Вільсанаўская Арменія

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Падзел Турцыі, які прапаноўваўся паводле Сеўрскага дагавора. Светлажоўтым паказана тэрыторыя, якая павінна была адысці Турцыі; цёмна-жоўтым — тэрыторыя Курдыстана, блакітным — тэрыторыя, што адыходзіла да Арменіі, сінім — Грэцыі. Заштрыхаваны зоны ўплыву Вялікабрытаніі (чырвоным), Францыі (бэзавым) і Італіі (зялёным) і міжнародная дэмілітарызаваная зона праліваў.

Вільсанаўская Арменія — армянская дзяржава ў межах, прапанаваных прэзідэнтам ЗША Вудра Вільсанам пры распрацоўцы Сеўрскага дагавора 1920 года.

Удзел Асманскай імперыі ў Першай сусветнай вайне завяршылася 30 кастрычніка 1918 года падпісаннем Мудраскага перамір'я. Агульнае кола пытанняў, злучаных з завяршэннем вайны, абмяркоўвалася ў 1919—1920 гадах на Парыжскай мірнай канферэнцыі. У адпаведнасці з яе рашэннямі, 10 жніўня 1920 года быў падпісаны Сеўрскі мірны дагавор паміж султанскай Турцыяй з аднаго боку, і Антантай з краінамі, якія далучыліся да яе — з іншай. У адпаведнасці з умовамі гэтай дамовы Турцыя прызнавала Арменію як «свабодную і незалежную дзяржаву». Турцыя і Арменія згаджаліся падначаліцца прэзідэнту ЗША Вудра Вільсану па арбітражы меж у межах вілаетаў Ван, Бітліс, Эрзурум і Трапезунд і прыняць яго ўмовы адносна доступу Арменіі да Чорнага мора (праз Батум). Аднак скліканы ў Анкары Мустафой Кемалем Вялікі нацыянальны сход Турцыі адмовіўся ратыфікаваць гэты дагавор.

Перамовы[правіць | правіць зыходнік]

Ллойд Джордж падахвочваў Вудра Вільсана абвясціць Турэцкую Анатолію (і, у прыватнасці, Заходнюю Арменію) мандатнай тэрыторыяй. У 1919 годзе Вільсан адправіў у Асманскую імперыю генерала Харбарда і камісію Кінга-Крэйна, якія павінны былі высветліць сітуацыю на месцах і, у прыватнасці, разабрацца з тым, наколькі вымогі армянскага боку адпавядаюць 12-му з «14 пунктаў».

Заданнем камісіі Кінга-Крэйна было высвятленне таго, ці магчыма стварэнне незалежнай армянскай дзяржавы, а таксама высвятленне пытання пра тое, ці можа такая дзяржава быць утворана пад мандатам ЗША. Камісія прыйшла да высновы, што такая дзяржава можа быць створана. Генерал Харбард выказаўся супраць падзелу тэрыторый з армянскім насельніцтвам, бо гэта магло б прывесці да міжабшчынных сутыкненняў, але паказаў, што ва Усходняй Анатоліі армяне не складаюць большасці насельніцтва, але змогуць скласці большасць, калі забяспечыць вяртанне ў свае дамы армянскіх уцекачоў. У рашэнні камісіі было паказана, што пакуты, перажытыя армянскім народам, прывялі да таго, што армяне не вераць таму, што ў Асманскай імперыі іх правы будуць выконвацца.

Армянскія аргументы[правіць | правіць зыходнік]

Армянская рэвалюцыйная федэрацыя Дашнакцуцюн, выкарыстоўваючы сваё становішча лідара армянскага нацыянальнага руху, бараніла цверджанне пра тое, што Заходняя Арменія не павінна быць часткай Асманскай імперыі. У сувязі з тым, што армяне дэ-факта кантралявалі тэрыторыю вілаета Ван з 1915 па 1918 гады, дашнакі сцвярджалі, што было б натуральным далучыць гэты рэгіён да Рэспублікі Арменіі. Іншым аргументам у карысць стварэння незалежнай армянскай дзяржавы быў рост колькасці армян на гэтай тэрыторыі: пачынаючы з 1917 года выселеныя туркамі армяне пачалі вяртацца ў родныя месцы, аднаўляць свае дамы і апрацоўваць зямлю. У выпадку вяртання ўсіх уцекачоў, армяне ўжо маглі б скласці больш 75% насельніцтва Заходняй Арменіі.

Рашэнне Вільсана[правіць | правіць зыходнік]

Вудра Вільсан вырашыў, што тэрыторыя, якую сталі зваць «Вільсанаўскай Арменіяй», павінна адысці армянам у адпаведнасці з Сеўрскім дагаворам. Хоць дагавор быў падпісаны дэ-юрэ ўрадам Асманскай Турцыі, што знаходзіўся ў акупаваным саюзнікамі Стамбуле. Нацыянальны сход Турцыі ў Анкары адмовіўся яго ратыфікаваць.

Наступствы[правіць | правіць зыходнік]

Граніца ЗСФСР і Турцыі паводле Карскага дагавора.

Як паказалі далейшыя падзеі, камісія Кінга-Крэйна неадэкватна ацаніла сітуацыю (некаторыя крыніцы сцвярджаюць, што ў яе проста не было досыць часу для таго, каб углыбіцца ва ўсе нюансы). У верасні 1920 года пачалася армяна-турэцкая вайна, справакаваная спробай армянскіх войскаў заняць тэрыторыі, перададзеныя ёй па Сеўрскаму дагавору; кемалісцкія войскі за два месяцы разграмілі армянскую армію і спыніліся ў 7 км ад Ерэвана. Па Александропальскаму дагавору Карская вобласць, адбітая туркамі, заставалася за Турцыяй. Дагавор быў падпісаны паміж Арменіяй і Турцыяй. У раёнах, што адыходзілі да Турцыі, тэарэтычна прызнавалася магчымасць плебісцыту, але пры гэтым Арменія павінна была прызнаваць іх «неаспрэчную гістарычную, этнічную і юрыдычную сувязь з Турцыяй». Пэўныя пытанні праходжання армяна-турэцкай мяжы былі вырашаны Маскоўскім дагаворам 1921 года і Карскім дагаворам 1921 года, якія не ратыфікаваны дагэтуль.

Падпісаны Турцыяй у 1923 годзе з краінамі Антанты Лазанскі мірны дагавор замяніў Сеўрскі мірны дагавор. У Лазанскім дагаворы Турцыі атрымалася дамагчыся адмовы ад стварэння «нацыянальнага агменю» армян, аднак пытанне армяна-турэцкай граніцы ў Лазанскім дагаворы не разглядалася зусім.

На думку шэрага сучасных палітыкаў і юрыстаў, «Вільсанаўская Арменія» не толькі мае дагэтуль юрыдычную сілу, але і з'яўляецца адзіным законным дакументам, што вызначае армяна-турэцкую граніцу.