Армяна-грузінская вайна

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Армяна-грузінская вайна
Дата 531 снежня 1918
Месца Закаўказзе
Прычына Вывад германскіх войскаў з тэрыторыі Грузіі
Вынік Дамова
Змены

Ахалкалакскі раён захоўваецца за Грузіяй.

У Лары фармуецца нейтральная зона.
Паўднёвая частка Барчалы пераходзіць да Арменіі
Праціўнікі
Грузія Грузія Арменія Арменія
Камандуючыя
Грузія Георгій Іванавіч Мазніяшвілі Арменія Драстамат Марціросавіч Канаян (Дро)

Армяна-грузінская вайна — узброены канфлікт за прымежныя раёны паміж Рэспублікай Арменія і Дэмакратычнай Рэспублікай Грузія у 1918 годзе[1].

Этнічны склад насельніцтва спрэчных тэрыторый[правіць | правіць зыходнік]

Паводле вынікаў усерасійскага перапісу 1897 года, на поўдні павета, у Ларыйскай вобласці армяне складалі абсалютную большасць насельніцтва. Толькі на захадзе пляцоўкі кампактна жылі рускія малакане, а ў раёне Алаверды — грэкі.

Паўночная ж частка Барчалінскага павета была этнічна больш пярэстай: армяне складалі некалькі менш за траціну насельніцтва, пры гэтым з'яўляючыся найболей шматлікай этнічнай групай, апроч, там жыло шмат азербайджанцаў, а таксама значны лік немцаў і грузін.

Перадканфліктны стан бакоў і прычыны[правіць | правіць зыходнік]

У ноч на 26 мая 1918 года турэцкая дэлегацыя ў горадзе Батум падае ўльтыматум пра ліквідацыю Закаўказскай Дэмакратычнай Федэратыўнай Рэспублікі. Грузінская фракцыя Закаўказскага сойма, паддаўшыся ціску, выходзіць з ЗДФР, нацыянальны савет Грузіі абвяшчае стварэнне Грузінскай Дэмакратычнай Рэспублікі (ГДР), у той жа дзень у Тыфлісе Армянскі нацыянальны савет абвясціў стварэнне Дэмакратычнай рэспублікі Арменія (ДРА)[2].

Пасля распаду ЗДФР, тэрытарыяльныя пытанні паміж Азербайджанам, Арменіяй і Грузіяй не былі ўрэгуляваны, што было крыніцай вострых міждзяржаўных супярэчнасцей[3].

4 чэрвеня 1918 Турцыя падпісала з ДРА і ГДР дагаворы «пра мір і сяброўства», паводле якіх да Турцыі, апроч Карскай, Ардаганскай і Батумскай абласцей, адыходзілі: ад Грузіі Ахалкалакскі павет і частка Ахалцыхскага павета; ад Арменіі Сурмалінский павет і часткі Александропальскага, Шарурскага, Эчміядзінскага і Эрыванскага паветаў. Турэцкія войскі атрымалі права бесперашкодных чыгуначных перавозак.

Той жа вясной Турцыя зрушыла войскі і без асаблівых высілкаў акупавала большую частку Грузіі. У некалькіх бітвах турэцкія войскі былі пабіты і адкінуты. Пасля чаго з глыбіні фронту падыходзілі свежыя часткі.

Грузія і Арменія папрасілі пра дапамогу Германію: саюзніка Турцыі, але хрысціянскай краіны. Немцы загадалі саюзнай Турцыі прызнаць незалежныя дзяржавы. Улетку 1918 гады Германія акупавала Грузію з яе згоды, а Турцыя акупавала большую частку Арменіі. Германія ўвяла свае войскі ў Грузію, што было актам акупацыі — але разам з тым і выратаваннем ад акупацыі значна страшнейшай[4].

У Арменіі нямецкай акупацыі ж не было.

Грузія стала саюзнікам Германіі, а Арменія – пацярпелым бокам, у будучыні саюзнай Англіі.

Германскія войскі размясціліся ў Грузіі, пры гэтым грузінска-армянскай мяжой яны злічылі былую паўднёвую мяжу Тыфліскай губерні. Грузія не пярэчыла, Турцыі было ўсё адно, пярэчыла Арменія. Да восені 1918 года Германія і Турцыя прайгралі вайну і вывелі войскі з Закаўказзя, ДРА і ГДР уступілі ў фізічны судотык, і перад імі ўстала патрэба вырашыць пытанне тэрытарыяльнага размежавання. Адсутнічала згода з нагоды будучай прыналежнасці спрэчных тэрыторыі: двух паветаў Тыфліскай губерні — Ахалкалакскага і Барчалінскага.

У снежні 1918 немцы пайшлі, але ў Закаўказзе ўвайшлі англійскія часткі і заставаліся да ліпеня 1920. Толькі наяўнасць англічан замінала Турцыі рушыць на Усход, брытанцы фактычна сталі пасярэднікамі і міратворцамі.

Арменія[правіць | правіць зыходнік]

У 1919 годзе ў Баку Армянскім нацыянальным Саветам была выдадзена адмысловая складанка дакументаў. У ім, у прыватнасці, праводзіцца наступная даведка:

«У першай палове чэрвеня 1918 года старшыні грузінскага ўрада і Грузінскага нацыянальнага савета ў Тыфлісе - Ной Рамішвілі і Ной Жарданія - наведалі Армянскі нацыянальны савет і заявілі Аветысу Агараняну, Рубену Качазнуні і Аляксандру Хацісаву, што «трэба падзяліць па этнічнай прыкмеце Борчалінскі павет», і прасілі даслаць для размежавання прадстаўнікоў. На наступны дзень Армянскі нацыянальны савет даслала сваіх прадстаўнікоў Х. Карчікяна, Г. Хацісава і Г. Карганава, якім Іраклій Цэрэтэлі ад імя Грузінскай нацыянальнай савета заявіў, што ў склад Грузіі павінны ўвайсці цаліком Ахалкалакскі, Казахскі і Барчалінскі паветы і Бамбакская пляцоўка Александропальскага павета, і што такія межы неабходны для жыццёвых зацікаўленасцей як Грузіі, так і армянскага народа, бо армяне, пасля Батумскага пагаднення, не могуць скласці наколькі-або жыццяздольнай дзяржавы і ім выгадней узмацніць Грузію, каб была на Каўказе моцная хрысціянская дзяржава, якая пры падтрымцы немцаў будзе бараніць і сябе і армян. Але праз некалькі дзён грузінскі ўрад аднабакова, не дамаўляючыся і нават не папярэдзіўшы армянскі ўрад, абвясціў межы Грузіі, уключыўшы ў яе ўсе спрэчныя з армянамі вобласці і тым самым кінуўшы выклік армянскаму ўраду».

Апроч таго, армянскі бок прапанаваў правесці мяжу па перавале Цхрацкаро (Цхра-Цкаро).

Грузія сагнала ўвесь рухомы склад чыгункі, блакавала любы падвоз харчу з поўначы і заявіла, што Арменія — дзяржава нежыццяздольная. У Арменіі з-за блакады, адзіны транспартны калідор Арменіі ў Расію — чыгунка, што праходзіла праз падкантрольны незалежнай Грузіі Батумі, пачаўся голад[5]. Гэта транспартная артэрыя была жыццёва важная для Арменіі, што атрымоўвала да 1918 года траціну ўсяго харчу з Расіі. Арменія, па словах Рычарда Аванісяна, у 1918—1919 гадах «стала краінай смерці»[6].

Грузія[правіць | правіць зыходнік]

У той жа час афіцыйны Тыфліс стаяў на непахіснасці паўднёвых меж Тыфліскай губерні як новых дзяржаўных меж Грузіі, урад Арменіі сцвярджаў, што мяжы былых імперскіх губерняў не варта прымаць да ўвагі, як не адпаведныя ні этнічным, ні гістарычным межам.

Армянскі бок таксама напамінаў грузінскаму пра тое, што яшчэ ў 1917 годзе падчас Закаўказскай Земскай Канферэнцыі ў Петраградзе грузінскія сацыялісты, якія ўзначалілі год праз урад незалежнай Грузіі, абяцалі кіраўніцтву армянскіх нацыяналістычных партый перагледзець шэраг адміністрацыйных меж у адпаведнасці з этнічным прынцыпам[5]. На падставе гэтага абяцання ўрадаў ДРА патрабаваў ад ГДР адмовіцца ад шэрага памежных тэрыторый, на якіх армянскае насельніцтва складала большасць. Аднак згодна цверджанню афіцыйнага Тыфліса ў 1919 годзе, паказаныя армянскім бокам дамоўленасці не з'яўляліся ўласна дамоўленасцямі, а хутчэй – толькі праявай канструктыўнай ініцыятывы, якая дакраналася размежаванні ў межах адзінай федэратыўнай дзяржавы (рэфармаванай Расійскай Імперыі) вылучна для выгоды гаспадарча-эканамічнай дзейнасці і адміністравання. Падобныя заявы – сцвярджалі прадстаўнікі грузінскага ўрада, – былі зроблены задаўга да абвяшчэння дзяржаўнай незалежнасці Арменіі і Грузіі і не могуць быць прымальныя пры вызначэнні дзяржаўных меж.

Ваенныя дзеянні[правіць | правіць зыходнік]

У снежні 1918 года нямецкія войскі пайшлі з Закаўказзя, а на іх месца ўвайшлі англійскія часткі, якія заставаліся ў рэгіёне да ліпеня 1920 года.

Грузінскія войскі занялі раёны Ахалкалакі і Лары. На гэтыя ж тэрыторыі, дзе асноўным насельніцтвам былі армяне, прэтэндавала таксама і Арменія. Арменія і Грузія пачалі мяняцца нотамі пратэсту.

Екацярыненфельдская аперацыя[правіць | правіць зыходнік]

У другой палове снежня адначасна з праводжанымі ў Тыфлісе і Каракісу перагаворамі пра мір на пляцоўках судотыку армянскіх і грузінскіх войскаў працягваліся баявыя аперацыі. Найболей бязлітасныя баі адбываліся ў раёне нямецкай калоніі Екацярыненфельд. У самім Екацярыненфельдзе (цяперашні г. Балнісі) знаходзілася падраздзяленне грузінскай Нацыянальнай Гвардыі. Паўднёвей — у сяле Балніс-Хачэн (цяперашняя вёска Балнісі) — размяшчаліся армянскія войскі, што ўвайшлі туды пасля ўзяцця Вараноўкі, а таксама ўзбраенне з ліку мясцовых армян. У той жа час да поўначы ад Екацярыненфельда кампактна населеныя армянамі вёскі Белы Ключ, Самшвілдэ і Дагет уяўлялі сабою яшчэ адзін агмень армян. Змешчаныя там узброеныя атрады ўяўлялі сабою найболей блізка стаячыя да Тыфліса армянскія сілы. І хоць гэты кірунак не быў галоўным, але свабоднае пасоўванне армянскіх частак па лініі Екацярыненфельд-Дагет уяўляла дадатковую пагрозу сталіцы Грузіі.

Змешчаны на беразе ракі Храмі Екацярыненфельд рабіўся стратэгічна важным пунктам на шляхі армянскіх частак убок Тыфліса з захаду.

18 снежня — у першы ж дзень аб'явы Грузіяй мабілізацыі — камандуючым частак, якія адпраўляліся ў Екацярыненфельд, быў гвардзейскі афіцэр Валіка Джугелі, а камандуючым усіх новасфармаваных войскаў – генерал Ахмецелашвілі. Досвіткам 19 снежня паказаныя часткі ў ліку каля 600 багнетаў прыбылі ў Екацярыненфельд.

Уначы армянскія часткі авалодалі грузінскай артылерыяй (8 гармат) і, размясціўшы кулямёты ў высокіх будынках мястэчка, досвіткам, адкрылі агонь па грузінскіх частках. камандуючы грузінскай гвардыяй Джугелі узялі армянскія кулямётныя пункты, а потым захапілі кантроль над мястэчкам і адбілі артылерыю. Адступалыя армянскія часткі былі атакаваны грузінскай кавалерыяй.

19-20 снежня Екацярыненфельдская групоўка грузінаў атрымала падмацаванні і пачаткі рыхтаваць атаку ў паўночным кірунку – на Дагет і Самшвілдэ – дзеля забеспячэння свайго тылу. Наступ пачаўся раніцай 21 снежня і працягваўся да 25 снежня, была ўзята вёска Дагет-Хачын і ўсталяваны кантроль над зонай паўночней Екацярыненфельда.

Пасля ўзяцця Дагет-Хачына грузінскія войскі пачалі падрыхтоўку да наступу на Балніс-Хачын. Наступ 30 снежня быў адбіты армянамі. У ноч на 31 снежня грузіны атрымалі падмацаванне, якое ўключала апроч іншага конную батарэю горнай артылерыі, і 31 снежня, пасля бою Балніс-Хачын быў узяты грузінскімі войскамі. Армяне пачалі адступленне на поўдзень убок Вараноўкі.

Шулаверская аперацыя[правіць | правіць зыходнік]

Да 22 снежня на асноўным - Шулаверскім — кірунку армяне максімальна прасунуліся ўбок Тыфліса, дойдучы да ракі Храмі, а пасля таго як на наступны дзень (23 снежня) часткі генерала Цулукідзэ, прарваўшы акружэнне, адышлі з Садахло, пад армянскім кантролем фактычна аказалася ўся спрэчная тэрыторыя Барчалінскага павета, выключаючы калонію Екацярыненфельд.

24 снежня галоўнакамандуючы ўсімі армянскімі войскамі на барчалінскім фронце генерал "Дро" (Драстамат Канаян) паслаў грузінскаму камандаванню ўльтыматум, які ўтрымваў вымогу неадкладнай перадачы Арменіі Ахалкалакскага павета. У выпадку адхілення ўльтыматуму Дро пагражаў неадкладна перанесці баявыя дзеянні на поўнач ад ракі Храмі, што было раўназначна пагрозе захопу грузінскай сталіцы.

Урад Грузіі адпрэчыў ультыматум, адначасна прызначыўшы камандуючым усімі грузінскімі войскамі на шулаверском кірунку генерала Г. Мазніева (Мазніяшвілі). Грузінскае камандаванне пачало ствараць перадумовы для пераходу да больш актыўнай фазы баявых дзеянняў.

24 снежня раніцай грузінская кавалерыя пры агнявой падтрымцы з бронецягніка перасекла Храмі і адбіла станцыю Ашагі-Сераль, а праз некалькі гадзін перайшоўшыя следам праз раку часткі грузінскай пяхоты занялі сяло Малыя Шулаверы і чыгуначны мост у сяле Імір[7].

У той жа дзень адзін батальён грузінскай арміі заняў вышыню, што адлучала Ашагі-Сераль ад Шулавер. Штаб грузінскай групоўкі пераехаў са станцыі Сандэр на станцыю Ашаги-Сераль — бліжэй да месца баявых дзеянняў, дзе і знаходзіўся да самага канца вайны[8].

Армяне пачалі перакідаць практычна ўсе метыя сілы на абарону Шулавер. Тамсама, у Шулаверах і вакол іх, палкоўнікам армянскай арміі Каральковым была абвешчана мабілізацыя мясцовага армянскага насельніцтва.

Тымчасам на станцыю Сандары пачалі падыходзіць эшалоны з падмацаваннямі для грузінскага войска: перш батальёнамі з Кахеціі, а потым — з Заходняй Грузіі (агульнай колькасцю да тысячы багнетаў)[9].

Для ўзяцця Шулавер грузінскія войскі ўжыццявілі флангавы абыход армянскіх пазіцый, і да 25 снежня грузінскі батальён гвардыі і батарэя артылерыі былі перакінуты на захад, да вёскі Сарачло, у якой жылі азербайджанцы, якія варагавалі з армянамі. Менавіта каля Сарачло размясцілася грузінская артылерыя, а гвардзейскі батальён тымчасам узяў панавальную вышыню да поўначы ад Шулавер.

Услед за заняткам гэтай вышыні, што дазваляла кантраляваць падыходы да горада, грузінская артылерыя (14 гаўбіц) пачала масіраваную артылерыйскую кананаду. У гэтыя дні ўпершыню ў гісторыі грузінскіх узброеных сіл (і зусім нацыянальных узброеных сіл усіх каўказскіх дзяржаў) была скарыстана баявая авіяцыя: два грузінскія аэрапланы скінулі бомбы на армянскія пазіцыі блізка Шулавер.

Аднак запланаваны грузінскім камандаваннем на 26 снежня штурм не адбыўся па прычыне дэзерцірства грузінскага гвардзейскага падраздзялення — яно, удзень узяўшы вышэйпаказаную вышыню да поўначы ад Шулавер, уначы пакінула свае пазіцыі і спусцілася ў вёску Сарачло: «каб не мерзнуць у акопах і выпіць чаю».

На наступную раніцу армянскі атрад, убачыўшы, што на вышыні нікога няма, ізноў заняў яе. Цягам дня грузіны зноў адбілі вышыню, але і на наступную ноч ізноў не пажадалі начаваць у акопах. У выніку армяне ў трэці раз авалодалі панавальнай пазіцыяй. Генерал Чхеціяні прасіў зняць з яго камандаванне недысцыплінаваным кантынгентам; запланаваная на 26 снежня аперацыя была сарвана.

На наступны дзень 27 снежня грузіны паспрабавалі ўзяць горад лобавым ударам, але і гэты штурм быў адбіты армянамі.

На паўночным захадзе гвардзейскія атрады былі заменены часткамі рэгулярнай арміі. 28 снежня да поўдня ад Ашагі-Сераля была выстаўлена армянская артылерыя, аднак яе агонь па станцыі Ашагі-Сераль не прынёс адчувальнага выніку. У гэты ж час армянскія войскі на Шулаверскім кірунку былі ўзмоцнены стралковым палком.

28 снежня ў 12 гадзін дня пачалася вырашальная бітва за Шулаверы. Пасля двухгадзіннай артылерыйскай кананады грузінскія войскі колькасцю каля 3.500 чалавек, разгорнутыя па фронце даўжынёй у 10 кіламетраў, пайшлі ў агульны наступ. Падчас бітвы армяне некалькі разоў распачыналі контратакі, але да вечара таго ж дня грузіны захапілі вышыні да ўсходу ад Шулавер і «навіслі» над горадам.

Раніцай 29 снежня грузінская частка ўвайшла ў Шулаверы. Армяне адступілі на поўдзень — часткова праз вёску Сіёні, часткова — выходзячы з цясніны да лініі чыгункі, дзе былі атакаваны грузінскай кавалерыяй і рассеяліся.

Грузінскі наступ на поўдзень уздоўж чыгуначнага перагона Ашаги-Сераль — Садахло працягваўся цягам сутак, пакуль станцыя Садахло была захоплена грузінамі раніцай 30 снежня адначасна з вёскай Ламбало дзвюма калонамі, што надыходзілі па абодвух берагах ракі Дэбед.

Грузінскае камандаванне не было ў час паінфармавана сваім урадам пра хуткае спыненне агню ў 24 гадзіны 31 снежня і планавала здзейсніць удар першага студзеня. Армянскае камандаванне, дакладна ведаючы часовыя рамкі ведання баявых дзеянняў, пачало 30 снежня канцэнтраваць адступалыя з Садахло часткі і прыбываючыя з тылу рэзервы ў раёне станцыі Арум, убок хрыбта Ламбало.

Тымчасам грузіны пачалі адводзіць асноўныя сілы ад Садахло на захад, у раёне Сіёні-Апрэці, з тым каб пасля перайсці Лакскі хрыбет, а армянскае камандаванне, ведаючы, што 31 снежня — апошні дзень магчымых баявых аперацый, рыхтавалася да ўзяцця Садахло. Атака пачалася 31 снежня раніцай. Армянскія часткі наступалі з Аруму дзвюма калонамі — па абодвух берагах Дэбежа. Левая калона штурмавала сяло і станцыю Садахло, а правая — вёску Ламбало і гару Тана-Даг. Левай калоне пасля шматгадзіннага бою не ўдалося ўзяць Садахло, правая калона дзеяла паспяховей і заняла сяло Ламбало.

Вынікі вайны[правіць | правіць зыходнік]

Па патрабаванні Англіі было падпісана мірнае пагадненне ў вёсцы Садахло ўначы 31 снежня. Па дагавору Ахалкалакскі раён захаваўся за Грузіяй. На 1 студзеня 1919 года баявыя дзеянні былі спынены і пачаліся перамовы. Ужо 9-га студзеня ў Тбілісі пачалася канферэнцыя з удзелам Грузіі, Арменіі і Брытаніі. А 17-га студзеня быў прынята даканцовы рашэнне. Была створана нейтральная зона (у ёй знаходзіліся Алавердскія медзяныя рудні), якая адміністрацыйна падначальвалася англійскаму генерал-губернатару, паўночнай мяжой якой стала лінія фронту, а паўднёвая мяжа нейтральнай зоны Барчалінскага павета была праведзена па лініі дакладна адпаведнай грузінска-турэцкай дэмаркацыйнай лініі на пачатак ліпеня 1918 г. Канчаткова вырашыць усе спрэчныя пытанні меркавалася на Парыжскай Канферэнцыі. Абедзве краіны дыскрэдытавалі сябе ў вачах Англіі і Францыі.

Чатырохтыднёвы ваенны канфлікт паміж дзвюма народжанымі з сусветнай вайны і расійскай смуты рэспублікамі каштаваў ім некалькіх тысяч жыццяў, нанесеная значная матэрыяльная шкода і сур'ёзна ўскладніла адносіны паміж дзвюма дзяржавамі, якія і без таго знаходзіліся ў складаным становішчы. Ніводны з бакоў канфлікту, што падпісалі дагавор 17 снежня, не застаўся здаволеным яго ўмовамі. Грузія не здолела захаваць лінію мяжы, якую лічыла справядлівай і бясспрэчнай і нават страціла невялікую пляцоўку тэрыторыі (нейральную зону), якую кантралявала да пачатку канфлікту. Тэрытарыяльны выйгрыш Арменіі (малюсенькая палоска зямлі ў Барчалінскім павеце) быў нікчэмны ў параўнанні з тым, што яе лідары вылічвалі атрымаць падчас вайны. Апроч таго, кінуўшы практычна ўсе свае сілы на вайну супраць Грузіі, армяне страцілі магчымасць узяць пад стабільны кантроль значна буйнейшую і важную тэрыторыю на поўдні Эрыванскай губерні (Нахічэвань і Шарур).

На фоне такіх падзей Еўропа марудзіла з прызнаннем іх незалежнасці. Гэта вайна не прынесла карысці нікому, і стала толькі нагодай для ўзаемных крыўд[10].

Аднак значна большае значэнне, чым міжусобная вайна, мелі іншыя падзеі: у кастрычніку 1920 года пачалося турэцкі наступ і Арменія часова перадала спрэчныя тэрыторыі Грузіі. Праз тры месяцы прыйшла савецкая 11-ая армія і Грузія з Арменіяй перасталі існаваць як самастойныя дзяржавы.

Лінія супрацьстаяння практычна супадае з сённяшняй дзяржаўнай мяжой паміж Грузіяй і Арменіяй на дадзенай пляцоўцы.

Зноскі

  1. Inc Icon Group International. Georgians: Webster's Quotations, Facts and Phrases. — Inc Icon Group International, 2009. — P. 34. — 101 p. — ISBN 0-546-65804-0.

    Georgian-Armenian War 1918. Georgian-Armenian War 1918 was a border war fought between the Democratic Republic of Georgia and Republic of Armenia over the part of a historical Georgian province of Djavakheti, which was largely populated by Armenians in the 19th century. By the end of World War I these territories were occupied by the Ottomans. When they abandoned the region, both Georgians and Armenians claimed control. Soon the former declared the disputed territories part of Georgia. Armenia refused to recognize this and denied to cooperate to seek a peaceful settlement.

  2. Закавказская Демократическая Федеративная Республика
  3. История национально-государственного строительства в СССР в переходный период от капитализма к социализму. Т. 1. М.: Мысль, 1979.
  4. Гражданская история безумной войны. Веллер М., Буровский А.М.: АСТ, 2007. - 640 с.
  5. а б Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — 2004; 1997. — P. 317. — 512 p. — ISBN 1-4039-6422-1. «Armenian leaders could not forget that the republic’s rail lifeline from the port of Batum passed through Georgia and that the half-million Armenians remaining in Georgia were vulnerable. »
  6. Ronald Grigor Suny. Looking toward Ararat: Armenia in modern history. — Indiana University Press, 1993. — P. 127. — 289 p. — ISBN 0-253-20773-8, ISBN 978-0-253-20773-9. «Armenia needed immediate help—material supplies and a pledge of support for her security. Famine was widespread in Erevan, and the underfed population was susceptible to disease. As Richard Hovannisian tells us, „It was verily a land of death.“,8 Approximately 200,000 people, almost 20 percent of the republic’s population, had died by the middle of 1919. A newspaper account told the following horror story: »
  7. Giorgi Mazniashvili, Mogonebani 1917-1925 (Batumi 1990), pp. 125-126
  8. Ibid., p.126
  9. Hovannisian, Vol. I, р. 114
  10. грузино-армянская война. Архівавана з першакрыніцы 16 сакавіка 2013. Праверана 11 сакавіка 2013.