Англійская каланізацыя Амерыкі

Еўрапейскія калоніі ў Амерыцы (XVI—XVIII ст.).

Англійская каланізацыя Амерыкі — засяленне Паўночнай Амерыкі выхадцамі з Англіі (з 1707 года — з Вялікабрытаніі, потым, з 1801, — Злучанага Каралеўства).

Першыя спробы

Ідэолагам англійскай каланізацыі Паўночнай Амерыкі выступіў вядомы капелан Гаклюйт. У 1585 і 1587 гадах сэр Уолтар Рэлі па загадзе Каралевы Англіі Лізаветы I распачаў дзве спробы заснаваць сталае селішча ў Паўночнай Амерыцы. Выведвальная экспедыцыя дасягнула амерыканскага берага ў 1584 годзе і назвала адкрытае ўзбярэжжа "Вірджынія".англ.: Virginia — «Некранутая») у гонар «каралевы-нявінніцы» Лізаветы I, якая ніколі не выходзіла замуж. Абедзве спробы скончыліся няўдачай — першая калонія, заснаваная на востраве Раанок недалёка ад узбярэжжа Віргініі, апынулася на мяжы гібелі з-за нападаў індзейцаў і недахопу прыпасаў і была эвакуіравана сэрам Фрэнсісам Дрэйкам у красавіку 1587 года. У ліпені таго ж года на востраў высадзілася другая экспедыцыя каланістаў колькасцю 117 чалавек. Планавалася, што ўвесну 1588 гады ў калонію прыбудуць караблі са рыштункам і харчам. Аднак з розных прычын экспедыцыя забеспячэння затрымалася амаль на паўтара года. Калі яна прыбыла на месца, усе пабудовы каланістаў былі ў цэласці, аднак ніякіх слядоў людзей, за выключэннем рэштак аднаго чалавека, знойдзена не было. Дакладны лёс каланістаў не ўсталяваны дагэтуль.

У пачатку XVII стагоддзі ў справу ўступіў прыватны капітал. У 1605 годзе адразу дзве акцыянерныя кампаніі атрымалі ад караля Якава I ліцэнзіі на падставу калоній у Віргініі. Варта ўлічваць, што ў той час тэрмінам "Віргінія" абазначалася ўся тэрыторыя паўночнаамерыканскага кантынента. Першая з кампаній — «Лонданская Віргінская кампанія» – атрымала правы на паўднёвую, другая — «Плімуцкая кампанія» — на паўночную частку кантынента. Нягледзячы на тое, што афіцыйна абедзве кампаніі абвяшчалі асноўнай мэтай распаўсюджванне хрысціянства, атрыманая ліцэнзія даравала ім права «шукаць і здабываць усімі спосабамі золата, срэбра і медзь».

20 снежня 1606 года каланісты адправіліся ў плаванне на борце трох судоў і пасля цяжкага, амаль пяцімесячнага плавання, падчас якога некалькі дзясяткаў людзей памерла ад голаду і хвароб, у маі 1607 года дасягнулі Чэсапіцкай Бухты. На працягу наступнага месяца імі быў пабудаваны драўляны форт, названы ў гонар караля Форт Джэймс (ангельскае вымаўленне імя Якаў). Пазней форт быў перайменаваны ў Джэймстаун — першае сталае брытанскае селішча ў Амерыцы.

Амерыканская марка, выпушчаная да трохсотгоддзя заснавання Джэймстауна

Афіцыйная гістарыяграфія ЗША лічыць Джэймстаўн калыскай краіны, гісторыя паселішча і яго лідэра - капітана Джона Сміта асветлена ў шматлікіх сур'ёзных даследаваннях і мастацкіх творах. Апошнія, як правіла, ідэалізуюць гісторыю горада (напрыклад папулярны мультфільм «Пакахонтас»). У сапраўднасці першыя гады калоніі былі надзвычай цяжкімі, у галодную зіму 1609-1610 гг. з 500 каланістаў у жывых засталося не больш за 60, і, па некаторых сведчаннях, выжылыя былі вымушаныя звярнуцца да канібалізму, каб перажыць голад.

У наступныя гады, калі пытанне фізічнага выжывання ўжо не стаяла гэтак востра, двума найважнейшымі праблемамі былі напружаныя адносіны з карэнным насельніцтвам і эканамічная мэтазгоднасць існавання калоніі. Да расчаравання акцыянераў «Лонданскай кампаніі», ні золата, ні срэбра каланістамі знойдзена не было, і асноўным таварам, якія вырабляліся на экспарт, была карабельная драўніна. Нягледзячы на тое, што гэты тавар карыстаўся пэўным попытам у метраполіі, парадкам знясіліў свае лясы, прыбытак, як і ад іншых спроб гаспадарчай дзейнасці, была мінімальнай.

Сітуацыя змянілася ў 1612 годзе, калі фермеру і землеўладальніку Джону Рольфу (англ.: John Rolfe) атрымалася скрыжаваць мясцовы гатунак тытуню, які гадуецца індзейцамі, з гатункамі, завезенымі з Бярмудзкіх выспаў. Атрыманыя гібрыды былі добра прыстасаваны да Вірджынскага клімату і ў той жа час адказвалі густам ангельскіх спажыўцоў. Калонія набыла крыніцу надзейнага даходу і на доўгія гады тытунь стаў асновай эканомікі і экспарту Вірджыніі, а словазлучэнні «вірджынскі тытунь», «вірджынская сумесь» ужываюцца ў якасці характарыстык тытунёвых вырабаў і дагэтуль . Праз пяць гадоў экспарт тытуню склаў 20 000 фунтаў, яшчэ праз год ён быў падвоены, а да 1629 года дасягнуў 500 000 фунтаў. Джон Рольф аказаў яшчэ адну паслугу калоніі: у 1614 годзе яму ўдалося дамовіцца аб міры з мясцовым індзейскім правадыром. Мірны дагавор быў змацаваны шлюбам паміж Рольфам і дачкой правадыра, Пакахонтас.

У 1619 годзе адбыліся дзве падзеі, якія аказалі істотны ўплыў на ўсю далейшую гісторыю ЗША. У гэтым годзе губернатар Джордж Ярдлі (англ.: George Yeardley) прыняў рашэнне перадаць частку ўлады Палаце Бюргераў, заснаваўшы тым самым першы ў Новым Свеце выбарны заканадаўчы збор. Першае паседжанне рады адбылося 30 ліпеня 1619 года. У тым жа годзе каланістамі была набыта невялікая група афрыканцаў ангольскага паходжання. Хоць фармальна яны не былі рабамі, а мелі працяглыя кантракты без права скасавання, з гэтай падзеі прынята адлічваць гісторыю рабаўладання ў Амерыцы.

У 1622 годзе амаль чвэрць насельніцтва калоніі была знішчана паўсталымі індзейцамі. У 1624 годзе ліцэнзія Лонданскай Кампаніі, справы якой прыйшлі ў заняпад, была адклікана, і з гэтага часу Віргінія становіцца каралеўскай калоніяй. Губернатар прызначаўся каралём, аднак рада калоніі захавала значныя паўнамоцтвы.

Засяленне Новай Англіі

Карабель «Мэйфлаўэр», які перавёз « бацькоў-пілігрымаў » у Новы Свет. Уильям Халсал, 1882

У верасні 1620 года на Атлантычнае ўзбярэжжа Масачусэтса прыбыў карабель "Мэйфлаўэр" са 102 пурытанамі-кальвіністамі ("бацькі-пілігрымы "). Гэта падзея лічыцца пачаткам мэтанакіраванай каланізацыі англічанамі кантынента. Яны заключылі паміж сабой пагадненне, якое атрымала назву Мэйфлаўэрскага. У ім знайшлі адлюстраванне ў самай агульнай форме ўяўлення першых амерыканскіх каланістаў аб дэмакратыі, самакіраванні і грамадзянскіх свабодах. Пазней былі заключаны аналагічныя пагадненні паміж каланістамі Канэктыкута, Нью-Гэмпшыра і Род-Айленда.

Пасля 1630 года ў Плімуцкай калоніі — першай калоніі Новай Англіі, якая стала пазней калоніяй Масачусецкага заліва, новыя ангельскія перасяленцы-пурытане заснавалі не менш за тузін невялікіх мястэчкаў. Іміграцыйная хваля 1630-1643 гадоў даставіла ў Новую Англію каля 20 тысяч чалавек, яшчэ не менш за 45 тысяч пасяліліся ў калоніях амерыканскага поўдня або на астравах Цэнтральнай Амерыкі.

Трынаццаць калоній

На працягу 75 гадоў пасля з'яўлення ў 1607 годзе першай ангельскай калоніі Віргінія паўстала яшчэ 12 калоній — Нью-Гэмпшыр, Масачусэтс, Род-Айленд, Канэктыкут, Нью-Ёрк, Нью-Джэрсі, Пенсільванія, Дэлавэр, Мэрыленд, Паўночная Караліна і Джорджыя плошчай 878 681 км², што складае 10 % ад сучаснай плошчы ЗША.

Першае пакаленне каланістаў мела па 7-8 дзяцей на сярэднюю сям'ю і да 1660 года гэтыя дзеці выраслі і жадалі мець уласныя фермы. Першыя каланісты Паўночнай Амерыкі не адрозніваліся ні адзінымі рэлігійнымі перакананнямі, ні роўным сацыяльным статутам. Напрыклад, незадоўга да 1775 г. не менш за трэць насельніцтва Пенсільваніі ўжо складалі немцы (лютэране), менаніты і прадстаўнікі іншых рэлігійных вераванняў і сект. У Мэрылендзе ўладкаваліся ангельскія каталікі, у Паўднёвай Караліне аселі французскія гугеноты. Шведы засялілі Дэлавэр, польскія, нямецкія і італьянскія рамеснікі аддалі перавагу Вірджыніі. З іх ліку фермерамі прыцягваліся наёмныя працоўныя. Каланісты часта аказваліся безабароннымі перад індзейскімі набегамі, адзін з якіх паслужыў у 1676 г. штуршком да паўстання ў Віргініі, вядомаму як паўстанне Бэкана. Паўстанне завяршылася безвынікова пасля нечаканай смерці Бэкана ад малярыі і пакарання 14 найбольш актыўных яго паплечнікаў.

Бацькі-пілігрымы садзяцца на карабель. Роберт Вейр, 1844

Пачынальна з сярэдзіны XVII стагоддзі Вялікабрытанія імкнулася ўсталяваць поўны кантроль над эканамічнымі аперацыямі амерыканскіх калоній, рэалізуючы схему, пры якой усе прамысловыя тавары (ад металічных гузікаў да рыбалоўчых судоў) імпартаваліся ў калоніі з метраполіі ў абмен на сыравіну і сельскагаспадарчыя тавары. Пры гэтай схеме ангельскія прадпрымальнікі, роўна як і ангельскі ўрад, былі вельмі не зацікаўлены ў развіцці прамысловасці ў калоніях, а таксама ў гандлі калоній з кім бы там ні было, акрамя метраполіі.

Тым часам амерыканская прамысловасць (галоўным чынам у паўночных калоніях) дасягнула значных поспехаў. Асабліва амерыканскія прамыслоўцы атрымалі поспех у пабудове судоў, што дазволіла хутка наладзіць гандаль з Вест-Індыяй і тым самым знайсці рынак збыту для айчыннай мануфактуры.

Англійскі парламент палічыў гэтыя поспехі настолькі пагрозлівымі, што ў 1750 году выдаў закон, які забараняе будаваць у калоніях пракатныя постаці і жалезаапрацоўчыя майстэрні. Вонкавы гандаль калоній таксама падвяргаўся ўціскам. У 1763 былі прыняты законы аб суднаходстве, па якіх тавары дазвалялася ўвозіць і вывозіць з амерыканскіх калоній толькі на брытанскіх судах. Акрамя таго, усе прызначаныя для калоній тавары павінны былі грузіцца ў Велікабрытаніі, незалежна ад таго, адкуль іх везлі. Такім чынам метраполія старалася паставіць увесь знешні гандаль калоній пад свой кантроль. І гэта не лічачы мноства пошлін і падатковых збораў на тавары, якія каланісты ўласнаручна ўвозілі дадому.

Перадумовы вайны за незалежнасць

Да другой паловы XVIII стагоддзя насельніцтва амерыканскіх калоній усё выразней выступала як агульнасць людзей, якія знаходзіліся ў канфрантацыі з метраполіяй. Значную ролю ў гэтым адыграла развіццё каланіяльнай прэсы. Першая амерыканская газета з'явілася ў красавіку 1704 года, а да 1765 іх было ўжо 25. Алею ў агонь падліў Закон аб Гербавым зборы, які цяжка ўдарыў па амерыканскіх выдаўцах. Незадаволенасць выяўлялі і амерыканскія прамыслоўцы і гандляры, вельмі незадаволеныя каланіяльнай палітыкай метраполіі. Прысутнасць англійскіх войскаў (якія засталіся там пасля сямігадовай вайны) на тэрыторыі калоній таксама выклікала незадаволенасць каланістаў. Усё часцей гучалі патрабаванні аб прадастаўленні незалежнасці.

Адчуваючы сур'ёзнасць сітуацыі Вялікабрытанія і амерыканская буржуазія шукалі рашэнне, якое задаволіла б інтарэсы як метраполіі, так і калоній. Так, у 1754 па ініцыятыве Бенджаміна Франкліна быў вылучаны праект па стварэнні саюза паўночнаамерыканскіх калоній з уласным урадам, але на чале з прэзідэнтам, які назначаецца брытанскім каралём. Хаця праект і не прадугледжваў поўнай незалежнасці калоній, у брытанскага ўрада ён выклікаў вельмі негатыўную рэакцыю.

Усё гэта стала перадумовамі Вайны за незалежнасць ЗША.

Канада

У 1497 годзе некалькі экспедыцый на востраў Ньюфаўндленд, звязаных з імёнамі Кэбатаў, паклалі пачатак дамаганням Англіі на тэрыторыю сучаснай Канады. У 1610 годзе была заснавана калонія Ньюфаўндленд.

У 1763 годзе па Парыжскай дамове Новая Францыя перайшла ва ўладанне Вялікабрытаніі і стала правінцыяй Квебек. Брытанскімі калоніямі былі таксама Зямля Руперта (раён вакол Гудзонава заліва ) і востраў прынца Эдварда.

Фларыда

У 1763 годзе Іспанія перадала Фларыду Вялікабрытаніі ў абмен на кантроль над Гаванай, якую ангельцы занялі падчас Сямігадовай вайны. Ангельцы падзялілі Фларыду на Ўсходнюю і Заходнюю і заняліся прыцягненнем перасяленцаў. Для гэтага перасяленцам прапанавалі зямлю і фінансавую падтрымку.

У 1767 годзе паўночная мяжа Заходняй Фларыды была істотна перасунутая, так што Заходняя Фларыда ўключыла часткі сучасных тэрыторый штатаў Алабама і Місісіпі.

Падчас вайны за незалежнасць ЗША Вялікабрытанія захавала кантроль над Усходняй Фларыдай, але Іспанія змагла захапіць Заходнюю Фларыду дзякуючы саюзу з Францыяй, якая знаходзіцца ў стане вайны з Англіяй. Па Версальскай мірнай дамове 1783 года паміж Вялікабрытаніяй і Іспаніяй уся Фларыда адышла Іспаніі.

Востравы Карыбскага рэгіёна

Першыя ангельскія калоніі з'явіліся на Бярмудзкіх выспах (1612), выспах Сэнт-Кітс (1623) і Барбадас (1627) і былі затым скарыстаны для каланізацыі іншых выспаў. У 1655 пад кантролем ангельцаў апынулася Ямайка, аднятая ў Іспанскай імперыі.

Цэнтральная Амерыка

У 1630 годзе агенты ангельцаў заснавалі кампанію «Правідэнс» (Providence Company), прэзідэнтам якой быў граф Уорык, а сакратаром — Джон Пім, занялі дзве невялікія выспы каля Берага Маскітаў і ўсталявалі сяброўскія адносіны з мясцовымі жыхарамі. З 1655 па 1850 год Англія, а затым Вялікабрытанія, прэтэндавалі на пратэктарат над індзейцамі міскіта, аднак шматлікія спробы заснаваць калоніі былі малапаспяховымі, і пратэктарат аспрэчваўся Іспаніяй, цэнтральнаамерыканскімі рэспублікамі і ЗША. Пярэчанні з боку ЗША былі выкліканыя асцярогамі, што Англія атрымае перавагу ў сувязі з меркаваным будаўніцтвам канала паміж двума акіянамі. У 1848 годзе захоп горада Грэйтаўна (цяпер называецца Сан-Хуан-дэль-Нортэ) індзейцамі міскіта пры падтрымцы ангельцаў выклікаў вялікі ажыятаж у ЗША і ледзь не прывёў да вайны. Аднак падпісаннем дамовы Клейтан-Булвера 1850 абедзве дзяржавы абавязаліся не ўмацоўваць, не каланізаваць і не дамінаваць ні над якой часткай тэрыторыі Цэнтральнай Амерыкі. У 1859 годзе Вялікабрытанія перадала пратэктарат Гандурасу.

Першая англійская калонія на беразе ракі Беліз узнікла ў 1638 годзе. У сярэдзіне XVII стагоддзі былі створаны і іншыя ангельскія селішчы. Пазней брытанскія пасяленцы заняліся нарыхтоўкамі драўніны кампешавага дрэва, з якога здабывалася рэчыва, выкарыстоўванае пры вырабе фарбавальнікаў для тканін і якое мела вялікае значэнне для шерстопрадзільнай прамысловасці ў Еўропе.

Паўднёвая Амерыка

У 1803 годзе Брытанія захапіла галандскія паселішчы ў Гвіяне, а ў 1814 годзе па Венскай дамове афіцыйна атрымала землі, аб'яднаныя ў 1831 годзе пад назвай Брытанская Гвіяна.

У студзені 1765 брытанскі капітан Джон Байран даследаваў востраў Сондерс на ўсходнім ускрайку архіпелага Фальклендзкія астравы і заявіў аб далучэнні яго да Вялікабрытаніі. Бухту капітан Байран, якая знаходзіцца на Сондерсе, назваў Порт-Эгмант. Тут у 1766 годзе капітан Макбрайд заснаваў англійскае паселішча. У тым жа годзе Іспанія набыла ў Бугенвіля французскія ўладанні на Фалклендах і, замацаваўшы тут сваю ўладу ў 1767 г., прызначыла губернатара. У 1770 годзе іспанцы напалі на Порт-Эгмант і выгналі брытанцаў з вострава. Гэта прывяло да таго, што дзве краіны апынуліся на мяжы вайны, аднак заключаная пазней мірная дамова дазволіла брытанцам вярнуцца ў Порт-Эгмант у 1771 г., пры гэтым ні Іспанія, ні Вялікабрытанія ад сваіх дамаганняў на астравы не адмовіліся. У 1774 году, напярэдадні Вайны за незалежнасць ЗША, Вялікабрытанія ў аднабаковым парадку пакінула свае заморскія валадарствы, уключаючы Порт-Эгмант. Пакідаючы Фалкленды ў 1776, брытанцы ўсталявалі тут памятную таблічку ў пацверджанне сваіх правоў на дадзеную тэрыторыю. З 1776 да 1811 года на астравах захоўвалася іспанскае паселішча, якое кіравалася з Буэнас-Айрэса як частка Віцэ-каралеўства Рыа-дэ-ла-Плата. У 1811 г. іспанцы пакінулі астравы, таксама пакінуўшы тут таблічку ў доказ сваіх правоў. Пасля абвяшчэння незалежнасці ў 1816 Аргенціна аб'явіла Фалкленды сваімі. У студзені 1833 брытанцы зноў высадзіліся на Фалклендах і апавясцілі аргентынскія ўлады аб намеры аднавіць сваю ўладу на астравах.

Храналогія заснавання англійскіх калоній

1. 1607 — Віргінія (Джэймстаўн)
2. 1620 — Масачусэтс (Плімут і Пасяленне бухты Масачусэтс)
3. 1626 — Нью-Ёрк
4. 1633 — Мэрыленд
5. 1636 — Род-Айлэнд
6. 1636 — Канектыкут
7. 1638 — Дэлавэр
8. 1638 — Нью-Гэмпшыр
9. 1653 — Паўночная Караліна
10. 1663 — Паўднёвая Караліна
11. 1664 — Нью-Джэрсі
12. 1682 — Пенсыльванія
13. 1733 — Джорджыя