Ашаканская бітва

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Ашаканская бітва
Асноўны канфлікт: Руска-персідская вайна (1826—1828)
План бою пры в. Ушаган і манастыры Эчміядзін 17 жніўня 1827 года.
Дата 17 (29) жніўня 1827 года
Месца Эрыванскае ханства, (Усходняя Арменія), цяпер Марз Армавір
Вынік Здыманне аблогі Эчміядзінскага манастыра, прадухіленне ўварвання персідскай арміі ў Грузінскую губерню  (руск.)
Праціўнікі
 Расійская імперыя Іран Персідская імперыя,
Эрыванскае ханства
Камандуючыя
Расійская імперыя А. І. Красоўскі  (руск.) Іран Абас-Мірза  (руск.)
Хусейн-хан  (руск.)
Сілы бакоў
2300—3000Перайсці да раздзела «#Рускі атрад»,
12 гармат
30 000Перайсці да раздзела «#Персідская армія»,
22—24 гарматы
Страты
24 афіцэры, 1130 ніжніх чыноў, увесь правіянт

ёсць і іншыя дадзеныяПерайсці да раздзела «#Рускі бок»

3000—3500
па персідскіх дадзеных: 1000Перайсці да раздзела «#Персідскі бок»

Ашака́нская бі́тва (арм.: Օշականի ճակատամարտ), вядомая таксама як Аштара́кская бітва[1], — бітва, што адбылася 17 (29) жніўня 1827 года ў ходзе Руска-персідскай вайны 1826—1828 гадоў паміж войскам спадчынніка персідскага пасада Абас-Мірзы і рускім атрадам генерал-лейтэнанта Апанаса Красоўскага  (руск.).

У пачатку жніўня 1827 года персідская армія ўварвалася ва Усходнюю Арменію і, злучыўшыся з войскамі эрыванскага сердара  (руск.) Хусейн-хана Каджара  (руск.), аблажыла Эчміядзінскі манастыр. Рускі ваенны атрад генерала Красоўскага, які знаходзіўся ў 35 вёрстах ад Эчміядзіна, разам з армянскімі і грузінскімі добраахвотнікамі, якія далучыліся да яго, выступіў на дапамогу да абложанага манастыра і, нягледзячы на дзесяціразовую лікавую перавагу персідскай арміі[2], здолеў прабіцца праз загараджальныя кардоны праціўніка, пасля чаго ў тую ж ноч аблога была знята[3]. Падчас бітвы рускі атрад панёс цяжкія страты. Гэта была самая вялікая шкода рускай арміі за ўсе войны з Персіяй[4][5].

Найбольш каштоўныя звесткі пра бітву пакінутыя непасрэднымі яе ўдзельнікамі: камандзірам атрада А. Красоўскім[6][7], капітанам М. Собалевым[8] і дзекабрыстам Е. Лачынавым[Кам. 1][с 1][9].

На ход бітвы ў велізарнай ступені паўплывалі знясільваючая спякота, што стаяла ў той дзень[10] і адсутнасць водных крыніц на шляху рускага атрада. У значнай ступені дзеянні атрада скоўваў абоз з правіянтам[11]. Калоны рухаліся пад шчыльным артылерыйскім і ружэйным агнём непрыяцеля. Пакуль рускі авангард  (руск.) «пракладаў сабе шлях штыкамі», ар'ергард  (руск.) адбіваў апантаныя атакі іранцаў з тылу. Праціўнік, заняўшы выгаднае месца, наносіў па рускім атрадзе флангавыя ўдары. Варта таксама адзначыць, што паспяховаму праходу атрада Красоўскага спрыялі правільныя дзеянні рускай артылерыі, якая займала найбольш выгадныя вышыні, і гарматы пад прыкрыццям стралкоў наколькі маглі стрымлівалі атакі непрыяцеля. Разлютаванасць іранцаў даходзіла да таго, што, нягледзячы на цяжкія страты ад карцечнага  (руск.) і ружэйнага агню, яны ўразаліся ў шэрагі рускай пяхоты, якая штыкамі адкідала непрыяцеля назад[12][13][14].

У 18331834 гадах па ініцыятыве каталікоса Епрэма I Зарагехцы  (арм.) і архібіскупа Нерсеса Аштаракецы  (руск.) на сродкі манастыра і мясцовых жыхароў у гонар бітвы быў усталяваны памятны абеліск[15][16]Перайсці да раздзела «#Усталяванне помніка (1833—1834)».

19 красавіка 2011 года адбылося ўрачыстае адкрыццё Ашаканскага памятнага комплекса «рускім воінам-ратавальнікам Першапасаднага Эчміядзіна, якія загінулі ў Ашаканскай бітве 1827 года»[с 2]Перайсці да раздзела «#Адкрыццё Памятнага комплекса (2011)».

Перадумовы[правіць | правіць зыходнік]

Здыманне аблогі Эрывані Красоўскім[правіць | правіць зыходнік]

15 (27) чэрвеня для аблогі Эрывані прыбыла 20-я пяхотная дывізія  (руск.) пад камандаваннем генерала Красоўскага. Лета 1827 года было надзвычай гарачым і засушлівым[17]. Тэмпература даходзіла да 43 °R (53.7 °C) спякоты на сонцы і 33 °R (41.2 °C) у цені[18]. Мясцовы клімат спрыяў распаўсюджанню масавых хвароб сярод салдат, якія нядаўна прыбылі з Расіі[19][20]. Ліхаманкі і эпідэмія дызентэрыі пакінулі ў 20-й дывізіі баяздольнымі не больш за 4000 ваяроў[4]. Так, у жніўні камандуючы Каўказскім корпусам  (руск.) генерал-ад’ютант І. Ф. Паскевіч, апісваючы агульнае становішча спраў у рускай арміі на Каўказе, рапартаваў Мікалаю I, што спякота працягвалася, падножнага корму не было, коні былі зняможаныя, а ⅓ арміі знаходзілася ў шпіталях. У палках з 1800 чалавек у страі заставаліся каля 1000[21] (з выключэннем гвардыі, у якой лік хворых складаў не больш за 200 чалавек, а 900 заставаліся гатовымі)[22]. З прычыны ўзніклага становішча, было прынята рашэнне — зняць аблогу Эрывані і да надыходу восені адысці ў горы.

Прычынай здымання аблогі таксама было і то, што транспарт з правіянтам і аблогавымі гарматамі чакаўся не раней жніўня[17].

У ноч на 21 чэрвеня (3) ліпеня дывізія знялася з аблогавых пазіцый і адступіла да Эчміядзінскага манастыра. У прыстанку быў уладкаваны шпіталь для хворых салдат. На трох манастырскіх вежах усталявалі па адной палявой гармаце. 24 чэрвеня (6) ліпеня да 2000 салдат прыступілі да нарыхтоўкі правіянту[Кам. 2].

Забяспечыўшы манастыр дастатковай колькасцю правіянту, Красоўскі 30 чэрвеня (12) ліпеня са сваім корпусам накіраваўся да Баш-Абаранскага ўзвышша і стаў лагерам пры ўрочышчы Джэнгулі. У манастыры заставаліся батальён севастопальскага пяхотнага палка (да 500 штыкоў), 5 гармат, конная сотня з армянскай добраахвотніцкай дружыны[24], якая папытала ў Красоўскага дазвол застацца для абароны манастыра[25], і 700 хворых салдат[26].

Аблога Эчміядзінскага манастыра Хусейн-ханам[правіць | правіць зыходнік]

Эрыванскі сердар Хусейн-хан, пазнаўшы, што ў Эчміядзінскім манастыры знаходзіўся ўсяго адзін батальён севастопальскага палка, распачаў спробу захапіць манастыр, і 3 (15) ліпеня 4000 кавалерыі (паводле іншых дадзеных, 500[27]) і два батальёны сарбазаў (2000 чал.) з дзвюма[28] (паводле іншых дадзеных, з трыма[29]) гарматамі выйшлі з Эрывані і на наступны дзень аблажылі манастыр. На пакатасцях гары Арагаца (цюркскі: Алагёз), насупраць рускага лагера, размясціўся атрад карапапахскай  (руск.) конніцы ў 1000 чалавек пад правадырствам Нагі-хана для сачэння за дзеяннямі корпуса Красоўскага[30].

Камендантам эчміядзінскага гарнізона на той момант быў пажылы штаб-афіцэр 20-й артылерыйскай брыгады — падпалкоўнік Ліндэнфельд. Сердар паслаў яму ліст, у якім запэўніваў каменданта, што Паскевіч з галоўнымі сіламі адступіў ад Нахічэвані ў Грузію і дапамогі эчміядзінскаму гарнізону чакаць няма адкуль, прапануючы апошняму пакінуць манастыр. Са свайго боку, Хусейн-хан гарантаваў свабодны праход гарнізона ў кожны бок, ручаючыся за яго бяспеку. У адваротным выпадку — манастыр будзе ўзяты сілай, і тады нікому не будзе літасці[28].

Адказам на ліст быў гарматны стрэл з манастырскай вежы. Хусейн-хан змушаны быў адсунуць арміі на бяспечную адлегласць і, атачыўшы манастыр, блакаваў усе шляхі зносін. Аднак 5 (17) ліпеня некалькім мясцовым армянам усё ж удалося дайсці да рускага лагера пры Джэнгулях і паведаміць Красоўскаму пра аблогавае становішча манастыра. Красоўскі тут жа, падрыхтаваўшы два батальёны з чатырма гарматамі, высунуўся да Эчміядзіна[31]. Карапапахскі атрад апавясціў Хусейн-хана пра рух рускіх, і сердар, зняўшы блакаду, адступіў да Сардар-Абада і далей пайшоў у Эрывань[28].

Уварванне Персідскай арміі Абас-Мірзы[правіць | правіць зыходнік]

Разведка[правіць | правіць зыходнік]

Персідскае камандаванне шырока выкарыстоўвала шпіёнаў і шныпароў, галоўным чынам сярод мясцовага насельніцтва — армян, татар (маюцца на ўвазе азербайджанцы), персаў. Звычайна гэта былі маркітанты  (англ.), якія гандлявалі ў рускім лагеры[32]. Красоўскаму ж, для атрымання звестак пра праціўніка, часта даводзілася праводзіць рэкагнасцыроўкі і кавалерыйскія разведкі.

Прычынай слабейшай агентуры ў рускага камандавання былі пакаранні смерцю і жорсткія катаванні іранцамі рускіх шпіёнаў ці шныпароў[Кам. 3], тым часам як выяўленых іранскіх шпіёнаў — высякалі і, пратрымаўшы некаторы час пад вартай, выпускалі, пасля чаго апошнія маглі працягнуць займацца сваім рамяством[32].

У Эчміядзіне Нерсесам Аштаракецы была наладжана сістэма збору інфармацыі пра непрыяцеля. Ад яго пасылаліся шныпары ў Эрывань і Сардар-Абад. Данясенні галоўнакамандуючаму дубляваліся. Разведкай варожых перасоўванняў займаўся Казіяр Аруцюнаў[33]. Красоўскаму перадаваў каштоўныя звесткі пляменнік архібіскупа Аштаракецы — Педрос Маркараў[34]. Апошні паведаміў 6 (18) жніўня пра ўварванне персідскіх войскаў. Тая ж вестка была пацверджана прыбылым на наступны дзень з персідскага лагера армянскім старшыной мелікам  (руск.) Саакам Агамалянам, што камандаваў армянскай пяхотай эрыванскага сердара Хусейн-хана[35][36].

Звесткі пра праціўніка насілі ў рускіх штабах часам супярэчлівы характар. У выпадку, калі Красоўскі паслаў у галоўны лагер ля Кара-Бабы Паскевічу данясенне пра канцэнтрацыю буйных сіл персаў паблізу свайго лагера, Паскевіч адказваў, што па мелых у яго звестках у персідскай арміі адбыўся бунт, а сам Абас-Мірза быў арыштаваны і знаходзіўся ў Чорсе пад вартай[37]. Красоўскі надалей пісаў:

" Такая звестка, ва ўсіх адносінах адваротная праўдзе, служыла ясным довадам, што ў корпуснай кватэры зусім не ведаюць, што Абас-мірза з галоўнымі сваімі сіламі знаходзіцца супраць мяне ў Эрыванскай правінцыі, чаму я павінен быў пераканацца, што ні ў якім выпадку не магу чакаць падмацавання.
— з «Дзённіка генерала Красоўскага 1826—1828 гг.» ад 13-га жніўня [38]
"

Уварванне[правіць | правіць зыходнік]

Абас-Мірза

Сабраўшы ўсе патрэбныя звесткі пра рускіх, Хусейн-хан паслаў ліст Абас-Мірзе, у якім пісаў, што Эрывань вызвалена ад блакады; рускія, пакінуўшы ў манастыры Эчміядзін мноства хворых і невялікі гарнізон, адступілі ў горы; атрад Красоўскага малалікі і складаўся з маладых і неспрактыкаваных салдатаў[Кам. 4]; няма нічога лягчэй, як авалодаць зараз Эчміядзінам, адбіць аблогавую артылерыю, што рухаецца яшчэ ў Безабдальскіх гарах, і, вынішчыўшы Красоўскага, адкрыць дарогу ў Грузію[30][39].

4 (16) жніўня армія Абас-Мірзы (15 000 кавалерыі і 10 000 пяхоты пры 22 гарматах)[40], перайшоўшы Аракс блізу Сардар-Абада, уварвалася ў Эрыванскае ханства, а 8 (20) жніўня заняла паселішча Аштарак, якое знаходзілася паміж Эчміядзінам і рускім лагерам пры Джэнгулях[41]. Пераканаўшыся ў непрыступнасці рускіх пазіцый на Баш-Абаранскім узвышшы, Абас-Мірза адвёў свае войскі да Ашакана і стаў лагерам.

Мэта ўварвання[правіць | правіць зыходнік]

Меркавалася захапіць Эчміядзінскі манастыр, потым абыходным маршам праз Гюмры ўварвацца ў Грузію і разбурыць дашчэнту Тыфліс[17], пасля чаго — праз Елізаветпаль і Карабахскую правінцыю па Худаферынскаму масту  (руск.) ці праз Асландузскі брод перайсці Аракс і вярнуцца ў Азербайджан[42].

Пры з'яўленні персідскай арміі ў тыле галоўных сіл рускіх Паскевіч быў бы змушаны адмовіцца ад паходу на Таўрыз. Красоўскі так ацэньваў дзеянні Абас-Мірзы:

" …ён [Абас-Мірза] вельмі лёгка мог выканаць [свае планы], не сустрэўшы нідзе больш аднаго батальёна для абароны, на працягу 10-15 дзён, і тады ўсе войскі нашы, якія знаходзіліся ў галоўных сілах пры Кара-бабе, у Джынгіл і зусім у Эрыванскай і Нахічэванскай правінцыях, павінны былі б, зведаўшы бедства без харчу, вярнуцца ў Грузію і там шукаць гэтага для свайго выратавання.
— из «Дневника генерала Красовского 1826–1828 гг.» [43]
"

Аднак планы Абас-Мірзы сталі вядомыя тыфліскаму ваеннаму губернатару генерал-ад'ютанту М. М. Сіпягіну  (руск.), які тут жа перакінуў дзве роты 41-га егерскага палка  (руск.) з Цалкі  (руск.) ў Башкічэт  (руск.), а ў Гюмры былі пераведзены рота тыфліскага пяхотнага палка  (руск.) з дзвюма гарматамі і батальён севастопальскага пяхотнага палка з корпуса ген. Красоўскага[44].

Першыя сутыкненні[правіць | правіць зыходнік]

«Ваенны лагер на Каўказе»
мастак Г. Ф. Шукаеў (1862).

Раніцай 10 (22) жніўня з боку р. Абарані перад рускім лагерам з'явіліся 2000 персідскай кавалерыі[45]. Казачыя пікеты  (руск.), манеўруючы, згрупаваліся да пяцідзесяці чалавек і адстрэльваліся да падыходу падмацавання. На дапамогу былі высланы дзве казачыя сотні і два батальёны пяхоты з дзвюма гарматамі. З прыбыццём падмацавання казакі, пры падтрымцы пяхоты, контратакай адкінулі персідскую конніцу. У баі быў паранены шабляй у нагу харунжы (падпаручнік) Крукаў[46].

У ноч на 13 (25) жніўня[45] персідская кавалерыя ўтоенымі цяснінамі падышла з некалькіх бакоў да рускага лагера і на досвітку раптам атакавала казачыя аванпосты. Аднак казакі здолелі пратрымацца да прыбыцця пяхоты, пасля чаго іранцы былі адбіты з усіх кірункаў. У той час Красоўскі з генералам П. Х. Трузсонам  (руск.) і 50-ю казакамі праводзіў рэкагнасцыроўку па Эчміядзінскай дарозе. Асцерагаючыся за камандуючага атрадам, з лагера ў яго бок высунуўся пяхотны батальён з адной гарматай. У цясніне гары Карны-Ярых Трузсон з пяццю казакамі, якія ішлі наперадзе разведатрада, здалёк заўважылі засаду і спыніліся. У тое месца штодня хадзіў казачы раз'езд для атрымання інфармацыі шляхам тэлеграфа пра становішча ў Эчміядзінскім манастыры[47]. Каля 500 персідскіх вершнікаў, зразумеўшы, што іх выявілі, кінуліся ў пагоню за атрадам, але праз некалькі вёрстаў убачылі набліжэнне батальёна рускай пяхоты і павярнулі назад.

У той жа дзень з лагера Красоўскага заўважылі рух буйных сіл іранцаў убок Судагента, адкуль у той самы час павінен быў прыбыць з галоўнага лагера ў Кара-Бабе ад Паскевіча тыфліскі ваенны губернатар Сіпягін. Красоўскі тут жа выступіў у дадзеным кірунку з двума батальёнамі пяхоты і чатырма гарматамі на дапамогу Сіпягіну. На Судагенцкай дарозе апошні сапраўды быў атакаваны персідскай кавалерыяй, але высланы за дзень да таго батальён севастопальскага палка, для сустрэчы губернатара, здолеў адбіць усе атакі непрыяцеля[48].

Паміж гарой Арагац і рускім лагерам з'явіліся да 4000 персідскай кавалерыі. Красоўскі выступіў супраць іх з двума батальёнамі пяхоты, да 50-ці чалавек барчалінскай  (руск.) (азербайджанскай) конніцы[49], дзвюма гарматамі пры казаках і аддзяленнем кангрэвавых ракет  (руск.). У сваёй рэляцыі  (руск.) Красоўскі адзначаў удалае дзеянне апошніх. Былі выпушчаны да 20-ці ракет Кангрыва, «якія разганялі натоўпы непрыяцельскія». Батальён 40-га егерскага палка, падмацаваны севастопальцамі, «цясніў гэтага да самай ночы»[26][48].

Аблога Эчміядзінскага манастыра[правіць | правіць зыходнік]

15 (27) жніўня частка персідскай арміі — пад камандаваннем Юсуф-хана (Юсуп-хана)[50], Заграб-хана і Тапчыбы[26] — аблажыла Эчміядзін.

На прапанову Юсуф-хана здаць манастыр камендант адказаў лаканічна: «Не здам»[51]. Тады Юсуф-хан паспрабаваў схіліць Ліндэнфельда на шахскую службу, абяцаючы разнастайныя прывілеі[Кам. 5]. Персідскія саноўнікі не скупіліся на абяцанкі. Ліндэнфельд адказваў:

«Рускія сабой не гандлююць, а калі манастыр персіянам патрэбен, то хай яны ўвойдуць у яго як сумленныя ваяры, са зброяй у руках»[51].

Юсуф-хан адправіў архібіскупу Нерсесу ліст наступнага ўтрымання:

«Калі ты самахоць не адчыніш вароты, то я атачу манастыр усёй артылерыяй, гарматамі, марцірамі — і спустошу яго дашчэнту. Тады, Нерсес, грэх будзе ляжаць ужо на тваёй душы»[51].

Нерсес даў адказ:

«Прыстанак моцны абаронай Бога, паспрабуй узяць яго…»[51].

Раніцай 16 (28) жніўня персідская артылерыя пачала інтэнсіўны абстрэл манастыра. Гарматная кананада была чутная ў рускім лагеры пры Джэнгулях[52], што ў велізарнай ступені турбавала Красоўскага[53]. Сувязь з рускім лагерам была перапынена. Некалькі армян і татар, якія спрабавалі прайсці з лагера ў Эчміядзін і з Эчміядзіна ў лагер, былі схоплены персамі. Дзвюм з іх выкалалі вочы, дзвюм адрэзалі насы і вушы, а некалькі чалавек з іх згінулі без весткі. Аднак некаторыя звесткі Красоўскі атрымаў ад чатырох перабежчыкаў з персідскага стана. Збеглыя сарбазы  (руск.) паведамілі, што эрыванскі сердар даў слова Абас-Мірзе паднесці яму праз два дні ключы Эчміядзіна, а Абас, са свайго боку, абяцаў сердару падарыць для Эрыванскай крэпасці ўсю рускую аблогавую артылерыю[54]. Гэтыя весткі неўзабаве пацвердзіў і мелік Саак Агамалян, які падрабязна апісаў план дзеянняў персідскай арміі.

Ад'ютант падаў Красоўскаму правіянцкую ведамасць, паводле якой харч у манастыры сканчаўся[55]. Апошні тут жа загадаў сфармаваць на валовых арбах транспарт з дзесяцідзённым правіянтам[Кам. 6][56].

Выступ атрада Красоўскага да Эчміядзіна[правіць | правіць зыходнік]

Загад генерала Красоўскага № 40 ад 16 жніўня 1827 года.

Хлопцы! Я ўпэўнены ў вашай адвазе, ведаю гатоўнасць вашу біць непрыяцеля. У якіх бы сілах ён з намі ні сустрэўся, мы не будзем лічыць яго. Мы моцныя перад ім адзінствам нашага пачуцця: любоўю да бацькаўшчыны, вернасцю прысязе, выкананнем святой волі нашага гасудара. Помніце, што строгі парадак і лад заўсёды прывядуць вас да перамогі. Пабяжыць непрыяцель — пераследуйце яго хутка, наважна, але не зблытайце шэрагаў вашых, не захапляйцеся запальчывасцю. У персіян шмат конніцы; таму стралкам не адыходзіць на вялікія дыстанцыі і, у небяспечных выпадках, хутка збірацца ў купкі. Вас, спадары афіцэры, прашу мець за гэтым найстражэйшае назіранне. Спадзяюся, хлопцы, што мае жаданні выканаюцца ў дакладнасці, што парадак, цішыня і безумоўнае падпарадкаванне будзе для кожнага з вас святым і галоўным абавязкам[57].

16 (28) жніўня у пяць гадзін папаўдні атрад быў пабудаваны перад сваімі намётамі. Красоўскі, аб'ехаўшы шэрагі, абвясціў загад:

Салдаты, зняўшы галаўныя ўборы, здзейснілі сказанае на дарогу набажэнства на каленах. Афіцэры, прыклаўшыся да крыжа, усталі на свае месцы. Святар Севастопальскага пяхотнага палка протаіерэй айцец Цімафей Макрыцкі, абрасіўшы сцягі і атрад святой вадой  (руск.), голасна звярнуўся да салдат[44]:

" Браткі! Не застрашыцеся шматлікасці ворагаў вашых. Шматлікасць іх уславіць толькі мужнасць ваша, даставіць вам яшчэ большыя лаўры і ўшанаванні. Усемагутны Бог, моцны і ў малым ліку сваіх абраных, вынішчыць людную процьму ворагаў, што не ведаюць святога імя Яго. Узбройце ж, праваслаўныя ваяры, моцныя цягліцы вашы пераможным рускім мячом, дух — адвагай, сэрца — верай і спадзяваннем на Бога, памагатага вашага і Той захавае і ўславіць вас!
— з «Дзённіка генерала Красоўскага 1826—1828 гг.» [57]
"

У лагеры пры Джэнгулях заставаліся батальён Крымскага пяхотнага палка, паўроты піянер і 10 гармат пад камандаваннем генерал-маёра А. П. Берхмана  (руск.)[54].

Сілы бакоў[правіць | правіць зыходнік]

Рускі атрад[правіць | правіць зыходнік]

Зборны паходны атрад складалі[45][55]:

Пяхота:
  • Батальён Крымскага пяхотнага палка;
  • Батальён 39-га егерскага палка  (руск.);
  • Зборны батальён складалі:
    • дзве роты 40-га егерскага палка  (руск.);
    • рота піянераў;
    • 80 чалавек севастопальскага батальёна;
    • 60 чалавек пешага грузіна-армянскага апалчэння;
  • 40-ы егерскі полк(меў у кожным батальёне па 3 роты).
Кавалерыя:
  • Данскі казачы Андрэева полк;
  • Данскі казачы Сяргеева полк (Агульная колькасць двух казачых палкоў складала да 500 чал.[58], паводле іншых дадзеных не перавышала 300[55]);
  • 1-я Конная сотня армянскай добраахвотніцкай дружыны[20] (папоўніла казачыя палкі).
Артылерыя:
  • 4 батарэйныя гарматы;
  • 6 лёгкіх гармат 20-й артылерыйскай брыгады;
  • 2 конна-казачыя гарматы.

Агульная колькасць рускага атрада паводле розных дадзеных складала ад 2300 да 3000 чалавек.

Нетрадыцыйную версію, што супярэчыць вышэйпрыведзеным крыніцам, у 1969 годзе высунуў ваенны гісторык Хаджымурад Ібрагімбейлі  (азерб.). Паводле яго паведамлення, у атрадзе Красоўскага, апроч ужо памянёных сіл, знаходзіліся яшчэ 5000 азербайджанскай іррэгулярнай конніцы. Абгрунтоўваючы дадзенае цверджанне, Ібрагімбейлі пісаў, што «атрад у 2800 чалавек пры ўсіх умовах, не ў стане быў бы адолець 30-тысячны варожы корпус, узмоцнены 22 гарматамі», а «дваранска-буржуазная гістарыяграфія царскай Расіі не памянула пра ўдзел у складзе рускіх войскаў азербайджанскай конніцы, грузінскай і армянскай пешых дружын»[72]. Аднак, насуперак дадзенай думцы, дакументы паказваюць на наяўнасць у паходным атрадзе Красоўскага да Эчміядзіна дзвюх апошніх, а барчалінская (азербайджанская) конніца згадваецца ў Алагёзскай бітве 13 (25) жніўня таго ж годаПерайсці да раздзела «#Першыя сутыкненні». Апроч гэтага, наступныя вінавачанні Паскевічам Красоўскага, з нагоды выступу апошняга «не больш як з 4-мя батальёнамі да Эчміядзінскага манастыра», не мелі б пад сабой глебыПерайсці да раздзела «#Асуджэнне дзеянняў Красоўскага».

Персідскія крыніцы паведамляюць, што Абас-Мірза атрымаў звесткі, што рускія сілы ў лагеры пры Джэнгулях, абароненым рэльефам мясцовасці, налічваюць 5000 пяхоты і 1000 кавалерыі, і той жа лік адносяць да тых, што бралі ўдзел у бітве[с 3]. Тую ж колькасць прыводзіць і Персі Сайкс  (руск.)[73].

Персідская армія[правіць | правіць зыходнік]

Паводле англійских[74][61], расійскіх[4][5][24][64] і армянскіх[с 2][75][76][31] (або савецкіх)[77][69] крыніц, агульная колькасць войскаў Абас-Мірзы і сердара Хусейн-хана складала — 30 000 чалавек пры 24 гарматах[Кам. 7][45][59][78][70].

  • Колькасць персідскай арміі, што ўварвалася ва Усходнюю Арменію, была — 25 000 чалавек (15 000 кавалерыі і 10 000 пяхоты пры 22 гарматах)[40][41]. У яе ўваходзілі: армія самога Абас-Мірзы — 20 000 (13 000 кавалерыі і 7 000 пяхоты), у лік якой уваходзіў і рускі батальён Самсон-хана  (руск.) (С. Я. Макінцава), сфармаваны з рускіх палонных і дэзерціраў[Кам. 8], а таксама групоўкі сына Фетх-Алі-шаха  (руск.) — Алі-Нага-Мірзы Казбінскага — і сына цара Кахеціі Іраклія II  (руск.) — царэвіча Аляксандра[36]. Вядома, што артылерыяй тады камандаваў Юсуф-хан (Ц. Майінян)[80], а ўсімі сарбазамі — сартыб (генерал) Магмет-хан[81].
  • Пра колькасць войскаў эрыванскага сердара Хусейн-хана, што бралі ўдзел у бітве, крыніцы нічога не паведамляюць, аднак, калі ўзяць да ўвагі агульны лік супрацьстаялых рускаму атраду сіл (30 000), то цалкам абгрунтавана можна меркаваць, што сілы сердара складаліся з 5000 пяхоты і кавалерыі. Прыкладна та ж колькасць згадваецца і пры аблозе Хусейн-ханам Эчміядзінскага манастыра ў ліпені таго ж года (4000 кавалерыі і 2000 пяхоты пры 2 ці 3 гарматах)Перайсці да раздзела «#Аблога Эчміядзінскага манастыра Хусейн-ханам». Таксама вядома, што эрыванскай пяхотай, што галоўным чынам складаецца з армян-сарбазаў, кіраваў — мелік Саак Агамалян[82], які цесна супрацоўнічаў з рускім камандаваннемПерайсці да раздзела «#Разведка».

Ход бітвы[правіць | правіць зыходнік]

З дзённіка Е. Е. Лачынава:

«…Моцна дзеяла артылерыя непрыяцельская, але бітва гэта і па ўсіх адносінах можа быць прылічана да бітваў жорсткіх, асабліва ўзяўшы да ўвагі несуразмернасць сіл і становішча наша. У адзін гэты дзень мне атрымалася бачыць усе жахі броняў: агнястрэльныя гарматы любога роду, нават неўжывальныя ў Еўропе, былі накіраваны на нас, але вынішчэнне, імі выраблянае, не магло зраўняцца з тым, калі на зняможаных ваяроў нашых кінуліся свежыя натоўпы вершнікаў, калі ў ручны ўступілі бой і зазіхацелі ў вачах нашых кінжалы іх і засвісталі над галовамі шаблі»[77].

Да вечара 16 (28) жніўня атрад Красоўскага ўстаў на адно з узвышшаў і ўбачыў удалечыні персідскае войска, якое пры выглядзе рускага атрада прыйшло ў рух. Конныя раз'езды спяшаліся ў галоўны лагер, каб паведаміць пра з'яўленне рускіх. Тымчасам атрад Красоўскага спусціўся ў даліну і да 9 гадзін вечара ў баявым парадку стаў на начлег блізу паселішча Сагну-Савана[83].

На ранку 17 (29) жніўня рускі атрад рушыў па горнай дарозе, што ўяўляла сабой камяністую, з крутымі спускамі, бязводную мясцовасць. Нягледзячы на ранні час, ужо стаяла гарачая спякота. Падчас руху сталі ламацца вазы, і салдатам часта самім даводзілася дапамагаць цягнуць гружаныя арбы. Да 7 гадзін раніцы казачыя сотні і першая калона з дзвюма коннымі гарматамі ўсталі на скалістае ўзвышша паміж паселішчамі Ушаган (Ашакан) і Аштаракам і спыніліся на прывал у чаканні ар'ергарда з правіянцкім абозам. З узвышша Красоўскі, у асяроддзі штабных афіцэраў, у падзорную трубу агледзеў мясцовасць. З боку Аштарака персідскія сілы фарсіравалі рэчку Абарань (Касах)  (руск.). Да 10 000 пяхоты[84], пастроіўшыся ў тры лініі, заступалі эчміядзінскую дарогу, прылягаючы левым флангам да Абарані. Конніца і артылерыя займалі ўсе блізкія вышыні. Галоўныя батарэі былі ўсталяваны на Ашаканскім узвышшы процілеглага берага, адкуль прастрэльваліся працяглая пляцоўка шляху, што вёў да Эчміядзіна, і подступы да ракі — адзінай воднай крыніцы[85].

На камяністым узгорку, што прылягаў да дарогі, з'явілася да трохсот персідскіх вершнікаў. Спешыўшыся, яны атуліліся за камянямі і адкрылі ружэйны агонь па адсталай калоне з абозам. Узвод егерскіх стралкоў тут жа атакаваў непрыяцеля, і апошні пакінуў пазіцыі перш, чым егеры ўзлезлі на ўзгорак[85][86].

Тымчасам да 5000 персідскай кавалерыі дзвюма калонамі выйшлі з глыбокай калдобіны і сталі на дарозе перад рускім атрадам, але пасля гарматнага стрэлу адступілі да вышынь па левым баку ад дарогі[87][86].

Атрад Красоўскага працягваў стаяць на месцы ў чаканні адсталых калон. Абас-Мірза расцэньваў марудлівасць рускага атрада як нерашучасць ісці наперад і для таго, каб выманіць яго спусціцца з гары, інсцэнаваў адступ, адвядучы пяхоту да ракі і схаваўшы яе ў глыбокай балцы. Красоўскі разгадаў мэту дадзенага манеўру, сказаўшы афіцэрам: «Які Абас-Мірза!»[86]. Ад узвышша, на якім знаходзіўся рускі атрад, дарога да Эчміядзіна праходзіла па цясніне меж двух невысокіх узвышшаў, у якім Абас-Мірза планаваў замкнуць атрад Красоўскага і вынішчыць яго крыжаваным агнём. Адступленне азначала страту Эчміядзіна. У дадзеным становішчы Красоўскаму давялося прыняць складанае рашэнне, і ён загадаў ісці наперад[88].

Не маючы магчымасці прайсці цясніну праз дэфіле разгорнутым фронтам, Красоўскі высунуў атрад у наступным парадку[60][89][90]:

  • У авангардзе па абодва бакі дарогі ішлі па дзве роты батальёна 39-га егерскага палка пры чатырох гарматах (з правага боку — дзве батарэйныя, з левага — дзве лёгкія гарматы) — пад камандаваннем палкоўніка Я. Р. Раенкі  (руск.).
  • Далей у тым жа парадку па абодва бакі дарогі рушыў Крымскі батальён, па дзве лёгкія гарматы з кожнага боку.
  • У цэнтры цягнуўся абоз, што прыкрываўся справа — зборным батальёнам, злева — казачымі сотнямі, — пад камандаваннем генерал-маёра Л. А. Тухолкі.
  • У ар'ергардзе ішоў 40-ы егерскі полк пры дзвюх батарэйных і дзвюх лёгкіх гарматах — пад камандаваннем генерал-маёра П. Х. Трузсона.

Бой у цясніне[правіць | правіць зыходнік]

Пасля недоўгачасовага адпачынку атрад спусціўся ў цясніну. Іранцы, прапусціўшы міма сябе калоны, атакавалі рускі ар'ергард.

Як толькі перадавыя калоны рускага атрада параўняліся з Ашаканскім узвышшам, з яго па рускім атрадзе быў адкрыты агонь з чатырох 12-фунтовых гармат[89]. У той жа час буйныя сілы іранцаў пачалі насядаць на левы фланг рускага атрада, каб не даць апошняму магчымасці ўхіліцца ад агню батарэй з правага берага Абарані. Рускія гарматы вялі агонь у адказ, затуляючы калоны, якія «моўчкі» рухаліся наперад.

Да таго часу, калі атрад Красоўскага выйшаў з-пад агню галоўных батарэй, якія абстрэльвалі яго на працягу 17 вёрстаў[91], іранцы паспелі ўброд праз Абарань перацягнуць шэсць гармат і ўсталяваць іх на схілах паміж ракой і дарогай на Эчміядзін. Пры з'яўленні рускага атрада па ім з тых гармат быў адкрыты часты агонь, аднак у тым месцы, дзе дарога праходзіла вышэй размяшчэння персідскіх гармат, ядры апошніх пераляталі рускі атрад і наносілі шкоду сваёй кавалерыі, што знаходзілася на левабаковых вышынях. Паводле слоў удзельніка той бітвы, што знаходзіўся ў ар'ергардзе, капітана Собалева: «…Здавалася, што гэтыя гарматы баранілі левы фланг нашых калон»[92].

У той жа час 8 персідскіх гармат сталі наносіць артудары з тылу і з левага фланга, акцэнтуючы ўдары па рускай артылерыі і абозе[92][90].

Выхад з цясніны[правіць | правіць зыходнік]

Да 10 000 персідскай пяхоты, якія хаваліся ў балцы, высунуліся ўбок вышыні, якая знаходзілася перад выхадам з цясніны. Да той жа вышыні па левым боку ад цясніны, каб замкнуць кольца акружэння, накіраваліся на злучэнне з пяхотай і 5000 персідскай кавалерыі[89]. Каб не дапусціць злучэння непрыяцеля, дзве галаўныя калоны 39-га егерскага палка з шасцю гарматамі накіраваліся на камандную вышыню і здолелі ўзбегчы на яе раней непрыяцеля. Гарматным і ружэйным агнём егеры рассеялі шэрагі персідскай кавалерыі, якая змушана была адступіць назад. Пяхота спынілася сама, аднак праз некаторы час аднавіла атаку на рускія калоны[90].

Баі іранцаў з рускім ар'ергардам[правіць | правіць зыходнік]

Тым часам буйныя сілы іранцаў узмацнілі напор на рускі ар'ергард. З узвышшаў, занятых непрыяцелем па абодвух баках ад цясніны, па рускіх частках вёўся бесперапынны агонь. З Аштарака па каменным мосце праз Абарань перайшоў трохтысячны кавалерыйскі атрад персаў і падтрымаў атаку пяхоты на рускі ар'ергард[93]. Дзве лёгкія рускія гарматы, якія рухаліся паміж замыкальнымі калонамі 40-га егерскага палка, карцечным агнём наносілі непрыяцелю адчувальную шкоду, аднак іранцы штораз працягвалі здзяйсняць лютыя атакі. Егеры бесперапынку вялі ружэйны агонь, а пры набліжэнні праціўніка ўшчыльную ўступалі з ім у ручную сутычку. Па словах В. А. Пота: «Мужнасць салдатаў саракавога палка перасягала любое ўяўленне», а апошнія чатыры вярсты да Эчміядзінскай раўніны для 40-га палка і артылерыі, што дзейнічала з ім, «былі сапраўды жудасныя»[90]. Удзельнік той бітвы М. Собалеў пісаў, што: «40-ы егерскі полк перасягаў любую меру адвагі»[94]. Красоўскі, мяркуючы, што асноўныя сілы Абас-Мірзы павінны будуць сустрэць яго атрад перад манастыром, не мог вылучыць ар'ергарду падмацавання з перадавых калон[95].

У 1-й батарэйнай роце, што знаходзілася ў ар'ергардзе, быў цяжка паранены феерверкер  (руск.) Восіпаў. Непрыяцельскае ядро перабіла яму левую руку вышэй локця і нанесла цяжкую кантузію  (руск.) ў бок. Калі таварышы паднялі Восіпава, каб пакласці яго на воз, то апошні, прыйдучы ў свядомасць, адмовіўся ад дадзенай паслугі, заявіўшы:

«Лепш жадаю памерці поплеч сваёй гарматы»[96].

Трымаючы правай рукой левую, якая вісела на адной скуры, Восіпаў працягваў ісці да самага Эчміядзіна[Кам. 9][97].

Да 12 гадзін, пасля пяцігадзіннай бітвы без вады пад пякучым сонцам, салдаты пачыналі знясільвацца і знемагаць ад смагі. Егеры «збіваліся ў купкі» і, адстрэльваючыся, гінулі пад крыжаваным агнём непрыяцеля. Пры гэтым страты 40-га палка з кожным крокам рабіліся ўсё значней[90][95].

Бачачы бядотнае становішча 40-га егерскага палка, Красоўскі ўсё ж вырашыў падмацаваць ар'ергард Крымскім батальёнам і сам, разам з генерал-маёрам інжынерных войскаў Трузсонам, павёў яго ў штыкавую атаку, каб даць час астатнім пайсці за абозамі. Пад апошнім быў забіты конь[98]. Тымчасам прылады браліся «напаўмёртвай прыслугай» за перадкі  (руск.) і адыходзілі да наступнай пазіцыі.

Да Эчміядзінскай раўніны[правіць | правіць зыходнік]

Парадак перасоўвання рускага атрада[правіць | правіць зыходнік]

Заняўшы камандную вышыню, пры выхадзе з цясніны рускія перадавыя калоны вялі агонь па непрыяцелю, затуляючы падыход наступнай калоны, якая, узыдучы на вышыню і змяніўшы на гарматах першую, працягвала весці агонь, затуляючы падыход наступнай і рух наперад першай. Надалей гарматы закочваліся на скалістыя пагоркі па баках ад дарогі і, здзяйсняючы два-тры стрэлы, высоўваліся далей[94]. У дадзеным парадку атрад Красоўскага пераадольваў і наступныя вышыні.

Чатыры вярсты, якія заставаліся да падножжа гары, за якой пачыналася Эчміядзінская раўніна, былі больш камяністымі і ярыстымі. Артылерыя, скачучы па камянях, перасоўвалася насілу. Ад коней ішла густая пара. У конных вазоў трашчалі восі і ламаліся колы. Салдатам даводзілася адначасна весці бой і зачышчаць шляхі ад падбітых і разбураных вазоў з правіянтам. Стомленасць салдат даходзіла да даслоўнай знямогі. Гарматныя разлікі, з прычыны страт, былі недастаткова ўкамплектаваны для паўнавартасных дзеянняў артылерыяй[90]. Многія кананіры  (руск.) з артылерыйскім інвентаром у руках падалі пад уласныя гарматы ці, абапіраючыся на камень, абыякава адпачывалі пад артылерыйскім і ружэйным агнём непрыяцеля[99].

Дзеянне дзвюх гармат Собалева (1)[правіць | правіць зыходнік]

На адным з цяжкіх спускаў у небяспечным становішчы апынуліся дзве гарматы 3-й лёгкай артылерыйскай роты пад камандаваннем камандзіра батарэі капітана Собалева, якія затулялі рух калон. Прылады знаходзіліся пад шчыльным карцечным і ружэйным агнём з розных бакоў. Асцерагаючыся цяжкіх наступстваў, Красоўскі скіраваўся да тых гармат, каб сваёй наяўнасцю падбадзёрыць артылерыстаў, але быў здзіўлены, калі яго сустрэў у поўнай наяўнасці духу «вясёлы і зіхатлівы» капітан Собалеў. На загад — «Не адыходзіць ні ў якім разе» — Собалеў адказваў:

«Будзьце спакойныя, ваша яснавяльможнасць! І дваццаць персідскіх гармат мяне не саб'юць!»[100]

Пасля чаго апошні працягваў весці карцечны агонь, наносячы атакоўным іранцам адчувальную шкоду, і, страціўшы большую частку сваіх людзей, адступіў ад пазіцыі толькі пасля праходу замыкальных калон і атрымання на тое загаду[101]. Надалей Красоўскі пісаў:

" …Капітан Собалеў, затуляючы з дзвюма гарматамі цяжкі спуск, з'явіў знакі мужнасці і бясстрашнасці, годныя здзіўлення.
— з «Падрабязнай рэляцыі пра бітву 17 жніўня 1827 года, што была пры паселішчы Ушагане» [98]
"

Бой за падбітую батарэйную гармату[правіць | правіць зыходнік]

На адным з грудоў, па левы бок ад дарогі, у рускай батарэйнай гарматы, што затуляла рух ар'ергарда, ядром была раздробнена вось. Заўважыўшы гэта, іранцы буйнымі сіламі накіраваліся да падбітай і нядзейснай гарматы, адкрыўшы шквальны карцечны і ружэйны агонь, каб адагнаць прыкрыццё і захапіць каштоўны трафей. Рускі стралковы ланцуг  (руск.) не вытрымаў напору атакоўных мас непрыяцеля і быў апракінуты. Іранцы ўжо займалі вяршыню ў 50 кроках ад гарматы[102]. Красоўскі, заўважыўшы замяшанне стомленых егераў, сам кінуўся да гарматы, каб натхніць салдат, «якія збаяліся». Камандуючы артылерыяй гвардыі палкоўнік Я. Я. Гіленшміт  (руск.), які знаходзіўся пры тым гарматным разліку, звярнуўся да Красоўскага:

«Ваша яснавяльможнасць! Я вас прашу, пакіньце мяне з гарматай на ахвяру, але не падпадайце самі гэтак выяўнай небяспекі. Будзьце ўпэўнены, што мы зробім усё магчымае, каб выратаваць гармату»[103].

Красоўскі адказаў, што застанецца з імі, і, загадаўшы дзвюм ротам 40-га егерскага палка пад камандаваннем маёра Шчогалева: «Не саступаць ні кроку», закамандаваў рэзерву: «Хлопцы! Ратуйце гармату! За мной! Наперад!»[99]. З крыкамі: «Ура!» салдаты накіраваліся ўслед за Красоўскім у штыкавую атаку на перасяжныя сілы непрыяцеля і пасля кровапралітнага бою здолелі спыніць атаку іранцаў. У той бітве ледзь не загінуў сам Красоўскі. Пад ім быў забіты конь, і калі генерал перасеў на іншага, аскепкам непрыяцельскай гранаты  (руск.) яму раздрабніла правую ключыцу, і амаль у той жа момант пад Красоўскім быў забіты другі конь. Ад'ютант Красоўскага штабс-ротмістр Урангель тут жа прапанаваў генералу свайго каня, але паколькі ад'ютанту ён быў патрэбны для выканання яго абавязкаў, Красоўскі адмовіўся і прыняў каня, якія знаходзіўся пры 40-м палку і прапанаваўся паручнікам Пажыдаевым[104]. За той час, пакуль ішла ручная бітва, салдаты паспелі пераставіць гармату на запасны лафет  (англ.). З-за атрыманай раны Красоўскі ўжо не мог самастойна залезці на каня, і яму дапамаглі гэта зрабіць егеры. Надалей Красоўскі пісаў:

" Я імкнуўся схаваць палажэнне маёй рукі, павінен быў паказваць дасканалы спакой і падбадзёрваць асабістай наяўнасцю ўсюды, дзе пагражала нам вялікая небяспека.
— з «Падрабязнай рэляцыі пра бітву 17 жніўня 1827 года, што была пры паселішчы Ушагане» [102]
"

Бой 1-га батальёна 40-га егерскага палка[правіць | правіць зыходнік]

Тымчасам у гарматы 3-й лёгкай роты, што знаходзілася пры 1-м батальёне 40-га егерскага палка, падышлі да сканчэння боепрыпасы, і іранцы ўзмацнілі напор. Камандзір батальёна маёр Шчогалеў атрымаў кулявыя параненні ў галаву і нагу[98]. Пра дадзеную сітуацыю Красоўскаму неўзабаве даклаў батальённы ад'ютант паручнік Сіманоўскі. Красоўскі тут жа скіраваўся да батальёна і выявіў салдатаў, якія абараняліся пад крыжаваным ружэйным і гарматным агнём непрыяцеля. Іранцы ўжо знаходзіліся ў ста кроках. Красоўскі пракрычаў: «Чаму не страляюць? Страляць карцеччу!»[103] Але феерверкер Каўрыгін, які знаходзіўся пры той гармаце, са спакоем у голасе адказаў:

«Ваша яснавяльможнасць! У мяне засталося толькі два карцечныя зарады, і я захоўваю іх на „крайні выпадак“ [самападрыў]»[103].

Красоўскі надалей пісаў:

" Я гатоў быў у тую ж хвіліну абняць і расцалаваць гэтага старога служаку.
— з «Дзённіка генерала Красоўскага 1826–1828 гг.» [103]
"

Да гарматы адразу была падвезена скрыня з боепрыпасамі, і карцечным агнём іранцы былі адкінуты за вышыні. Гарматны разлік пакінуў пазіцыю пасля атрымання на тое загаду[98].

Дзеянне дзвюх гармат Собалева (2)[правіць | правіць зыходнік]

Тымчасам капітан Собалеў з дзвюма лёгкімі гарматамі заняў па левы бок ад дарогі зручную пазіцыю і адкрыў агонь па непрыяцелю, які спрабаваў збіць левы стралковы ланцуг, што затуляў ідучыя калоны.

Красоўскі заўважыў, як частка персідскай кавалерыі з правага боку перасекла дарогу і схавалася за грэбенем па левым боку ад дарогі. Генерал уважліва агледзеў поле бою і выявіў, што ў тым кірунку, куды накіравалася персідская кавалерыя, дзве лёгкія рускія гарматы моцна выдаваліся наперад і з невялікім прыкрыццём у 35 чалавек[103] стрымлівалі атакі іранцаў. Красоўскі з 30 егерамі накіраваўся да тых гармат і, прыбыўшы на месца, загадаў зрабіць яшчэ па адным стрэле і адступіць, але да таго часу персідская кавалерыя ўжо з'явілася ў непасрэднай блізкасці ад рускай пазіцыі. Значна апярэдзіўшы сваю кавалерыю, на ўзгорку прыпыніўся нейкі персідскі военачальнік з чырвоным сцягам, апрануты ў чырвоны плашч. Спешыўшыся, Красоўскі павёў егераў да таго ўзгорка ў штыкавую атаку. Персы, зрабіўшы некалькі стрэлаў па атакоўных, павярнулі коней і паскакалі па ўзгорыстым хрыбце, размешчанаму ўздоўж левага фланга рускіх калон. Гарматы Собалева вырабілі ўслед кавалерыі, якая зыходзіла, карцечны залп, пасля чаго іх адкацілі на наступнае ўзвышша[105].

Персідская гармата Акопа Аруцюнава[правіць | правіць зыходнік]

Рапортъ ген.-м. кн. Чавчавадзе гр. Паскевичу, отъ 21-го мая 1828 года, № 539.

Эриванской провинцiи дер. Нурни житель aрмянинъ Акопъ Арютиновъ, служившiй топчiемъ (артиллеристомъ) въ войскѣ Аббаса-мирзы, во время сраженiя 17-го августа, замѣченъ былъ въ фальшивомъ направленiи пушечныхъ выстрѣловъ, такъ что оныя ударяли не въ Россiйское, а въ Персидское войско.
Помянутый Арютиновъ узнавъ, что дѣйствiе его замѣчено, въ тоже самое время ушелъ съ поля сраженiя, но имѣлъ несчастiе быть пойманнымъ недалеко отъ Эчмiадзинскаго монастыря, и сардарь Эриванскiй Хусейн-ханъ выкололъ ему глаза и отрѣзалъ носъ, губы и пятки.
Варварство сiе, сдѣлавъ Арютинова на всю жизнь жалкимъ страдальцемъ, заставило и все его семейство терпѣть крайнiй недостатокъ въ пропитанiи. Положенiе Арютинова и поступокъ, за который онъ столько пострадалъ, въ особенности достойны милосердiя правительства, и я осмѣливаюсь предстательствовать у в. с. о назначенiи ему содержанiя, которое могло-бы предохранить семейство его отъ нищеты, имъ незаслуженной[106].

У самы разгар бітвы адзін армянін, жыхар в. Нурыі Эрыванскай правінцыі, які знаходзіўся на персідскай службе топчыем (артылерыстам — бамбардзірам), — Акоп Аруцюнаў (Аруцінаў ці Якаў Аруцюнянц) — павярнуў ствол сваёй гарматы (англійскай вытворчасці) і адкрыў агонь па іранцам, якія атакавалі рускія калоны[107], даўшы такім чынам магчымасць аднаму з рускіх падраздзяленняў пазбегнуць вынішчэння іранцамі. Дзеянні Аруцюнава неўзабаве былі раскрыты, і, заўважыўшы гэта, апошні бег з поля бою, але быў злоўлены недалёка ад манастыра. Эрыванскі сердар Хусейн-хан загадаў выкалаць Аруцюнаву вочы і адрэзаць нос, вусны, вушы і пяты, пасля чаго апошні быў кінуты перад манастыром сярод загінулых. Аднак ён усё ж застаўся жывы[Кам. 10][108][96].

Апошняе ўзвышша[правіць | правіць зыходнік]

Падыдучы да апошняга ўзвышша, за якой пачыналася Эчміядзінская раўніна, Красоўскі загадаў перадавым калонам заняць пазіцыі па флангах і прапусціць наперад калоны з абозам. Цэнтральным калонам таксама было загадана, заняўшы флангавыя пазіцыі, дачакацца падыходу насілу дзейнага ар'ергарда і разам з апошнім устаць у гару. З узвышша перад атрадам адкрывалася эчміядзінская раўніна, на якой чакалася сутыкненне з асноўнымі сіламі непрыяцеля. Раўніна служыла выдатным плацдармам для разгорнутых дзеянняў персідскай кавалерыі[109]. Дачакаўшыся падыходу замыкальных калон, Красоўскі загадаў размясціць гарматы ў цэнтры, а яшчэ ацалелы да таго часу абоз пакідаў пад прычыненнем ар'ергарда. Наперадзе ўсяго атрада ў епітрахілі і з крыжам у руках пайшоў святар крымскага палка айцец Фядотаў[66]. З правага боку з-за скалістага груда выбегла персідская пяхота. Адна конна-казацкая і дзве лёгкія гарматы тут жа былі зняты з перадкоў і адкрылі карцечны агонь па непрыяцелю, пасля чаго апошні адступіў назад за вышыні[110].

Персідская артылерыя, узыдучы на апошняе ўзвышша, спынілася. Стомленасць стала адбівацца і ў персідскім войску. Пяхота і артылерыя перасоўвалася ўжо насілу. Кавалерыйскія коні былі загнаны[111].

Але, нягледзячы на гэта, персідская кавалерыя ўзмацняла напор на левы фланг і тыл рускага ар'ергарда, які сваім размяшчэннем затуляў непрыяцеля ад рускіх батарэй[110]. Паводле слоў капітана Собалева:

« Нашы салдаты ад поўнай знямогі сіл, адны стралялі зрэдку, іншыя ледзь маглі несці стрэльбы, а трэція валіліся без пачуццяў на зямлю[111]. »

Ацаніўшы дадзеную сітуацыю, персідскія вершнікі ўразаліся ў рускія шэрагі, але, нягледзячы на стомлены стан апошніх, іранцы, несучы цяжкія страты, адыходзілі назад і праз невялікі прамежак часу працягвалі здзяйсняць новыя атакі[112].

Эчміядзінскі сабор.

У Эчміядзінскім манастыры[правіць | правіць зыходнік]

На працягу ўсёй бітвы тыя, хто знаходзіліся ў манастыры, перажывалі страшныя хвіліны сумневу. Са званіцы манастырскі манах айцец Іосіф «з жахам сачыў за тым, як дзве тысячы рускіх ваяроў біліся, аточаныя трыццацітысячным войскам самога Абас-Мірзы»[96].

Падчас бітвы эчміядзінскі архібіскуп Нерсес Аштаракецы (будучы Каталікос усіх армян), уздымаючы ўгару манастырскую рэліквію — «Рымскую дзіду, пабарваваную крывёй Хрыста», разам з усёй паствай на каленях маліўся за перамогу «Рускага ваярства»[74][108][113].

Паводле слоў аднаго са сведак:

« Замілавальна было гэта гледзішча, не толькі ўвесь народ і салдаты, але і хворыя і параненыя падпаўзалі да манастырскага храма і маліліся[113]. »

На Эчміядзінскай раўніне[правіць | правіць зыходнік]

Засада[правіць | правіць зыходнік]

У даліне перад манастыром, для абваднення сенажацяў, пралягалі каналы, што сілкаваліся з ракі Абарані[111]. Ведаючы, што пасля 12-гадзіннага марша (з іх 9 гадзін з баямі) пад пякучым сонцам і без кроплі вады рускі атрад выпрабоўвае неспатольную смагу, персідская конніца ўладкавала засаду насупраць аднаго з каналаў, які пралягаў недалёка ад дарогі[10].

Ля воднага канала[правіць | правіць зыходнік]

Атрад Красоўскага спусціўся ў даліну і стаў у баявым парадку, чакаючы сцягванні ар'ергарда. Стралкі і казакі, якія знаходзіліся на флангах, атрымалі загад далучыцца да калон, аднак большая частка першых, нягледзячы на небяспеку, кінулася да рова з вадой. Салдаты, адкінуўшы стрэльбы, кідаліся ў ваду. Персідская конніца тут жа лінула з засады на салдат, якія адлучыліся ад калоны, і пачала іх секчы[63]. Паводле слоў капітана Собалева:

« Салдаты ахвотней расставаліся з жыццём, чым з глытком цёплай і каламутнай вады[114]. »

Казакі, з прычыны сваёй малалікасці, не змаглі прабіцца на дапамогу стралкам. Іранцы палонных не бралі. Іх вершнікі па тры — чатыры чалавекі атачалі рускага салдата і адсякалі яму галаву. Сціналі галаву жывым і мёртвым, пасля чаго вязалі галовы ў тарокі і «з тымі трафеямі» вярталіся, каб атрымаць 10 чырвонцаў, якія належаць за рускую галаву[Кам. 11][78]. Англійскі гісторык П. М. Сайкс адзначае, што менавіта тады, калі персы «адсякалі галовы сваіх ворагаў», быў згублены каштоўны час для поўнага вынішчэння рускага атрада[73]. Пасля сцяцця галавы рускага салдата, споры, што суправаджаліся бойкамі, за яго галаву адбываліся паміж самімі іранцамі[114].

Красоўскі паспрабаваў прарвацца да стралкоў, якія гінулі, але, адлучыўшыся далёка ад калон, сам трапіў у акружэнне. Многія стралкі, якія знаходзіліся каля генерала, былі пасечаны. Сам Красоўскі насілу адбіваўся тонкай афіцэрскай шпагай. Обер-аўдытар Бялоў, які знаходзіўся пры ім, «чалавек выдатнай сілы і адвагі»[96], здолеў прарвацца праз шэрагі атакоўных іранцаў і паведаміць ваеннаму старшыне Данскога Сяргеева палка Шурупаву, які знаходзіўся недалёка, пра крытычнае становішча атраднага камандзіра. Шурупаў разам з Бяловым і 30 данскімі казакамі[12] (паводле іншых дадзеных — з 50[115]) імклівай атакай пікамі і шашкамі прабіў кальцо акружэння звонку, вынішчыўшы пры гэтым многіх куртынцаў, чым выратаваў Красоўскага і былых пры ім некалькіх афіцэраў і салдатаў, «не былых у стане бараніцца, па адсутнасці патронаў і па поўным знясіленні сіл сваіх»[12].

Асяроддзе рускага атрада[правіць | правіць зыходнік]

Між тым Абас-Мірза загадаў атачыць атрад Красоўскага на адкрытай мясцовасці і, заступіўшы дарогу, атакаваць яго ўсімі сіламі[12]. Становішча рускага атрада рабілася крытычным. Карцечныя зарады да таго часу былі ўсе вытрачаны, а стомленыя салдаты насілу адбівалі лютыя атакі персідскай пяхоты і кавалерыі. Але нечакана на дапамогу атраду Красоўскага з манастыра выйшлі батальён севастопальцаў і конная армянская сотня[10]. Іранцы, асцерагаючыся апынуцца заціснутымі з двух бакоў, адрынулі ўбакі.

Разлад рускага атрада[правіць | правіць зыходнік]

У той момант, калі дарога была вычышчана ад непрыяцеля, атрад Красоўскага ў паніцы кінуўся да манастырскіх варот. Артылерыя, без надзеі на прыкрыццё, паскакала да манастыра. За ёй, у поўнай бязладзіцы, кінуліся ўсе астатнія. Ар'ергард змяшаўся з іншымі часткамі[115]. З манастырскіх веж па непрыяцелю, які пераследваў беглых, быў адкрыты гарматны агонь.

Пры спробе аднавіць парадак загінуў «малады, здольны» камандзір Крымскага пяхотнага палка падпалкоўнік Галавін. Ён атрымаў тры кулявыя параненні і сканаў на месцы[116].

У распачатай катастрофе загінуў камандзір Севастопальскага пяхотнага палка маёр Белазор. Па водгуку ўдзельніка той бітвы Собалева: штаб-афіцэр загінуў ад «свайго чалавекалюбства»[114]. Апошні, яшчэ ў папярэдніх баях, аддаў свайго каня цяжкапараненаму афіцэру, які пасля застаўся жывы, а сам, «быўшы слабога здароўя», знямогся, і яму давялося дапамагаць ісці двум карабінерам. Апошнія таксама пачалі губляць сілы і значна адсталі ад сваіх. Белазор сеў на камень, дастаў капшук з грашамі і, працягваючы яго салдатам, сказаў:

«Дзякуй вам, браткі, за службу. А зараз ратуйцеся, інакш вы ўсе загінеце разам са мной зусім дарма»[96].

Іранцы наляцелі на прысутнага на камені рускага афіцэра і, сарваўшы эпалеты, сцялі галаву яго[115].

Камандзір 40-га егерскага палка падпалкоўнік Шуйскі атрымаў кулявое параненне ў руку навылёт, але, нягледзячы на атрыманую рану, да канца спрабаваў утрымаць строй[97].

Пад сценамі манастыра[правіць | правіць зыходнік]

Дабраўшыся да сцен манастыра, салдаты валіліся ў цень. Калі да варот падцягнуліся ўсе астатнія калоны і быў аддадзены загад увайсці ў манастыр, то пяць егераў, абняўшы стрэльбы, заставаліся ляжаць. Не маючы параненняў і кантузій, салдаты памерлі ад знясілення. У іх падсумках не заставалася ніводнага патрона[96][114].

Рэшткі рускага атрада ўвайшлі ў манастыр пад гукі званоў і набажэнскія спевы. Эчміядзінскі архібіскуп Нерсес Аштаракецы звярнуўся да ўсіх з вітальнай гаворкай:

« Жменя рускіх братоў прабілася да нас праз трыццацітысячную армію раз'юшаных ворагаў. Гэта жменя здабывала сабе несмяротную славу, і імя генерала Красоўскага застанецца назаўжды незабыўным у летапісах Эчміядзіна[117]. »

Злучэнне Красоўскага з Лапцевым і Швяцовым[правіць | правіць зыходнік]

Пасля заняцця Эчміядзінскага манастыра Красоўскі тут жа адправіў у лагер пры Джэнгулях у розны час шэсць мясцовых армян з указаннем, каб па прыбыцці аблогавай артылерыі генерал-маёр Лапцеў разам з 80-м Кабардзінскім пяхотным палком  (руск.) палкоўніка Швяцова і чатырма батарэйнымі гарматамі высоўваўся да Эчміядзіна. Дамоўлена было — не даходзячы да Ашакана, спыніцца на ўзвышшах і вырабіць па два стрэлы з кожнай гарматыы. У адказ павінны былі прагучаць стрэлы з манастыра. Дадзеныя дзеянні павінны былі служыць сігналам да выступлення Красоўскага, каб нанесці паразу персідскай арміі, якая апынулася паміж двух агнёў, ці прымусіць яе да адступлення[118].

Двое з шасці пасланых Красоўскім шныпароў былі злоўлены, і Абас-Мірза, пазнаўшы пра намеры непрыяцеля, 19 (31) жніўня адвёў свае войскі за р. Зангу і размясціўся лагерам на непрыступнай ад прыроды пазіцыі ў 20 вёрстах ад Эрывані і 15 вёрстах ад рускага лагера пры Джэнгулях, абнясучы прытым свой лагер рэтраншэментам  (руск.)[119].

18 (30) жніўня ў лагер пры Джэнгулях прыбыла аблогавая артылерыя з правіянцкім транспартам, што складаўся амаль з 2000 арбаў і вазоў. Лапцеў у дакладнасці выканаў указанне Красоўскага і ў ноч на 20 жніўня (1) верасня, узыдучы на прызначанае ўзвышша, гарматнымі стрэламі падаў сігнал. Аднак у манастыры не ведалі, што Абас-Мірза адвёў свае войскі за р. Зангу, і былі здзіўлены, што Лапцеў дайшоў да прызначанага месца без стрэльб, палічыўшы за магчымае, што ўсе пасланыя Красоўскім шныпары былі перахоплены і іранцы ўладкавалі засаду. У сваю чаргу Лапцеў, не пачуўшы зваротных гарматных стрэлаў, выказаў здагадку, што манастыр узяты іранцамі, а атрад Красоўскага вынішчаны. Знаходзячыся ў цяжкім стане, Лапцеў праз 10 хвілін вырашыў вырабіць паўторныя стрэлы. Гэтым разам з манастыра ўсё ж адказалі тым жа, і Красоўскі, пакінуўшы ў манастыры ўвесь 40-ы егерскі полк, выйшаў на сустрэчу з Лапцевым і, злучыўшыся з апошнім, раніцай скіраваўся ў лагер пры Джэнгулях[118].

Наступствы[правіць | правіць зыходнік]

Пасля мінулых баёў, у спробах спыніць і знішчыць атрад Красоўскага, войскі Абас-Мірзы былі ў некаторай ступені дэмаралізаваны[120]. Пад падставай перавозу ў крэпасці і па вёсках параненых і пахавання загінулых Абас-Мірза недалічваўся большай часткі сваёй арміі.

Уварванне персідскай арміі прымусіла Паскевіча змяніць далейшы план дзеянняў персідскай кампаніі. У другой палове жніўня Паскевіч з галоўнымі сіламі планаваў уварвацца ў Азербайджан і ісці на Таўрыз. Атрымаўшы весткі пра ўварванне персідскай арміі ў Эрыванскае ханства, Паскевіч палічыў, што туды ўварвалася толькі частка персідскіх сіл і што ваенны атрад генерала Красоўскага ў сілах і сам даць рады з непрыяцелем[121], але 27 жніўня (8) верасня паступіла падрабязнае данясенне аб Аштаракскай (Ашаканскай) бітве, і Паскевіч тут жа загадаў Лейб-Гвардыі Зборнаму  (руск.), Грузінскаму грэнадзёрскаму  (руск.), Шырванскаму пяхотнаму  (руск.), 7-му карабінернаму  (руск.), Чугуеўскаму ўланскаму  (руск.), Ніжагародскаму драгунскаму  (руск.), Данскім казачым Ілавайскага, Шамшава і Карпава палкам з 30 гарматамі злучыцца ў Нахічэвані[122] і пад сваім пачаткам агульнымі сіламі высоўвацца на дапамогу атраду Красоўскага[119]. Абас-Мірза, не прыняўшы бою, адышоў за Аракс і стаў лагерам у 45 вёрстах ад Сардар-Абада пры ўмацаванні Кара-Калу. 5 верасня Паскевіч прыбыў у Эчміядзін[123], а 7 (19) верасня запатрабаваў ад Красоўскага падрабязнага тлумачэння з нагоды таго, што адбылося[124]. На наступны дзень Красоўскі падаў справаздачу.

14 (26) верасня рускія войскі аблажылі Сардар-Абад, а праз два дні да яго падышла аблогавая артылерыя. 18 (30) верасня пачалася бамбардзіроўка, і ў ноч на 20 верасня (2) кастрычніка персідскі гарнізон пакінуў цытадэль[58].

«Узяцце рускімі войскамі Эрыванскай крэпасці», маст. Ф. А. Рубо (1893)

24 верасня (6) кастрычніка, пасля праведзенай рэкагнасцыроўкі, на ваенным савеце быў распрацаваны план па захопе Эрывані. Выступаючы на Эрывань, Паскевіч даручыў камандаванне войскамі ў Нахічэвані генерал-лейтэнанту князю Г. Я. Эрыставу  (руск.). Памагатым апошняга быў прызначаны палкоўнік М. М. Мураўёў  (руск.). Абас-Мірза вырашыў скарыстацца малалікасцю астатняй групоўкі рускіх сіл і захапіць Нахічэвань. Але да таго часу, калі персідскі авангард ужо знаходзіўся ў 7 вёрстах ад Нахічэванскай вобласці, да Эрыстава падышло папаўненне — да 4000 пяхоты і 2000 кавалерыі, пасля чаго войскі Абас-Мірзы былі адкінуты за Аракс[125].

Тым часам у ноч на 26 верасня (8) кастрычніка пад Эрыванскай крэпасцю пачаліся аблогавыя працы, а 28 верасня (10) кастрычніка па ёй быў адкрыты агонь з 14 аблогавых гармат. 1 (13) кастрычніка Эрывань капітулявала  (руск.)[58].

У той час Абас-Мірза з усімі сіламі знаходзіўся пад Хоем  (руск.). Пасля весткі пра ўзяцце рускімі войскамі Эрывані персідская армія практычна была дэмаралізавана. Атрад Эрыстава знаходзіўся ў той час у Чорсе. Нястача харчу змушала Эрыстава вярнуцца ў Нахічэвань, але Мураўёў пераканаў князя ісці на Таўрыз. 30 верасня (12) кастрычніка рускі атрад перайшоў Аракс і ўварваўся ў Азербайджан. Не сустракаючы на сваім шляху супраціўлення, атрад заняў г. Мерэнд  (руск.). 13 (15) кастрычніка рускі авангард пад камандаваннем Мураўёва без бою ўвайшоў у Таўрыз[126], а 19 (31) кастрычніка туды прыбыў і сам Паскевіч[127].

10 (22) лютага 1828 года быў падпісаны Туркманчайскі мірны дагавор  (руск.), паводле вынікаў якога Усходняя Арменія (Эрыванскае і Нахічэванскае  (руск.) ханствы) была далучана да Расіі[58][128].

Ацэнкі бітвы[правіць | правіць зыходнік]

Страты[правіць | правіць зыходнік]

Рускі бок[правіць | правіць зыходнік]

Страты з рускага боку былі значныя як сярод салдатаў, так і сярод афіцэраў, якія ў той бітве ваявалі нароўні з радавымі.
Загінулі 6 афіцэраў

  • камандзір Севастопальскага пяхотнага палка — маёр Белазор
  • камандзір Крымскага пяхотнага палка — падпалкоўнік Галавін
  • таго ж палка — падпаручык Апосталаў
  • 40-га егерскага палка — паручык Чугаевіч
  • таго ж палка — падпаручык Сілін
  • таго ж палка — прапаршчык Баярынцаў

У сваёй рэляцыі Красоўскі, пералічваючы афіцэраў, якія праславіліся ў бітве[Кам. 12], згадвае пра 20 (не лічачы сябе), што атрымалі параненні рознага цяжару[81].

Агульны лік загінулых і параненых у той бітве, Красоўскі ў сваёй рэляцыі выводзіць — 1131 чалавек[81]. Лік загінулых (6 чал.) з афіцэрскага складу, пацвярджаецца і іншымі крыніцамі, што ж тычыцца, як ліку параненых афіцэраў[Кам. 13], так і ліку агульных страт, то ў іншых крыніцах ёсць іншыя дадзеныя. Згодна традыцыйнай версіі, агульныя страты рускага атрада забітымі, параненымі і прапалымі без вестак, складалі — 24 афіцэры і 1130 ніжніх чыноў[4][5][45][66][96][115][121]. Тую ж версію пацвярджае і Джон Бадэлі  (руск.)[67]. І. Г. Гур'янаў (1831)[59] і П. П. Зубаў  (руск.) (1837)[129], пералічваючы страты больш падрабязна[Кам. 14], адносна апошняга ліку, то бок ніжніх чыноў, паказваюць на аднаго чалавека больш. Розніца, адносна ўсіх вышэйпрыведзеных дадзеных, выяўляецца і ў «Складанцы звестак пра страты Каўказскіх войскаў» А. Л. Гізеці  (руск.) (1901)[130]. В. Г. Тунян (2007)[10], спасылаючыся на «Весткі з асобнага Каўказскага корпуса», гэтак жа паказвае на іншы лік страт.

Уільям Мантэйт  (англ.) паведамляе, што страты рускіх складалі 1200 чалавек[61].

Паводле персідскіх дадзеных рускія страты даходзілі да 3200 чалавек і 6 гармат[с 3][Кам. 15]. П. М. Сайкс паведамляе, што ў той бітве загінуў і генерал Красоўскі[73][Кам. 16].

Апроч таго, іранцамі быў часткай знішчаны, а часткай захоплены[61] ўвесь правіянт[67].

Персідскі бок[правіць | правіць зыходнік]

Дадзеныя пра страты персідскага боку ў розных крыніцах носяць супярэчлівы характар. Іранскія крыніцы паведамляюць, што персідская армія ў той бітве страціла каля 400 забітымі і 600 параненымі[с 3][131]. Англійскія крыніцы, засноўваючыся на пададзеных персідскім бокам звестках, таксама паказваюць на вельмі заніжаныя страты. Так, У. Мантэйт паведамляе, што страты персаў, «пасля бязлітаснай бітвы», не перавышалі 300—400 чалавек[61]. Джон Бадэлі паказвае на апошні лік[67].

У сваёй рэляцыі Красоўскі паведамляе, што «Непрыяцельская страта распасціраецца да 3000 чалавек, што пацвердзілася і пасля самымі дакладнымі довадамі»[81]. На дадзены лік, c асобнымі нюансамі (да 3-х тыс. ці больш), паказваюць і шэраг іншых расійскіх і армянскіх крыніц.

З. Т. Грыгаран, спасылаючыся на архіў Каталікасата[132], паведамляе, што страты персаў толькі забітымі складалі больш 3500 чалавек.

Таксама вядома, што камандуючы ўсімі сарбазамі сартыб Магмет-хан атрымаў у той бітве два кулявыя параненні[81].

Асуджэнне дзеянняў Красоўскага[правіць | правіць зыходнік]

Красоўскі А. І.
маст. Д. Доу (1822—1825)

Дзеянні Красоўскага па выратаванні Эчміядзіна былі высока ацэнены як вярхоўнымі дзеячамі Закаўказзя, так і мясцовым насельніцтвам, салдатамі і афіцэрамі рускай арміі на Каўказе. Аднак некаторыя рэакцыйныя генералы не ўхвалялі дзеянняў Красоўскага[134]. Так, да прыкладу, камандуючы Каўказскім корпусам  (руск.) генерал-ад’ютант Паскевіч, які меў да таго ж асабістую непрыязь да генерала Красоўскага[135], пісаў графу І. І. Дзібічу:

" Я быў пастаўлены ў неўразуменне — у якім выглядзе я павінен уявіць рэляцыю генерала Красоўскага. Правёўшы яе без любых меркаванняў сваіх, я даў бы нагоду думаць, што апраўдваю дзеянні Красоўскага і прызнаўшы выклад іх у поўнай меры справядлівымі; далучыўшы ж заўвагі свае, я баяўся папроку, што строга разбіраю ўчынкі майго падначаленага, і без таго абвінавачанага самімі акалічнасцямі.
— з рапарта графа Паскевіча начальніку Генштаба графу Дзібічу ад 1827 года [135]
"

У сваім рапарце ад жніўня 1827 года Мікалаю I Паскевіч вінаваціў Красоўскага ў тым, што апошні, не дачакаўшыся аблогавай артылерыі, канваяванай дастатковай колькасцю сіл, «з нейкаю недаравальнай паспешлівасцю» выступіў да Эчміядзіна не больш як з 4 батальёнамі супраць цэлай арміі непрыяцеля[136].

Паскевіч І. Ф.
маст. Д. Доу (1824—1825)

Аднак высунутыя Паскевічам вінавачанні заставаліся незаможнымі перад тым фактам, што Кабардзінскі полк, што ішоў з аблогавай артылерыяй, прыбыў да Джэнгулёў толькі 18 (30) жніўня, і, такім чынам, бітва магла б адбыцца толькі дзвюма-трыма днямі пазней. А ў гэты час Эчміядзінскі манастыр мог быць узяты прыступам, што пацягнула б за сабой цяжкія наступствы адносна ўсёй кампаніі і непапраўную шкоду, «як матэрыяльную, так і маральную». З поўнай імавернасцю дапушчалася магчымасць пранікнення арміі Абас-Мірзы ў Грузію[135].

На астатку свайго рапарта Мікалаю I, Паскевіч усё ж пісаў:

" …Шаную абавязкам зрынуць найусеміласціваму гледжанню В. І. В. подзвігі адвагі, аказаныя арміяй пад камандаю ген. Красоўскага. Тую ж бясстрашнасць ён і сам з імі падзяляў у поўнай меры, паранены ў плячо з пашкоджаннем косткі і хоць не давёў у сабе здольнасцей да асобнага камандавання, але бітва 17-га ёсць новы досвед Рускай адвагі ў небяспеках няўхільных.
— з Найпадданейшага рапарта ген. Паскевіча ад жніўня 1827 года [137]
"

На ваенным савеце, праведзеным 8 (20) верасня, пра ход кампаніі Паскевіч высунуў на разгляд рапарты Красоўскага пра Ашаканскую бітву для збору галасоў супраць апошняга. На тым савеце быў архібіскуп Нерсес Аштаракецы, які не замарудзіў уступіцца за героя Ашаканскай бітвы. Выступаючы, Нерсес казаў:

Нерсес Аштаракецы
маст. А. М. Аўнатанян  (руск.) (1830)
Я буду жаліцца імператару і як верны вучань святога Евангелля давяду ўсю справядлівасць. Згодна майго абавязку, я раней даў раду Вам аблажыць Эрыванскую крэпасць і калі б Бог дапамог, то потым Нахічэван, Абас-Абад і Сардар-Абад здаліся б без бою, бо Эрыванская крэпасць з’яўляецца ключом да ўсіх крэпасцей вобласці. Вы не пажадалі мяне слухаць…
Генерал Красоўскі прыйшоў не толькі для абароны манастыра, хоць Эчміядзін нямала паслуг зрабіў імператарскаму войску. Калі армія мела вялікую патрэбу ў хлебе, Эчміядзін з патаемнага свірна вылучыў 20 тысяч пудоў збожжа. Наша братэрства не пашкадавала апошняй капейкі, каб па-хрысціянску і па-братэрску падаць усё, што магло…
300 салдат маглі б супрацьстаяць 60-тысячнай [30 тыс.] арміі Абаса-Мірзы?..
[138]

Думка Аштаракецы была падтрымана начальнікам штаба генералам Паўлам Сухтэленам  (руск.) і графам Аляксандрам Бенкендорфам[139]. Ніводны з удзельнікаў той бітвы не даў свой голас супраць Красоўскага[140]. Стаўленне падначаленых да апошняга можна судзіць па лісце, які яны напісалі неўзабаве пасля ад’езду Красоўскага ў Тыфліс для лячэння ран:

Ліст генерал-лейтэнанту Красоўскаму ў Тыфліс ад штаб і обер-афіцэраў 20-й Пяхотнай дывізіі ад 19 лютага 1828 года:
Бітва пры Ушагане ніколі не згладзіцца з памяці тых, хто ўдзельнічалі ў ёй, а ўспамін пра тое неразлучны з успамінамі пра вычыны Вашай Яснавяльможнасці. Мужнасці Вашай атрад абавязаны сваім выратаваннем; наважнасці Вашай удзячны ўрад захаваннем артылерыі са мноствам ваенных запасаў; цвёрдасці Вашай абавязана Грузія сваёю абаронай ад вынішчэння драпежнага непрыяцеля; Расія прымнажэннем славы сваёй зброі.
Праніклівы позірк мудрага Манарха ацаніў ужо заслугі Вашы: бітва гэта прылічана да найболь памятных спраў адважнага рускага войска.
Удзячныя армяне, бачачы, што бой гэты, пахіснуўшы дух персідскай арміі, быў адной з найгалаўнейшых прычын бліскучага сканчэння вайны, узводзяць помнік на месцы крывавай бітвы, ды перадасць ён нашчадзі вычын рускіх і імя мужнага правадыра іх.
Царква армянская ўсталявала штогод святкаваць дзень гэты, як дзень вызвалення першапасаднага манастыра Эчміядзіна ад гібелі, якая пагражала яму.
Што ж мы прынясём у дарунак В. П., мы, ашчасценыя бацькоўскай увагай Вашай і Вамі Выратаваныя ў дзень Аштаракскай бітвы? Кожны з нас жадае мець выяву любага намі начальніка, роўна як выяву той хвіліны, калі здрыгануліся мы пры выглядзе небяспекі, у якой Вы знаходзіліся, прысутнічаючы ўсюды, дзе мацней была сеча. І мы падносім У. П. партрэт Ваш і карціну, просячы Вас пераканаўча папытаць Найвышэйшага пажадання на гравіраванне іх. Не гэтак даўгавечна слабое прынашэнне, але, прынамсі, хай пакажа яно агульнае жаданне выказаць перад Вамі і давесці перад святлом пачуццё найжывейшай удзячнасці, шчырай прыхільнасці і найглыбейшай павагі нашага. В. П. з вартасцю ваяра — злучаеце вартасць чалавека. Вам справядліва прыналежаць і душы, і сэрцы нашы.
— з «Дзённіка генерала Красоўскага1826—1828 гг.» (дадатак) [141]

У снежні Мікалай I прасіў Красоўскага даць падрабязнае апісанне бітвы, што адбылася 17 жніўня, з асобным апісаннем подзвігаў кожнага, які праславіўся. Таксама цар запатрабаваў звесткі пра сем’і ўсіх урадоўцаў, забітых і цяжкапараненых у той бітве[142].

Прачытаўшы рэляцыю пра Ашаканскую бітву, Мікалай I уласнаруч напісаў:

«Столь смѣлое и удачное предпріятіе заслуживаетъ быть причислено къ достопамятнѣйшимъ подвигамъ храбраго русскаго воинства. Дать Красовскому орденъ Св. Владиміра 2-й степени, а это событіе занести въ календарь»[143].

Перамога ці параза[правіць | правіць зыходнік]

Іранскі бок расцэньваў вынік Ашаканскай (Аштаракскай) бітвы як перамогу персідскай арміі[с 3]. Што да брытанскіх даследчыкаў, то той жа думкі прытрымліваўся і П. Сайкс[73]. У. Мантэйт і Дж. Бадэлі ўстрымаліся ад вызначэння канчатковага выніку бітвы.

У Расіі ў той час пытанне пра тое, ці была тая бітва перамогай рускага войска ці паразай, — заставаўся дыскусійным[144].

У сваіх «Успамінах» былы афіцэр Асобнага Каўказскага корпуса (1816—1836) В. А. Андрэеў пісаў:

" Замест Таўрыза, ён [Паскевіч] павінен быў нечакана ісці паспешна з галоўнымі сіламі свайго корпуса назад да Эрывані на выручку атрада генерал-лейтэнанта Красоўскага, пабітага на Аштараку войскамі Абас-Мірзы.
— з «Успамінаў з каўказскай даўніны». В. А. Андрэеў [145]
"

Падрахоўваючы, тамсама Андрэеў пісаў, што за ўсю вайну рускія пацярпелі ўсяго два няшчасці — у Герусах і пад Аштаракам[146].

С. Мінасян, апавядаючы пра ролю армян, якія служылі ў персідскім войску, пісаў, што: «не ў меншай ступені персы абавязаны сваёй перамогай умеламу кіраўніцтву Заграб-хана і Юсуф-хана Амір-тапхане…»[147].

Аднак, беручы да ўвагі той факт, што ніводнага сцяга не было страчана і ўсе гарматы былі выратаваны[140], а таксама і то, што заданне была выканана і Абас-Мірза зняў аблогу манастыра, — большасць расійскіх і армянскіх даследчыкаў не дапушчаюць магчымасці ацэньваць бітву як паразу рускага войска.

В. Пота, абцяжарваючыся даць вызначаны вынік бітвы, лічыў, што ўвесь рух Красоўскага ўяўляў сабою хутчэй удала выкананае наступленне на непрыяцеля, які абложваў Эчміядзін, чым адступленне ад яго, якое суправаджалася вялікімі стратамі для рускіх. Адносна персідскай арміі Пота пісаў, што «персіяне павінны былі пачувацца пацярпелымі калі не паразу, немагчымую пры іх перавазе сіл, то несумнеўнае няшчасце… яны самі адступілі ад Эчміядзіна, страціўшы надзею ў поспеху распачатага плана вайны»[117].

М. Нерсісян адзначае, што «нягледзячы на ўсе высілкі Абаса-Мірзы, рускі атрад не быў пераможаны»[77].

Дзекабрыст і пісьменнік Аляксандр Бястужаў у сваім лісце братам у Дэрбент пісаў:

" …бачыў гаротную дарогу, па якой ішоў да Эчмядзіна Красоўскі, дзе лягло гэтулькі рускіх, не пераможаных, але стомленых.
— з ліста братам Мікалаю і Міхаілу ў Дэрбент ад 20 жніўня 1830 года. А. А. Бястужаў [148]
"

Памяць[правіць | правіць зыходнік]

Усталяванне помніка (1833—1834)[правіць | правіць зыходнік]

Вонкавыя выявы
Абеліск у гонар Ашаканскай бітвы

Неўзабаве пасля Ашаканскай бітвы па ініцыятыве Нерсеса Аштаракецы і генерала Красоўскага было задумана ўзвесці помнік «Рускім ваярам-ратаваннікам Першапасаднага Эчміядзіна», аднак з-за трэнняў з графам Паскевічам абодва змушаны былі на час пакінуць Усходнюю Арменію[15].

У 1831 годзе састарэлы Каталікос усіх армян Епрэм I Зарагехцы, «выяўляючы жаданні, пачуцці і думы армянскай грамадскасці», падняў пытанне пра ўзвядзенне помніка[15]. Па гэтай нагодзе ён звярнуўся да генерал-лейтэнанта М. П. Панкрацьева  (руск.). Апошні, у сваю чаргу, скіраваў князю А. І. Чарнышову  (руск.) ліст наступнага зместу:

Ліст ген.-лейтэнанта Панкрацьева графу Чарнышову, у С.-Пецярбург ад 6 жніўня 1831 г., № 905:
Патрыярх Яфрэм, жадаючы захаваць у памяці гераізм ваяроў расійскіх, загінулых за выратаванне Эчміядзіна 17 жніўня 1827 года, просіць майго заступніцтва пра выклапатанне яму дазволу збудаваць утрыманнем манастыра помнік гэтым ваярам у 4-х вёрстах ад Эчміядзіна, паміж манастыром і вёскай Ушаганам. На медзяных дошках, урэзаных у пастамент, патрыярх жадае азначыць імёны галоўнага і іншых частак начальнікаў, роўна і назвы палкоў і артылерыі, якія знаходзіліся ў складзе войска, якія змагаліся 17-га жніўня 1827 года для выратавання манастыра Эчміядзінскага.
Маючы гонар уявіць пры гэтым на меркаванне малюнак гэтаму меркаванаму помніку, прашу В. С. на збудаванне гэтага папытаць Найвялікшае Г. І. пажаданне
[149].

1 (13) верасня 1831 года выйшла «Найвышэйшае цверджанне» пра ўзвядзенне помніка[117].

У 1833 годзе па праекце інжынер-паручніка Кампанейскага ў 4-х кіламетрах ад Эчміядзіна на шляху да Ашакана пачалі ўзводзіць памятны абеліск. Помнік быў усталяваны 9 (21) мая 1834 года[150][151].

Помнік быў пабудаваны з мясцовага чырвонага туфа і мае вышыню 25 метраў. У пастамент былі ўрэзаны медзяныя дошкі, на якіх напісаны імёны начальнікаў воінскіх частак, назвы палкоў і артылерыі, «якія ваявалі ў дзень 17 жніўня для выратавання Эчміядзінскай святыні»[117].

«17 жніўня» патрыярхам было зацверджана святкаванне вызвалення манастыра. Штогод у гэты дзень усё эчміядзінскае духавенства здзяйсняла хросны ход  (руск.) да помніка і служыла там паніхіду «па забітых у бітве ваярах»[117][15].

Адкрыццё Памятнага комплексу (2011)[правіць | правіць зыходнік]

У 2009 годзе, па ініцыятыве пасла Расіі ў Арменіі В. Я. Каваленкі  (руск.), пачаў уладкоўвацца Ашаканскі мемарыял. Працы вырабляла Расійска-армянская дабрачынная арганізацыя «Справа гонару» пры сустаршынстве кіраўніка прадстаўніцтва «Рассупрацоўніцтва» ў Арменіі В. У. Крывапускава і прэзідэнта міжнароднага моладзевага цэнтра А. А. Нікагасяна  (руск.)[с 4].

19 красавіка 2011 года прайшла ўрачыстая цырымонія адкрыцця Ашаканскага памятнага комплексу. У цырымоніі бралі ўдзел кіраўнік Адміністрацыі прэзідэнта Расіі  (руск.) Сяргей Нарышкін, які знаходзіўся з візітам у Арменіі, і кіраўнік Апарата Прэзідэнта Арменіі Карэн Карапецян[с 2].

На адкрыцці таксама былі міністры і кіраўнікі адміністрацый Расіі і Арменіі, што ўдзельнічалі ў «Першым расійска-армянскім міжрэгіянальным форуме», што адбываўся ў Ерэване 1820 красавіка[с 2].

Адранку сотні жыхароў з навакольных сёл і г. Эчміядзіна прыходзілі з жывымі колерамі, каб ускласці іх да мемарыяла загінулым ваярам[с 5].

Сяргей Нарышкін, падзякаваўшы ад імя рускага народа кіраўніцтва і народ Арменіі за асцярожнае стаўленне да памяці рускіх ваяроў-вызвольнікаў, сказаў:

«Шчыра рады быць на адкрыцці гэтага велічнага манумента рускім ваярам, якія аддалі жыцці за вызваленне Арменіі»[с 6].

Заўвагі і крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

Заўвагі
  1. Еўдакім Емяльянавіч Лачынаў — пасля паўстання дзекабрыстаў быў разжалаваны з афіцэраў Генштаба ў радавыя і, пасля васьмімесячнага зняволення ў Ціраспальскай крэпасці  (руск.), сасланы на Каўказ, дзе праходзіў службу ў складзе 39-га егерскага палка  (руск.).
  2. Непасрэдны ўдзельнік тых падзей капітан Собалеў пісаў:
    «…Узяўшы мірныя прылады: косы, сярпы і сякеры… адны, доўгімі шэрагамі, касілі траву, жалі пшаніцу, ячмень; іншыя, у бліжэйшых вёсках шукалі дроў. Усюды раздаваліся гучныя рускія песні; чутныя былі вясёлыя аповеды, жарты. Здавалася, што салдаты, спамянуўшы сабе ціхае жыццё вясковае, знаёмыя палі і жвавую маладосць, забыліся пра перанесеныя, і не думалі пра хуткія працы».: — «Некалькі дзён з майго Журнала падчас Персідскай кампаніі» М. Собалеў[23].
  3. Выяўленым шпіёнам, якія працавалі на рускіх, адразалі нос, вушы; выколвалі вочы, здзіралі з твару скуру, адсякалі пяты[32].
  4. 20-я пяхотная дывізія на той момант складалася з навабранцаў, якія не мелі баявога досведу. Баявое хрышчэнне ім мела быць прайсці ў баях з перасяжнымі сіламі персідскай арміі.
  5. Юсуф-хан — Цатур (Мінас) Майінян (армянін па паходжанні) — сам знаходзіўся на шахскай службе і, пройдучы курс навучання еўрапейскім метадам ведання баявых дзеянняў, дасягнуў найвышэйшых камандных пастоў у персідскай арміі і быў прызначаны кіраўніком правінцыі Арагістан.
  6. Пасля аказалася, што ў правіянцкай ведамасці была дапушчана памылка ад'ютанта, які прыняў графу, што паказвала крупы, за графу, у якой значыліся сухары ці мука. У рэчаіснасці ж харчу ў Эчміядзіне было ў дастатку.
  7. Некаторыя расійскія крыніцы, не беручы ў разлік сілы эрыванскага сердара, паказваюць на колькасць праціўніка ў 25 тыс. чал. пры 22 гарматах.
  8. Якую ролю гуляў рускі батальён у бітве, невядома. Яшчэ ў пачатку вайны Самсон-хан заявіў Абас-Мірзе, што «Мы кляліся на Св. Евангеллі не страляць супраць сваіх аднаверцаў і клятве нашай не зменім». Тады Абас-Мірза прызначыў яго сваім саветнікам, а рускі батальён абяцаў трымаць у рэзерве[79].
  9. У манастыры Восіпаву была зроблена аперацыя, і надалей ён знаходзіўся пад асаблівай апекай Красоўскага.
  10. Расійскі ўрад адначасна выплаціў Акопу Аруцюнаву 10 «залатых» (31 руб. 50 коп.) і прызначыў пажыццёвую пенсію ў 100 рублёў.
  11. Перад боем Абас-Мірза абяцаў за кожную рускую галаву ўзнагароду ў 10 чырвонцаў. Пасля большасць цел рускіх салдатаў былі сабраны абезгалоўленымі[115].
  12. Да рэляцыі прыкладаўся іменны спіс пра ніжнія чыны, якія асабліва праславіліся ў той бітве, з рэкамендацыяй Красоўскага пра прысваенне ім афіцэрскіх званняў і ўзнагароджанні ордэнамі, аднак у архіўнай справе дадзены спіс адсутнічае.
  13. Выяўна прычына розніцы ў ліку параненых афіцэраў у тым, што тыя, якія атрымалі параненні лёгкай ступені і заставаліся баяздольнымі, афіцыйна не лічыліся параненымі.
  14. Паводле звестак Гур'янава і Зубава страты рускага атрада складалі: забітымі — 2 штаб-афіцэры, 4 обер-афіцэры і 679 ніжніх чыноў; параненымі — Каматрада (Красоўскі), 1 кампалка, 3 штаб-афіцэры, 13 обер-афіцэраў і 318 ніжніх чыноў; зніклі без вестак — 134 ніжніх чыноў
  15. Лік рускіх страт, пададзеных персідскім бокам, відавочна перавышае колькасць усяго рускага атрада (да 3000), на якое паказваюць расійскія, англійскія і армянскія крыніцы. Паведамленне пра страты 6 гармат, таксама не можа адпавядаць рэчаіснасці, бо адна з прычын далейшых заахвочанняў Красоўскага, была — захаванне ўсёй артылерыі.
  16. Насамрэч А. І. Красоўскі памёр — 18 мая 1843 года.
Літаратурныя крыніцы
  1. Потто 1888, с. 463 / Т. 3.
  2. Соболев 1828, с. 25.
  3. а б Хачикян 2009, с. Гл. 13, § 2.
  4. а б в г Керсновский & 1993 [1910], с. 100 / Т. 2.
  5. а б в Широкорад 2009, с. 30.
  6. Нерсисян 1978, с. 244—257, «Реляция».
  7. Красовский 1901.
  8. Соболев 1828, с. 4—46.
  9. Лачинов 1985.
  10. а б в г д Тунян 2007, с. 41.
  11. Зубов 1837, с. 152—153.
  12. а б в г Нерсисян 1978, с. 251, «Реляция».
  13. Зубов 1837, с. 153.
  14. Тунян 2007, с. 40—41.
  15. а б в г Нерсисян 1978, с. 242.
  16. а б Григорян 1959, с. 112.
  17. а б в Baddeley & 2011 [1908], с. 166 (en).
  18. Бобровский 1895, с. 102 / Ч. 4.
  19. УРВК 1906, с. 274 / Т. 4, Ч. 1.
  20. а б в Нерсисян 1975, с. 41.
  21. Бобровский 1895, с. 105 / Ч. 4.
  22. АКАК 1878, с. 560, № 517, «Рапорт ген. Паскевича» / Т. 7.
  23. Соболев 1828, с. 8.
  24. а б Шишкевич 1911, с. 66 / Т. 6.
  25. Потто 1888, с. 452—453 / Т. 3.
  26. а б в г Тунян 2007, с. 40.
  27. Тунян 2007, с. 37.
  28. а б в Потто 1888, с. 454—455 / Т. 3.
  29. Соболев 1828, с. 10.
  30. а б УРВК 1906, с. 275 / Т. 4, Ч. 1.
  31. а б Алавердянц 1912, с. 13.
  32. а б в Соболев 1828, с. 12.
  33. Тунян 2007, с. 38.
  34. Дорожные записки 1828, с. 562.
  35. Нерсисян 1978, с. 244 «Реляция».
  36. а б Тунян 2007, с. 39.
  37. Потто 1888, с. 456—458 / Т. 3.
  38. Красовский 1901, с. 11.
  39. Соболев 1828, с. 14.
  40. а б Шишов 2007, с. 264.
  41. а б Зубов 1837, с. 147.
  42. УРВК 1906, с. 276 / Т. 4, Ч. 1.
  43. Красовский 1901, с. 14.
  44. а б УРВК 1906, с. 276—277 / Т. 4, Ч. 1.
  45. а б в г д е ХУВД 1911, с. 59 / Т. 3.
  46. Нерсисян 1978, с. 244, «Реляция».
  47. Соболев 1828, с. 18.
  48. а б Нерсисян 1978, с. 245, «Реляция».
  49. Зубов 1837, с. 149.
  50. Минасян 2003, с. 234.
  51. а б в г Потто 1888, с. 464 / Т. 3.
  52. Зубов 1837, с. 150.
  53. Соболев 1828, с. 24.
  54. а б Нерсисян 1978, с. 246, «Реляция».
  55. а б в УРВК 1906, с. 278—279 / Т. 4, Ч. 1.
  56. Андреев 1876, с. 31.
  57. а б Красовский 1901, с. 15—17.
  58. а б в г д е Лацинский 1891, с. 163 / Т. 3.
  59. а б в Гурьянов 1831, с. 79—80 / Ч. 1.
  60. а б Зубов 1837, с. 151.
  61. а б в г д е Monteith 1856, с. 135.
  62. Казбек 1865, с. 103.
  63. а б Андреев 1876, с. 30.
  64. а б Потто 1888, с. 466 / Т. 3.
  65. Бобровский 1895, с. 107 / Ч. 4.
  66. а б в Ракович 1900, с. 118.
  67. а б в г д Baddeley & 2011 [1908], с. 168 (en).
  68. Алавердянц 1912, с. 15.
  69. а б Григорян 1959, с. 111.
  70. а б в Бескровный 1974, с. 171.
  71. Шишов 2007, с. 265.
  72. Ибрагимбейли 1969, с. 203—204.
  73. а б в г Sykes 1915, с. 419.
  74. а б Baddeley & 2011 [1908], с. 167 (en).
  75. РАУ 2009, с. 232.
  76. Ерицян 1894, с. 289 / Ч. 1.
  77. а б в г Нерсисян 1975, с. 41—42.
  78. а б Зубов 1837, с. 152.
  79. Берже 1876, с. 775 / № 4 (апрель), Т. 15.
  80. Минасян 2003, с. 235.
  81. а б в г д Нерсисян 1978, с. 255, «Реляция».
  82. Минасян 2003, с. 232.
  83. УРВК 1906, с. 280 / Т. 4, Ч. 1.
  84. Соболев 1828, с. 26.
  85. а б Потто 1888, с. 469 / Т. 3.
  86. а б в Соболев 1828, с. 27—28.
  87. Потто 1888, с. 234 / Т. 3.
  88. Потто 1888, с. 470 / Т. 3.
  89. а б в Соболев 1828, с. 29—30.
  90. а б в г д е Потто 1888, с. 471—472 / Т. 3.
  91. АКАК 1878, с. 560, № 517 / Т. 7, «Рапорт ген. Паскевича».
  92. а б Соболев 1828, с. 31.
  93. Соболев 1828, с. 30.
  94. а б Соболев 1828, с. 33.
  95. а б Соболев 1828, с. 32.
  96. а б в г д е ё Потто 1888, с. 477—478 / Т. 3.
  97. а б Нерсисян 1978, с. 252, «Реляция».
  98. а б в г Нерсисян 1978, с. 250, «Реляция».
  99. а б Соболев 1828, с. 34.
  100. Красовский 1901, с. 22.
  101. УРВК 1906, с. 283 / Т. 4., Ч. 1.
  102. а б Нерсисян 1978, с. 249, «Реляция».
  103. а б в г д Потто 1888, с. 473—475 / Т. 3.
  104. Нерсисян 1978, с. 249, 252, «Реляция».
  105. Соболев 1828, с. 35.
  106. АКАК 1878, с. 492, № 443 / Т. 7.
  107. Минасян 2003, с. 478.
  108. а б Алавердянц 1912, с. 16.
  109. УРВК 1906, с. 284 / Т. 4, Ч. 1.
  110. а б Соболев 1828, с. 36.
  111. а б в Соболев 1828, с. 37.
  112. Соболев 1828, с. 36—37.
  113. а б Потто 1888, с. 478—479 / Т. 3.
  114. а б в г Соболев 1828, с. 38—39.
  115. а б в г д УРВК 1906, с. 285—286 / Т. 4, Ч. 1.
  116. Потто 1888, с. 476 / Т. 3.
  117. а б в г д Потто 1888, с. 479 / Т. 3.
  118. а б Потто 1888, с. 482—483 / Т. 3.
  119. а б Зубов 1837, с. 155.
  120. Тунян 2007, с. 42.
  121. а б Шишкевич 1911, с. 67 / Т. 6.
  122. ХУВД 1911, с. 60 / Т. 3.
  123. Зубов 1837, с. 156.
  124. Тунян 2007, с. 43.
  125. Шишкевич 1911, с. 68 / Т. 6.
  126. Зубов 1837, с. 183—191.
  127. Шишкевич 1911, с. 69 / Т. 6.
  128. Керсновский & 1993 [1910], с. 101 / Т. 2.
  129. а б Зубов 1837, с. 154.
  130. Гизетти 1901, с. 146.
  131. а б Hedāyat 1855, с. 669—671.
  132. Матенадаран, ф. Архив Католикосата, папка 55, док. № 150.
  133. Гурьянов 1831, с. 81—82 / Ч. 1.
  134. Нерсисян 1978, с. 241.
  135. а б в Потто 1888, с. 480—481 / Т. 3.
  136. АКАК 1878, с. 560, № 517 / Т. 7, «Рапорт ген. Паскевича».
  137. АКАК 1878, с. 561, № 517, «Рапорт ген. Паскевича» / Т. 7.
  138. ПВА 1978, с. 320, № 194 / Т. 2.
  139. Тунян 2007, с. 44.
  140. а б УРВК 1906, с. 288 / Т. 4, Ч. 1.
  141. Красовский 1901, с. (прилож. 1).
  142. Красовский 1901, с. 51.
  143. Алавердянц 1912, с. 17.
  144. УРВК 1906, с. 287 / Т. 4, Ч. 1.
  145. Андреев 1876, с. 28.
  146. Андреев 1876, с. 29.
  147. Минасян 2003, с. 238.
  148. Бестужев 1870, с. 500.
  149. АКАК 1878, с. 958, № 932 / Т. 7.
  150. Ерицян 1894, с. 295 / Ч. 1.
  151. Кочарян 2012, с. 2.
Анлайн-крыніцы
  1. История Армении. Присоединение Восточной Армении к России: Освобождение Восточной Армении от ханского ига (руск.)(недаступная спасылка). ARMENICA.info. Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2013. Праверана 18 студзеня 2013.
  2. а б в г В Армении открыт памятный комплекс русским воинам-спасителям Первопрестольного Эчмиадзина (руск.). Благовест-инфо. Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2013. Праверана 18 студзеня 2013.
  3. а б в г Ekbal K.. Aštarak (англ.). Encyclopædia Iranica. Архівавана з першакрыніцы 16 мая 2013. Праверана 3 мая 2013.
  4. В Армении отреставрирован памятник в честь Ошаканской битвы (руск.). Кавказский узел. Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2013. Праверана 18 студзеня 2013.
  5. Ошаканский памятный комплекс русским воинам-спасителям Эчмиадзина открыли Сергей Нарышкин и Карен Карапетян (руск.). Panorama.am. Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2013. Праверана 18 студзеня 2013.
  6. NeoNews «Дело чести» (руск.). Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2013. Праверана 18 студзеня 2013.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]