышшах (цясніну Амагу) у старажытныя часы знаходзіліся крэпасць і замак, разваліны якіх захаваліся да нашых дзён[5][6].
Пячора была адкрыта навуковым супрацоўнікам інстытута археалогіі і этнаграфіі НАН РА археолагам Барысам Гаспаранам, у ёй былі шмат птушыных гнёздаў, дзякуючы чаму за пячорай замацавалася альтэрнатыўная назва — Птушыная. Непадалёк знаходзіцца рэстаран, які за кошт пячоры вырашылі пашырыць, уладкаваўшы ў ёй новую залу. Аднак неўзабаве пасля пачатку пашырэння гаспадар рэстарана памёр. Мясцовыя жыхары кажуць, што духам пячоры ўладкаваныя для пашырэння выбухі не спадабаліся і яны панеслі душу неасцярожнага будаўніка з сабой углыб гары[3]. Пачынаючы з 2007 года пячора даследуецца больш за 12 археалагічнымі інстытутамі з 9 краін свету[6].
Раскопы
[правіць | правіць зыходнік]Археалагічныя працы ў пячоры вядуцца з 2007 года, экспедыцыю ўзначальваюць Барыс Гаспаран (Арменія), Рыгор Арэшан (ЗША) і Рон Пінхасі (Ірландыя). У раскопах прымаюць удзелы навуковыя з Інстытута археалогіі і этнаграфіі Армянскай АН, Каліфарнійскага інстытута імя Лойда Котсена, Коркскага ўніверсітэцкага каледжа Ірландыі[3], Універсітэта штата Канектыкут (UConn, ЗША), а таксама ўніверсітэтаў Хайфы і Тэль Авіва (Ізраіль). У выніку папярэдняй выведкі атрымалася ўсталяваць, што пячора мае не менш 5-6 пластоў энеалітычнай эпохі, глыбінёй больш чатырох метраў (радыевугляродныя даты вагаюцца ў межах 4300-3500 гг. да н.э.). Ва ўваходу ў пячору на плошчы 85 м² падчас раскопаў было выяўлены рэшткі жылля, выбрукаваныя панадворкам і глінабітнымі структурамі. У задняй частцы пячоры на плошчы 40 м² было адкрыта складское памяшканне з укапанымі ў адклады пасудзінамі для захоўвання харчовых запасаў і круглымі глінянымі структурамі вытворчага прызначэння[7].
Кераміка выяўленая археолагамі падобна з посудам першай фазы куро-аракскай культуры падобнай з артэфактамі знойдзенымі пры раскопах іншых помнікаў Арменіі як Талін і Элар[8]. Тэхніка-тыпалагічныя адрозненні керамікі гэтых дзвюх, розных у храналагічным дачыненні пластоў мяркуе магчымасць наяўнасці дзвюх ранняй (4000-3700 гг. да н.э.) і пазней (3600-3500 гг. да н.э.) фаз у позным энеаліце Паўднёвага Каўказа. Знаходжанне керамікі па тэхніка-технологичеким асаблівасцям паўтарае энеалітычны посуд, а па формах блізкай да ўзораў керамікі куро-аракскай культуры ў раскапаных пластах (пры гэтым у першым гарызонце колькасць падобных узораў узрастае), кажа пра зараджэнне керамікі куро-аракскай культуры з энеалітычнай[7].
Знаходкі, зробленыя ў пячоры, сведчаць пра зараджэнне цывілізацыі на тэрыторыі сучаснай Арменіі на 800 гадоў раней, чым лічылася раней, то бок прыкладнае ў той жа час, што і на тэрыторыях Паўднёвага Ірана. Дзякуючы гэтым жа раскопам атрымалася ўсталяваць, што Майкопская культура, і культура Куро-Аракс з'явіліся і пашырыліся на 1000 гадоў раней, чым да гэтага лічылі ў навуковых колах[2].
Энеалітычны пласт 1
[правіць | правіць зыходнік]1-ы пласт прыналежны эпосе энеаліту раскапаны быў ва ўваходу ў пячору, уяўляў сабою два жылых будынкі няпэўнай формы. У выніку карпатлівай працы былі выяўлены каменныя сцены аднаго з будынкаў, а таксама глінабітная падлога, датаваўся 3500 гг. да н.э. З іншых знаходак першага пласта вылучаюцца керамічныя знаходкі: таўстасценнага пясочна-саламянага посуду (жароўні, пасудзіны для захоўвання, варачныя катлы) і танкасценнай кухоннай і параднай пясочна-саламянай і саламяным посудам (шклянкі, міскі, збанкі і інш.) Выяўленая ў першым пласце кераміка з'яўляецца класічным узорам керамікі куро-аракскай культуры[7].
Структура керамікі першага пласта
[правіць | правіць зыходнік]Керамічны матэрыял пласта фрагментарны, пададзены профільнымі чарапкамі і асобнымі часткамі (венцамі, гарлавінамі, ручкамі) высакаякаснага параднага посуду.
Кераміка ўяўляе сабою шаравістыя і выцягнутыя яйкападобныя буйныя пасудзіны пазбытыя гарлавіны, грушаватыя пасудзіны з закругленай падставай і горлачкам, якое звужаецца ці, наадварот, пашыраецца. Дны буйных пасудзін, ці карасаў, плоскія з плыўным пераходам да прыдона (хоць часам сустрэты і грубыя, вылучаныя дны). Збаны знойдзеныя ў першым пласце пададзены размаітымі формамі: слоікавай, канічнай, біканічнай, галоўным чынам пазбыты гарлавіны і маюць рэзка адагнуты вонкі і завостранае да канца венца. Сярод знаходак пласта таксама ёсць адзін амаль цэлы збан, чарапок якога выраблены з прасеянай, добра адмучанай гліны з невялікім даданнем дробназярністага пяску ці зусім без дамешкаў. Большасць пасудзін мае чорна-глянцаваную (часта са срабрыстым водбліскам), шэра-глянцаваную і светла-карычневую паверхню з падкладкай іншага колеру.
Міскі і чары маюць звонападобную форму з разбежнымі сценкамі, пазбытымі венца, пераход ад дна да прыдновай часткі плыўны. Жароўні — круглявай ці авальнай формы, іх сценкі роўныя і невысокія са скразнымі адтулінамі ў закраіны борта. Знойдзены былі таксама фрагмент плоскай свяцільні з ручкай і круглявая судзінка дыяметрам 5.4 см і вышынёй 5.7 см са злівам.
Энеалітычны пласт 2
[правіць | правіць зыходнік]2-і пласт згодна радыевугляроднай экспертызы датуецца 3900-3800 гг. да н.э, адкрыты быў непасрэдна пад падлогамі будынкаў 1 -га пластуючы. Пададзены галоўным чынам глінабітнымі структурамі. Кераміка гэтага пласта знойдзеная пры раскопах галоўным чынам сярэдне- і танкасценная[7].
Структура керамікі другога пласта
[правіць | правіць зыходнік]Керамічны посуд знойдзеная ў гэтым пласце ў чарапку мае дамешкі дробназярністага пяску і дробнай арганікі (поўсць, салома), атрымалай добры абпал. Колер посуду — гарчычны, шаравата-карычневы, карычневы, чорны. Вялікая частка з выяўленага ў гэтым пласце посуду пакрыта вохрай. Гэта галоўным чынам збаны сярэдніх памераў і буйныя пасудзіны з шаравістай і яйкападобнай падставай, круглявымі днамі, раструбнай, невялікай цыліндрычнай ці лейкападобнай гарлавінай, пазбытай венца. Сустракаюцца пасудзіны з размешчанымі на плечуку гарызантальна пастаўленымі дугаватымі ці трохвугольнымі ручкамі. Сустракаюцца таксама пасудзіны сярэдніх і малых памераў з шаравістай падставай, што плыўна ці рэзка пераходзіць у невысокае горлачка без выяўленага венца. Знойдзены былі таксама высакаякасныя міскі і «куфалявістыя» чары, якія знаходзяць свае аналогіі з посудам іншых энеалітычных селішчаў Закаўказзя[7].
Знаходкі
[правіць | правіць зыходнік]Пахаванні людзей
[правіць | правіць зыходнік]Армянскія археолагі выявілі ў пячорным комплексе Арэні 1 унікальную знаходку — пахаванні выдатна захаваных людзей (сталых і дзяцей) эпохі энеаліту. Пры раскопах было выяўлена, што дзеці пахаваны цалкам, а сталыя былі рассечаны. Як адзначыў кіраўнік экспедыцыі Барыс Гаспаран: знаходка дае ўнікальную магчымасць з дапамогай аналізу ДНК вызначыць увесь генетычны код дзіцяці, паводле яго ж вызначэнне генетычнага кода мае велізарнае значэнне, бо дасць шмат новых і ўнікальных звестак пра генетычную эвалюцыю чалавека[9]
| «Наука и технологии» // 15.01.2009
Цікава, што армянская знаходка перакрыла па старажытнасці нядаўнюю знаходку мозгу старажытнага кельта, якая датуецца III стагоддзем да н.э. Гэту знаходку зрабілі падчас раскопаў на тэрыторыі графствы Ёркшыр[2] |
У задняй частцы пячоры было адкрыта складское памяшканне з укапанымі ў адклады пасудзінамі для захоўвання харчовых запасаў і круглымі глінянымі пасудзінамі вытворчага прызначэння, а таксама здзейсненыя ў іх пахаванні чэрапаў. Дзякуючы праведзеным даследаванням атрымалася пазнаць, што чэрапы прыналежаць тром дзяўчынкам 13-14 гадоў, а ўзрост іх складае больш 5,9-6,2 тысяч гадоў[10].
У выніку анатамічнага аналізу, праведзенага трыма рознымі антраполагамі, было ўсталявана, што дзве дзяўчынкі былі забіты дубінкамі, напэўна, падчас рытуальнай цырымоніі[6][10]. А ў трэцім вучоныя выявілі рэшткі высахлага, але добра захаванага мозгу, на паверхні якога захаваліся крывяносныя судзіны. Паводле навукоўцаў, знаходка з'яўляецца найстаражытнейшай з калі-небудзь знойдзеных рэшткаў першабытнага чалавека[2][6][10][11].
Абутак
[правіць | правіць зыходнік]| Tom Watkins, «CNN» // June 9, 2010 У Арменіі выяўлена найстаражытнейшы ў свеце скураны абутак. |
Падчас раскопаў, праводжаных у пячоры Арэне Дыянай Зардарян[12], быў выяўлены старажытны абутак, які знаходзіўся разам з казінымі рагамі ў акуратна апрацаванай яме глыбінёй 45 см і дыяметрам 44-48 см. Абутак ідэальна захаваўся шмат у чым дзякуючы адменнаму мікраклімату пячоры (халаднаватаму і сухому) і знаходжанню пад тоўстым пластом экскрэментаў авечак, дзейнічалым як цвёрдая пячатка[13].
Паводле навукоўцаў, абутак адпавядаў 37-му памеру. Абутак для падтрымання формы ці захоўвання быў напоўнены саломай і травой, даўжыня знаходкі складае 24,5, а шырыня 7,6-10 см. Мяркуючы па форме, яго насілі на правай назе, зроблены ён быў з аднаго суцэльнага кавалка скуры. На ім захаваліся шнуркі і адтуліны пад іх дыяметрам 2-3 мм[13], пра гэта Дыяна Зардарян заявіла ў інтэрв'ю аднаму з найбуйнейшых навінавых агенцтваў «Рэйтэрc» (англ.: Reuters) сказаўшы:
|
Я была здзіўлена знаходкай, захаваліся нават шнуркі[14] | 
|
Для ўсталявання ўзросту артэфакта ўзоры скуры і саломы былі скіраваны для незалежнай экспертызы ў інстытуты Каліфорніі і Оксфарда, у выніку праведзенага імі аналізу было ўсталявана што знаходка з дакладнасцю да 95,4 % мае ўзрост у 5,5 тысяч гадоў і прыналежыць да прамежку часу ад 3627 да 3377 года да н. э.[15][16]. Такім чынам чаравік быў зроблены на 400 гадоў раней, чым пабудаваны Стоўнхэндж і амаль на тысячу гадоў раней пірамід Гізы ў Егіпце[6]
Унікальнасць палягае ў тым, што тым часам як аналагічныя знаходкі старажытнага абутку зроблены з аборкі, абутак з пячоры Арэні зроблены з апрацаванай скуры[12], яна адрозніваецца таксама ад сваіх аналогаў па тэхналогіі вытворчасці і стылі[15]. Дадзеная знаходка з'яўляецца найстаражытнейшым у свеце скураным абуткам[17] і найстарэйшай знаходкай абутку на тэрыторыі Еўразіі, якая на некалькі стагоддзяў старэй чаравіка «арктычнага вандроўніка», знойдзенага ў 1991 годзе ў ледавіках Аўстрыі, які лічыўся да апошняга часу найстарэйшым абуткам мацерыка[13][16].
14 чэрвеня 2010 года на прэс-канферэнцыі дырэктар інстытута археалогіі і этнаграфіі Нацыянальнай Акадэміі Навук (НАН) Павел Авецісян заявіў, што знаходка застанецца ў краіне, дзе будзе выстаўлена ў Нацыянальным Музеі Арменіі[18]
«Спадніца» і льняныя тканіны
[правіць | правіць зыходнік]У кастрычніку 2010 года на прэс-канферэнцыі дырэктар Інстытута Археалогіі і Этнаграфіі НАН РА Павел Авецісян расказаў пра вынікі мінулых летам раскопаў, падчас якіх былі выяўлены старажытныя прадметы адзення. У іх ліку льняныя тканіны, а таксама «спадніца» з трыснягу:
|
|
Напэўна, у нас ёсць адзін з узораў найстаражытнейшага адзення, якое выраблена з трыснягу. Гэта дае нам магчымасць лепш уявіць побыт чалавека таго часу. Такія знаходкі — унікальная з'ява ва ўсім свеце, бо яны здараюцца вельмі рэдка[19] |
|
 Вонкавыя відэафайлы
| |
|---|---|
|
|
Рэпартаж тэлекампаніі «Мір» прысвечаны знойдзенай спадніцы |
Дзякуючы мікраклімату пячоры знаходкі добра захаваліся. На пляцёнках з трыснягу разглядаюцца ўзоры, якія маюць шмат агульнага з сучасным дывановым мастацтвам. Па словах дырэктара экспедыцыі Барыса Гаспарана «захаваныя кавалкі тканіны даюць уяўленні пра рамесніцтва ў 4 тысячагоддзі да н.э.»[19]. Узрост адзення дакладна не вядомы, яго мае быць удакладніць у лабараторыях Оксфарда і Каліфарнійскага ўніверсітэта, але нягледзячы на гэта, ужо цяпер армянскія спецыялісты сходзяцца ў тым, што прадметы прыбіральні старажытней знакамітага абутку. Паводле Авецісяна, дзякуючы апошнім знаходкам у пячоры ў навукоўцаў з'явіўся ключ у далёкае мінулае[20].
Іншыя знаходкі
[правіць | правіць зыходнік]У пячоры дзякуючы адменнаму мікраклімату таксама былі выяўлены вялікія збаны, рэшткі вінаграднай лупіны і костачак, металічныя нажы, насенне больш 30 відаў садавіны, мноства зерняў траў, вяроўкі, адзенне, салома, трава, чарот і высахлы чарнасліў[2][10]. Костачкі вінаграду, вінаградныя лозы разам з прыстасаваннямі для вытворчасці і захоўвання віна ў Арэні могуць сведчыць пра тое, што ў гэтым рэгіёне быў размешчаны найстаражытнейшы комплекс па прамысловай вытворчасці віна[1]. Сярод выяўленых у пячоры пасудзін, шэраг пакрыты колеравымі выявамі жывёл і сонца, яны ўнікальныя тым, што ў эпоху энеаліту на тэрыторыі Армянскага нагор'я колеравая размалёўка не была пашырана[9]. У пячоры шмат костак коз, авечак і іншых жывёл. Сярод выяўленых металічных вырабаў вылучаецца невялікі кінжал велічынёй з далонь, форма якога мае аналогіі з прадметамі IV тыс. да н.э. выяўленымі на Каўказе, і ў прыватнасці ў Арменіі[3]. Самай познай у гістарычным плане знаходкай выяўленай у выніку раскопаў з'яўляецца выяўленая ва ўваходзе ў пячору сярэднявечная печка, што адносіцца да XII—XIV стст[2]. Знойдзены таксама жмуток рукапісу XIII—XIV стст. на армянскай і персідскай мовах. Каментуючы вынікі раскопаў у 2010 годзе дырэктар інстытута археалогіі і этнаграфіі Нацыянальнай Акадэміі Навук (НАН) Павел Авецісян заявіў:
|
|
Дагэтуль жыццё і эвалюцыя ў Арменіі ў эпоху энеаліту з'яўляліся белымі плямамі ў гісторыі, але пасля афіцыйнага пацверджання веку гэтых знаходак, якія, я ўпэўнены, не моцна будуць адрознівацца ад нашых папярэдніх падлікаў, карціна рэзка зменіцца[9] |
|
Крыніцы
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ а б КорреспонденТ: В Армении обнаружены следы древнейшего виноделия // 10 июня 2008
- ↑ а б в г д е ё ж Наука и технологии // В Армении археологи нашли старейший человеческий мозг(недаступная спасылка) // 15 января 2009
- ↑ а б в г д е Сергей Кореневский // Раскопки в пещере Арени // «Известия Науки» 16.04.10
- ↑ Bruce Bower // Armenian cave yields ancient human brain Архівавана 14 чэрвеня 2013. // January 12th, 2009
- ↑ Борис Гаспарян Научный сотрудник института археологии и этнографии НАНРА // Пещера Арени Архівавана 2 лютага 2011.
- ↑ а б в г д BSNews // Юлия Кузнецова //Археологическое лето 2010. Обзор BSNews
- ↑ а б в г д Международная Научная Конференция. «Археология, этнология, фольклористика Кавказа». Сборник кратких содержаний докладов Международной научной конференции // Зардарян Д. Э., Гаспарян Б. З. // Позднеэнеолитическая керамика пещеры Арени-1 Архівавана 13 чэрвеня 2010., стр 154—156. // Тбилиси, 2010
- ↑ Badalyan R.S., Avetisyan P.S., Bronze and Iron Age Archaeological Sites in Armenia — I. Mt.Aragats and its Surrounding Region, BAR International Series 1697, 2007, pp.242-249
- ↑ а б в Новости — Армении Армянские археологи нашли прекрасно сохранившиеся захоронения людей эпохи энеолита Архівавана 15 чэрвеня 2013. // 26.10. 2010
- ↑ а б в г По материалам: Science News // Самый древний мозг найден в пещерах Армении // 13-01-2009
- ↑ Журнал «Наука и техника» // В Армении найден мозг первобытного человека(недаступная спасылка) // 15.01.2009
- ↑ а б Jen Laloup // Ron Pinhasi and the Shoe: A PLoS ONE Author Spotlight // June 9, 2010
- ↑ а б в FOXNews // What’s Older Than the Pyramids and Smells Worse Than a Mummy? // June 09, 2010
- ↑ Kate Kelland // REUTERS // World's oldest leather shoe found in Armenian cave
- ↑ а б Pinhasi, Ron; Gasparian, Boris; Areshian, Gregory; Zardaryan, Diana; Smith, Alexia; Bar-Oz, Guy; Higham, Thomas (June 9, 2010). "First Direct Evidence of Chalcolithic Footwear from the Near Eastern Highlands". PloS ONE.
- ↑ а б Известия Науки // Учёные определили точный возраст древнейшего кожаного «Ботинка» // 10.06.10
- ↑ CNN // Tom Watkins // Armenian cave yields what may be world’s oldest leather shoe // June 9, 2010
- ↑ Tert.am // Самая древняя в мире обувь останется в историческом музее Армении Архівавана 16 чэрвеня 2010. //14.06.10
- ↑ а б Айсор // В пещере Арени найдена древнейшая юбка — 4 тысячелетия до н. э. // 28 Октября, 2010, № 115 (20048)
- ↑ Голос Армении // Очередное открытие в пещере Арени Архівавана 20 чэрвеня 2013. // 28 Октября, 2010, № 115 (20048)