Тамаш Зан (паэт)

Тамаш Зан
польск.: Tomasz Zan
Валенці Ваньковіч. Партрэт Тамаша Зана. 1837
Асабістыя звесткі
Дата нараджэння	21 снежня 1796(1796-12-21)
Месца нараджэння	Мясата, Вілейскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	19 ліпеня 1855(1855-07-19) (58 гадоў)
Месца смерці	маёнтак Кахачын, Сенненскі павет, Магілёўская губерня, Расійская імперыя
Пахаванне	Смальяны
Грамадзянства	Расійская імперыя
Бацька	Караль Зан[d]
Маці	Кацярына Зан з Дылеўскіх[d]
Жонка	Брыгіда са Свентаржэцкіх
Дзеці	Віктарын (1848), Абдон (1849), Клемент (1852), Станіслаў (1854)
Альма-матар	Віленскі ўніверсітэт
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	паэт, драматург, геолаг, даследнік прыроды, музеязнавец
Кірунак	рамантызм
Жанр	элегія, балада, трыялет, паэма
Мова твораў	польская
Подпіс
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы
Цытаты ў Вікіцытатніку

Тамаш Зан (польск.: Tomasz Zan; 21 снежня 1796, в. Мясата Ашмянскага павета Віленскай губерні, цяпер Маладзечанскі раён, Мінская вобласць — 19 ліпеня 1855, маёнтак Кахачын за 39 км ад Оршы, Сенненскі павет, Магілёўская губерня, Расійская імперыя) — удзельнік вызвольнага руху, даследнік прыроды, літаратар, музеязнавец, геолаг, даследнік прыродных багаццяў Урала. Адзін са стваральнікаў таварыства філаматаў, стваральнік таварыства прамяністых, рэарганізаванага пазней у таварыства філарэтаў; сябра Адама Міцкевіча і Яна Чачота. Кіраўнік першых рэвалюцыйных арганізацый на Беларусі і Літве. Адыграў значную ролю ў развіцці новага літаратурнага кірунку — рэвалюцыйнага рамантызму. Першым з кола віленскіх паэтаў прызнаў беларускую народную творчасць за адзін з найгалоўнейшых раздзелаў сваёй паэтычнай праграмы.

Біяграфія

Паходжанне

Тамаш Зан у маладыя гады

Сапраўднае прозвішча самога паэта і яго продкаў вымаўлялася мякка — «Зань». У часе вучобы ў Віленскім універсітэце вымаўленне з невядомых прычын пацвярдзела, імаверна, па звычайным недаглядзе аднаго са службоўцаў канцылярыі. Род Заняў належаў да тыповай беларускай шляхты.

Дзед Тамаша Зана — таксама Тамаш — быў бурмістрам у Радашковічах, дзе меў зямельныя надзелы і арандаваў непадалёк адсюль маёнтак Селішча. Продкі Тамаша Зана па матчынай лініі жылі ва Уздзе і былі перайшоўшымі з праваслаўя ўніятамі.

Бацька Тамаша — Караль Зан — атрымаў у спадчыну ўладанні ў Радашковічах. Удзельнічаў у паўстанні Тадэвуша Касцюшкі і пасля яго здушэння вярнуўся дамоў, але з пачаткам рэпрэсій у дачыненні да паўстанцаў уцякае пад Каралявец.

Цяжарную жонку Кацярыну з першым сынам Вінцэнтам адводзіць у маёнтак Селішча да брата, дзе яна мусіла пачакаць, пакуль вызваліцца маёнтак Халецкаўшчына ў Вілейскім павеце, аднак з невядомых прычын, дакументы на куплю маёнтка губляюцца і Кацярына, даведаўшыся пра гэта ўжо ў дарозе, вымушаная была застацца ў вёсцы Мясаце, дзе 21 снежня 1796 года нарадзіўся Тамаш Зан.

Некаторыя лічаць, што роды адбыліся ў доме паноў Тышынскіх, з якімі зналіся Зані. Зрэшты, беларускі гісторык Валянцін Грыцкевіч у Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве СССР у Ленінградзе знайшоў «выпись крестной метрики», якая сведчыць, што Тамаш Карлавіч Зан, нарадзіўся ў 1796 у карчме Мясата за 14 км ад Маладзечна на тракце, пралеглым між Мінскам і Вільняю.

Маленства

Паводле меркаванняў біёграфаў паэта, жонка Караля Заня была вымушаная ўцячы з Вінцэнтам і Тамашам у лес празь небяспечнасць надыходзячых у Мясату казацкіх войскаў. Там ёй дапамагала мясцовая сялянка, якая хадзіла туды наведаць свайго мужа, які хаваўся ад рэкрутчыны. Пасьля Мясаты Кацярына разам з дзецьмі вярнулася ў Селішчы, куды неўзабаве, пачуўшы пра амністыю, трапіў і сам Караль Зань. Тут ён уладкоўваецца аканомам у адстаўнога палкоўніка польскіх войскаў Трэмбіцкага ў недалёкім маёнтку Вязынь, дзе праходзіць маленства будучага паэта і першыя ўрокі граматы ў дзяка Аляшкевіча.

Неўзабаве маці адвозіць юнага Тамаша да сваіх бацькоў у мястэчка Узда, дзе ўладкоўвае яго ў парафіяльную школу, аднак пасля сьмерці свайго дзеда разам з бабуляй ізноў вяртаецца ў Вязынь. Цяпер ён працягвае вучобу ў гувернёра Калантая ў суседняй Слабадзе (вучыцца разам з дзецьмі нейкіх Мікуліцкіх). Праз некалькі месяцаў, у 1807 годзе, разам з малодшым братам Ігнасем пасылаецца ў Мінскую гімназію.

Мінская гімназія: 1805—1812

Тамаш Зан у маладыя гады. Малюнак Яна Рустэма. За своеасабліую форму ілба паэта жартаўліва называлі «Трохкутным»

Будучы гімназістам Тамаш належыў да ліку найбольш здатных вучняў. Таксама актыўна ўдзельнічаў у студэнцкіх зборах і забавах. Будынак тагачаснай Мінскай гімназіі знаходзіўся на Высокім рынку, які з XVII ст. зрабіўся адміністрацыйным, гандлёвым і культурным цэнтрам Мінска. Асобныя вобразы з тагачаснага жыцця гораду запомніліся юнаму Тамашу надзвычай:

Яўрэйка з абаранкам, немец з грэчаскімі піражкамі, званар-езуіт, вар'ят Янка, смаргонскія мядзведзі, гукі царкоўнага звона, сад Карнеева, Залатая Горка, Кальварыя, архірэй Пацёмкін — вакол усяго гэтага і круціліся думкі мінскіх дзяцей да 1812 года. Нянавісці і розніцы між нацыямі не ведалі... З тае грубае і дзікае мовы маскалёў, бо мінскім сялянскім прастамоўем ахвотна карысталіся студэнты, прыжылося башкірскае «гайда»

Найбліжэйшымі сябрамі Тамаша Зана ў Мінскай гімназіі былі браты Верашчакі з Наваградчыны — Міхал і Юзаф. Асабліва моцна ён пасябрыўся з Міхалам, дзякуючы якому Тамаш пазнаёміўся з яго сястрой Марыляй Верашчакай — будучай каханай Адама Міцкевіча, які, у сваю чаргу, пазнаёміўся з ёю не без пасярэдніцтва Зана.

Далейшай вучобе ў Мінскай гімназіі перашкодзіла хвароба Тамаша, таму бацькі вырашылі забраць яго разам з братам Ігнасем дамоў у фальварак Выверы, які яго бацькі ўзялі ў арэнду. Тут прайшлі самыя яркія юнацкія гады Тамаша. Выверы былі недалёка ад Маладзечна, таму па выздараўленні Тамаша бацькі паслалі яго разам з малодшым Ігнасем і Стэфанам давучвацца ў Маладзечанскую павятовую школу, якую толькі што перавялі з Бабруйску. У здыманай маладзечанскай кватэры разам з братамі пасялілася і бабка Далеўская.

Маладзечанскі пэрыяд

Тамаш Зан, частка малюнку Р. Жукоўскага (1825—1855)

Звесткі пра маладзечанскі пэрыяд жыцця паэта захаваліся збольшага ў дакументах следчай камісіі працэсу над філаматамі.

Напрыклад, абвінавачанне ў «непажадным кірунку думак» абгрунтоўвалася тым, што Тамаш «яшчэ з дзяцінства, з павятовай маладзечанскай школы зневажаў урад і пісаў недобранадзейныя вершы, а таксама стварыў там нейкае таварыства». Пад згаданым таварыствам мелі на ўвазе вайсковую гульню, што вымагала хлапчукоў дзяліцца на дзве «арміі»: расійскую — армію Марса, які ўвасабляў грубую сілу, і польскую — армію Апалона, бога любові. На чале арміі Апалона часта быў Тамаш Зан, які карыстаўся павагаю паплечнікаў за «мінскую вучонасць». Да справы таксама быў далучаны верш, напісаны Занам у 1815 годзе пад назваю «Марш для студэнтаў, апалонавага войска», дзе быў прамы заклік да падрыхтоўкі вайны супраць «маскаля», і незакончаная камедыя «Сталасць у сяброўстве», што таксама накіроўвалася супраць царскага самадзяржаўя.

Саміх «маладзечанскіх» твораў Тамаша Зана не захавалася. Адзінае сведчанне пра іх — рапарт сенатара Мікалая Навасільцава вялікаму князю Канстанціну ў маі 1824 года, які потым апублікаваў Фёдар Вяржбоўскі ў брашуры «К истории тайных обществ и кружков среди литовско-польской молодёжи» (Варшава, 1898).

Віленскі ўніверсітэт: 1815—1820

Дзядзінец Віленскага ўніверсітэта і Царква святога Яна, дзе ў 1815—1820 гадах вучыўся Тамаш Зан

У 1815 годзе Тамаш Зан за ўласны кошт паступае на фізіка-матэматычны фалькутэт Віленскага ўніверсітэта і, каб мець сродкі на жыццё, працуе гувернёрам. Паралельна займаўся на літаратурным факультэце.

Т. Зан становіцца тут членам патрыятычнага таварыства шубраўцаў; прымаецца ў масонскую ложу.

Ужо ў першы год навучання ён ўступае ў Таварыства шасці, у якое ўваходзілі студэнты-мінчукі. У 1817 годзе Тамаш Зан становіцца адным з заснавальнікаў Таварыства філаматаў, у 1820 — стварае Таварыства прамяністых, рэарганізаванае пазней у Таварыства філарэтаў. Згодна з назвай «тэорыі прамянёў», ад кожнага добразычлівага чалавека сыходзяць прамяні, якія жыватворна ўздзейнічаюць на тых, хто яго абкружае. Таварыства прамяністых за кароткі час сабрала 200 сяброў і складалася ў пераважнай большасці з беларускай моладзі.

У 1823 годзе арыштоўваецца царскімі ўладамі. Захаваліся дакументы аб выдачы Зану дыплома магістэрскай ступені па філасофіі, які ён не паспеў атрымаць праз арышт. У часе следства 1823—1824 гг. усю віну за стварэнне і дзейнасць згуртаванняў моладзі бярэ на сваю адказнасць, дзякуючы чаму астатніх арыштаваных, у ліку якіх знаходзіліся Адам Міцкевіч, Ян Чачот, Ігнат Дамейка і слабы здароўем Юзаф Яжоўскі выслалі ўглыб Расіі, а не зняволілі ў цытадэлі. Адам Міцкевіч пазней увасобіў сумленнасць і таварыскасць Тамаша ў III частцы «Дзядоў». На адным з допытаў Зан выказаўся: «Мы не стваралі часу — час ствараў нас».

За некалькі дзён да высылкі Зана ў кляштарныя муры дазволілі наведацца тым, хто хацеў з ім развітацца. Філарэт Ота Слізень прыгадвае ў сваіх нататках, што «дзверы ў камеры Зана ў кляштары ўсе гэтыя дні амаль не зачыняліся» і калі ён туды ўвайшоў:

…у камэры было ўжо некалькі філарэтаў, сярод іх — Міцкевіч, Адынец, Пясецкі, Фрэенд, два Тамашовы браты, Чачот, Сузін і хтосьці яшчэ… Усіх я знайшоў моцна расчуленымі, бо якраз у гэтую хвіліну Чачот пад акампанемент гітары Тамаша спяваў толькі што складзеную ім песню на народнай гаворцы, песню жаласную, развітальную, якая сваёй мелодыяй і зместам выклікала ўсеагульны плач…

Пра гэтае развітанне таксама расказвае Антоні Эдвард Адынец:

Было нас некалькі дзясяткаў вечарам у камеры Тамаша Зана, куды неўзабаве зайшлі Сузін і Чачот. Апошні заспяваў пад гітару толькі што складзеную ім песню на народнай гаворцы: Да лятуць, лятуць да дзікіе гусі, Да нас павязуць до далёкое Русі… Далей у песні расказвалася пра гусей, якія адлятаюць на поўдзень, у той час як асуджаных павязуць на поўнач, і хто ведае ці вярнуцца яны калі-небудзь назад. І так глыбока ўзрушыла ўсіх гэтая песня, што яна выклікала агульны плач, а спявак стаў аб’ектам абдымкаў.

Высылка: 1824—1837

Асноўны артыкул: Аб мэтах і спосабах утрымання прапанаванага Музеума ў Арэнбургу

За арганізацыю падпольных таварыстваў Тамаша Зана ў кастрычніку 1824 высылаюць у Арэнбурскую фартэцыю, адкуль яго вызваляюць 22 лістапада 1825. Там ён застаецца верным сваім ідэалам і, паводле звестак рускага пісьменніка Эрнста Сафонава, удзельнічае ў тайнай арганізацыяй расійскіх рэвалюцыянераў у Арэнбургу і сябруе з яе кіраўніком, рускім паэтам Пятром Кудрашовым. У 1833 годзе прымае ўдзел у змове высыльных, якія рыхтавалі ўзброенае паўстанне супраць мясцовых уладаў з мэтай уцячы за мяжу, аднак спроба гэта не ўдалася.

У высылцы Тамаш Зан сустракае вядомага нямецкага навукоўца-прыродазнаўца Аляксандра Гумбальта, які прыязджаў на Урал для навуковай экспедыцыі. Пад яго ўздзеяннем паэт захапляецца вывучэннем геалогіі і батанікі. Праз некаторы час Тамашу даручаюць геалагічную выведку на шырокіх прасторах Прыўралля і Тургайскага стэпу. На Волзе, пад Самарай, ён адшукаў нафту, у Заўральскім стэпе — багатыя паклады золата, каля Троіцкай фартэцыі — медную руду. У высылцы Тамаш Зан сустракаўся з многімі даследнікамі, якія прыязджалі вывучаць прыроду Прыўралля — батанікам з Дэрпта Эдуардам Аляксандравічам Эверсманам, яго землякамі геолагамі Рыгорам Пятровічам Гельмерсенам і Эрнстам Гофманам, хімікам Карлам Гёбелем, астраномам Васілём Фёдаравічам Фёдаравым, прафесарам Хрыстафорам Ханстэнам, лейтэнантам Дуэ з Нарвегіі і іншымі.

У арэнбурскай ссылцы паэт таксама пазнаёміўся з Рыгорам Сілычам Карэліным — прадзедам паэта Аляксандра Блока. Меў сустрэчы з сасланым кампазітарам Аляксандрам Аляксандравічам Аляб’евым, удзельнікам вайны 1812 года, сябрам Дзяніса Давыдава і Аляксандра Грыбаедава, аўтарам славутых вакальных твораў «Салавей», «Вечаровы звон», «Доўгая дарога».

З прапановы генерал-губернатара П. Сухцелена напісаў грунтоўную працу па музейнай справе «Аб мэтах і спосабах утрымання прапанаванага Музеума ў Арэнбургу». Стварыў багаты мінералагічны музей у Арэнбургу за што атрымаў званне чыноўніка XIV класу (калежскага рэгістратара).

У 1831 у англійскім часопісе «Рэвю брытанік», выдаваным на французскай мове, быў змешчаны артыкул «Палітычная гісторыя Літвы» з аповедам падзеяў 1817—1823 гг. у Віленскім універсітэце з падрабязным асвятленнем лёсаў іх удзельнікаў, у тым ліку і «найпрамяністага» Тамаша Зана. Улетку 1833 знаходзіўся на лячэнні на Сергіеўскіх серных водах каля Самары. У снежні 1833 вярнуўся да выканання сваіх абавязкаў. З 18 ліпеня па 5 снежня 1834 праводзіў геагнастычныя даследаванні кіргізскага стэпу, у выніку якіх ён выявіў у наносах рэк Адырлы, Таўкарагайлы-Аят, Сарымсаклы і іншых дзесяць золатаўтрымальных прыіскаў, а таксама паклады меднай руды на поўдні ад Тройцкай крэпасці.

За гэта Тамаш Зан быў прыстаўлены да грашовай узнагароды ў 1500 рублёў і быў узведзены ў X клас паводле «Табелю аб рангах» (атрымаў чын калежскага сакратара).

Падарожнічаў па Башкірыі, пабываў у Екацярынбургу (пісаў пра цяжкія ўмовы работы ў Саймонаўскіх капальнях золата і малахіту). Цікавіўся фальклорнымі традыцыямі башкіраў. Адным з першых вывучаў народную паэзію і норавы казахаў, татар, башкір і пакінуў запіс адной цюрскай песні. Пад уражаннем сваіх падарожжаў па Прыўраллю і аповядаў відавочцаў у 1833 выказаў намер напісаць трылогію пра гэты край у часе Пугачоўскага паўстання, аднак планаванага не здзейсніў.

У высылцы Тамаш Зан вёў дзённік.

Улічваючы нямалыя заслугі Тамаша Зана ў вывучэнні прыроды Урала і выяўленні пакладаў золата, 3 мая 1837 года, паэту паведамілі, што:

Государь император всемилостивейше соизволил разрешить Зану оставить, буде пожелает, службу в Оренбургском крае, с правом продолжить оную в других губерниях или возвратиться на родину

Пасля ад'езду Тамаша Зана, створаны ім Арэнбурскі музей перайшоў у рукі былога інспектара Гарадзенскай гімназіі Міхаіла Фадзеевіча Зялёнкі, які за ўдзел у паўстанні знаходзіўся ў ссылцы ў Арэнбургу.

Санкт-Пецярбург: 1837—1841

Тамаш Зан у сталым веку. Паводле малюнка Ю. І. Крашэўскага

У кастрычніку 1837 Тамаш прыязджае ў Санкт-Пецярбург, дзе ён, уладкаваўшыся бібліятэкарам у Горным інстытуце, заняўся выданнем «Геагнастычных назіранняў» — вынікам сямігадовых даследаванняў прыродных багаццяў Урала агульным аб'ёмам у сто друкаваных аркушаў. Аднак апублікаваць кнігу Зану не ўдалося, а месцазнаходжанне гэтага рукапісу невядома дагэтуль. Таксама склаў карту Прыўральскага краю. У 1839 здае экзамены на атрыманне кваліфікацыі горнага інжынера. Двойчы запрашаецца для выступлення з дакладамі ў Імператарскае Рускае геаграфічнае таварыства.

Неўзабаве пасля прыезду Тамаша выклікаюць у канцылярыю III аддзялення імператарскага ведамства. Даведаўшыся аб яго ўдзеле ў арэнбурскай змове 1833 года, яго вырашаюць вярнуць назад у Арэнбург у суправаджэнні жандара. На дапамогу паэту прыходзяць яго віленскія сябры, аселыя ў Пецярбургу, і найперш Францішак Малеўскі. Аднак справа аб удзеле ў планаваным бунце даходзіць да самога шэфа жандараў, галоўнага начальніка III аддзялення графа Бенкендорфа. У гэты момант за Тамаша Зана заступаецца арэнбурскі генерал-губернатар Васіль Аляксеевіч Пятроўскі, які высока цаніў высыльнага за яго геалагічныя адкрыцці і шырыню ведаў.

Вяртанне

Пасля сямнаццацігадовай высылкі ў 1841 годзе Тамаш Зан вяртаецца на радзіму. Пасля Горадні і Вільні некаторы час разам з Янам Чачотам жыў у Далматаўшчыне каля Карэліч, у маёнтку філамата Антонія Вяржбоўскага. Працаваў у Віленскім корпусе горных інжынераў, а праз чатыры гады — інспектарам дзяржаўных маёнткаў на Аршаншчыне і з 1844 на Лепельшчыне. Тут сышоўся з сям'ёй Кусцінскіх. Міхаіл Кусцінскі, студэнт Пецярбурскага ўніверсітэта, а пазней вядомы археолаг, успамінаў, што Зан быў душой кожнага таварыскага сходу. Сачыняў музыку, песні, у тым ліку і на словы Я. Чачота. У 1845 выходзіць у адстаўку.

Як адзначае Тамашовы паплечнік і блізкі сябра Ігнат Дамейка: «Тамаш Зан прыехаў здаровы і вясёлы, як і раней — сардэчны, разумны. Здавалася, ён збярог у сабе ўсю маладую сілу і кемлівасць». Але праз некалькі месяцаў Зан захварэў: «гэта быў пачатак вар'яцтва, якое прыйшло не адразу, нягледзячы на лекі, што даваў яму брат».

Па вяртанні паэта адразу акружаюць сябры і асабліва Марыля Путкамер, якая забірае яго да сябе ў маёнтак Бальценікі, дзе Тамаша кранае Марыліна дачка Зося, якая спявае яму, граючы на фартэпіяна, песні Яна Чачота. Разам з Марыляй і малодшым братам Ігнасем наведвае сям'ю Бялінскіх у Янушах, Марыліных братоў Юзафа ў Смольчыцах і Міхала ў Дварцы, дзе яго прымаюць з вялікаю радасцю. Варта адзначыць, што будучы героем міцкевічавых «Дзядоў», Тамаш Зан стаў жывой легендай у вачах сваіх сучаснікаў.

У вёсцы Аборак на Маладзечаншчыне ў сям'і добрых знаёмых Дэдэркаў Тамаш Зан сустракае маладую Брыгіду Свентажэцкую з недалёкай Маліноўшчыны, якая зачытвалася рамантычнаю літаратурай і захаплялася творчасцю свайго сучасніка Адама Міцкевіча. Неўзабаве Брыгіда захалася ў Тамаша і той адказаў узаемнасцю. Пазней у лісце Марылі Путкамер ён прызнаваўся:

Я ўбачыў у ёй самую Літву, якая вітае свайго сына з выгнання, убачыў у ёй анёла, які нагадвае мне маю маладосць, боства, якое прадракае мне шчаслівую будучыню

Брыгіда Зан (народжаная Свентаржэцкая) з сынамі. Сядзіць — Абдон, стаяць (злева направа) — гувернёр, Віктарын і Клемент.

Магіла Тамаша Зана на акварэлі Н. Орды, 2-я пал. XIX стагоддзя

29 кастрычніка 1846 у мястэчку Лебедзева пад Маладзечнам яны пабраліся шлюбам. Вяселле было мнагалюднае і апрача радні прыехалі яго найбліжэйшыя сябры Марыля і Ваўжынец Путкамеры, браты Верашчакі — Юзаф і Міхал.

Апошнія дзевяць гадоў жыцця вёў актыўную краязнаўчую і літаратурную работу. Нейкі час жыў у Беніцы, займаўся геалагічнымі даследаваннямі і геалагічнай працай. У беніцкіх сваякоў жонкі ў старасвецкім будынку бачыў галерэю і мемарыяльную залу, у якой суткі правёў Напалеон у снежні 1812. Пасля Беніцы разам з сям'ёй пераехаў у Аборак, дзе пражыў тры гады. Пад канец жыцця пры дапамозе Марылінага мужа Ваўжынца Путкамера за грошы, атрыманыя ў якасці пасагу, Зан набыў маёнтак Кахачын (сёння — в. Какоўчына). У набыцці маёнтку яму таксама дапамог А. Дабравольскі, які паставіў своеасаблівую ўмову: «новаспечаны памешчык» мусіў «аддзякаваць» яго, напісаўшы тут аўтабіяграфію, аднак задума засталася няздзейсненай. Адам Міцкевіч з Парыжа паведамляў ў Чылі Ігнату Дамейку: «У Зана вёсачка ў Беларусі».

Спачатку неспрактыкаванаму ў гаспадарцы паэту маёнтак Кахачын прынёс толькі турботы. У лісце да Кусцінскіх Зан скардзіўся: «За два прайшоўшых гады вычарпаў у мяне гэты маёнтак усе зберажэньні». Пазней Марылі Путкамер ён напіша:

Вязень над Віліяй, хворы над Нёманам, чыноўнік над Дзвіной, не прытуліла мяне сяброўства на Літве, горная справа на Жмудзі, сваяцтва і вучоная сябрына на Чорнай, грамадзянства і набожнасьць над Дняпром і на Белай Русі. Няўжо ж, пакуль жыву, буду вечным выгнаннікам і пілігрымам?

Толькі праз некалькі гадоў, калі Заны пабудавалі дом, займелі гаспадарку, жыццё пайшло належным парадкам. У Тамаша і Брыгіды Занаў нарадзіліся чатыры сыны: Віктарын (1848), Абдон (1849), Клемент (1852) і Станіслаў (1854).

Памёр тут жа 7 ліпеня 1855 года ад менінгіту. Пахаваны на каталіцкіх могілках у мястэчку Смаляны. Жонка Брыгіда памерла 23 жніўня 1900 ва ўзросце 81 года. Яе пахавалі побач з мужам. У эпітафіі на мемарыяльнай пліце, усталяванай кс. Уладзіславам Любамірскім, што ляжыць перад помнікамі, гаворыцца:

Мілы Богу і людзям Тамаш Зан, памяць пра якога блаславенна. Жыў шэсьцьдзесят гадоў. Памёр 7 ліпеня 1855 года ў Кахачыне. Са Свентаржэцкіх Брыгіда Зан пахаваная побач з сваім мужам 23 жніўня 1900 года ва ўзросце 81 год. Сын іх немаўля Стась памёр у 1854 годзе.

Постаць

Блізкі сябра Тамаша Зана Ігнат Дамейка наступным чынам апісваў знешнасць свайго таварыша:

Быў Тамаш Зан... чалавекам з шырокімі схільнасцямі: грунтоўна ведаў прыродазнаўчыя і эксперыментальныя навукі, слыў добрым матэматыкам і паэтам, ведаў літаратуру і нашу гісторыю, старажытныя мовы; быў вялікім аматарам мастацтваў, у першую чаргу музыкі, якую добра ведаў; выдатна спяваў. Сярэдняга росту, смуглаватага твару, з малымі агністымі вачыма і цёмнымі кучаравымі валасамі, з высокім ілбом, які трохі звужаўся ўверсе. Калі ён спяваў, імправізаваў, тады ад яго, казалі, ад чала і вачэй нібы сыходзіла праменне, якім проста паланяў сэрцы ўсіх, хто яго слухаў. Нездарма Зан атрымаў ганаровую мянушку «архіпрамяністы»

Творчая спадчына

Пісаў з 1816 элегіі, балады, трыялеты, паэмы, сатырычныя творы, сярод якіх найбольш вядомая іраікамічная паэма «Смерць табакеркі» («Zgon tabakiery»).

Тамаш Зан таксама аўтар заснаваных на беларускім фальклоры паэтычных твораў на польскай мове. У камедыі «Грэчаскія піражкі» (1817, пастаўлена ў Арэнбургу 11 лютага 1830) выкарыстаў беларускі фальклор, у паэме «Табакерка» (1818) апісаў беларускае вяселле, свята Купалле, звычаі і абрады беларусаў. Ім напісаныя балады і паэмы «Цыганка», «Свіцязь-возера» (абедзве 1820), «Твардоўскі», «Бекеш» і лірычныя вершы, у прыватнасці, верш «Мінчук» (1836) і «Сабіраемся з-над Урала на Літву» (1838). Тамаш Зан адыграў значную ролю ў развіцці новага літаратурнага кірунку — рэвалюцыйнага рамантызму.

Ва ўральскім дзённіку «З выгнання» паэт выказаў намер пісаць на беларускай мове, аднак ніводзін з яго беларускіх твораў не захаваўся.

У 1833 Т. Зан адзначыў у дзённіку, што «напісаў па-руску дзіцячую камедыю „Русалки и леший“, накшталт „Грэчаскіх піражкоў“». Невядома, ці ставілася яна на сцэне ў Арэнбургу.

Творы

• Tryolety i wiersze miłosne. — Warszawa, 1922;
• Z wygnania. — Wilno, 1929.

Беларускія пераклады

• Філаматы і філарэты: Зборнік. — Мн., 1998.

Ушанаваньне памяці

• Паводле звестак Арэнбурскага краязнаўчага музея, імя Тамаша Зана носіць араграфічнае ўзвышша на Паўднёвым Урале.
• У Гродне ёсць вуліца Зана.
• Вобраз Т. Зана выведзены А. Міцкевічам у «Дзядах».

Продкі Тамаша Зана

Унучкай Тамаша Зана была польская паэтэса Казімера Ілаковіч, а праўнукамі — грамадскі дзеяч, аўтар успамінаў і вершаў Алена Станкевіч і польскі ваенны дзеяч Тамаш Зан.

Літаратура

• [0 2] // Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). / Укладальнік Л. У. Маракоў.
• Dunajówna M. Dzieciństwo i lata szkolne Tomasza Zana. — Wilno, 1932;
• Gawalewicz M. Poeta promienisty. — Warszawa, 1911;
• Калинкович Н. «Дело № 26» // Нёман. 1990, № 4;
• Кандрацюк Г. Тамаш Зан, вечны пілігрым // Ніва № 14 (2447). 2003, 6 крас.
• Тамаш Зан, 1796—1855 // Літаратура Беларусі : першая палова XIX стагоддзя : хрэстаматыя / [укладанне, прадмова, біяграфічныя даведкі і каментарыі К. Цвіркі]. Мінск, 2000. С. 52-67. Змест : [Біяграфічная даведка] / [К. А. Цвірка]. [Выбраныя творы] / Тамаш Зан.
• Тамаш Зан, 1796—1855 // Філаматы і філарэты : зборнік / [укладанне, пераклад польскамоўных твораў, прадмова, біяграфічныя даведкі пра аўтараў і каментарыі Кастуся Цвіркі]. Мінск, 1998. С. 197—230. Змест: [Біяграфічная даведка] / [К. Цвірка]. Творы ; Пісьмы / Тамаш Зан.
• Зан Тамаш // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. Мінск, 1998. Т. 6. С. 525—526.
• Зан Тамаш // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — 527 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
• Зан Тамаш // Беларусь : энцыклапедычны даведнік. Мінск, 1995. С. 321.
• Зан Тамаш // Асветнікі зямлі Беларускай, X — пачатак XX ст. : энцыклапедычны даведнік. Мінск, 2001. С. 176—177.
• Зан Тамаш // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі : у 5 т. Мінск, 1985. Т. 2. С. 484.
• Зан Тамаш // Памяць : Карэліцкі раён / [рэдакцыйная калегія : В. К. Кунашка і інш.]. Мінск, 2000. С. 78.
• Станкевіч, С. Беларускія элементы ў польскай рамантычнай паэзіі / Станіслаў Станкевіч; пераклад Міколы Хаўстовіча // Спадчына. 1998. № 5. С. 100—139. Са зместу: Тамаш Зан. С. 109—136.
• Мароз, У. В. Філамат Тамаш Зан / Уладзімір Мароз // За брамай забытых мелодый : эсэ. Вершы. Мініяцюры / Уладзімір Мароз. Мінск, 2004. С. 90-97.
• Цвірка, К. Дарогамі Тамаша Зана / Кастусь Цвірка // Камяні тых сядзібаў : шляхі паэтаў XIX стагоддзя / Кастусь Цвірка. Мінск, 2004. С. 82-125.
• Тое ж // Лісце забытых алеяў : эсэ / Кастусь Цвірка. Мінск, 1993. С. 99-177.
• Тое ж // Полымя. 1992. № 5. С. 159—172 ; № 6. С. 148—165.
• Марціновіч, А. Пакутнік за свабоду — «архіпрамяністы» : Тамаш Зан / Алесь Марціновіч // У часе прасветленыя твары : гістарычныя эсэ, нарысы / Алесь Марціновіч. Мінск, 1999. С. 290—308.
• Цішук, Г. Архіпрамяністы / Глеб Цішук // Беларусь. 2003. № 6. С. 40-42.
• Лютынскі, В. Таямніца маёнтка Кахачын / Віктар Лютынскі // Беларуская Мінуўшчына. 1997. № 1. С. 28-31. (Постаці).
• Пра лёс Т. Зана, яго грамадскую дзейнасць і маёнтак, дзе ён правёў апошнія гады жыцця.
• Цвірка, К. Вечны выгнаннік і пілігрым : жыццё і творчасць Тамаша Зана / Кастусь Цвірка // Роднае слова. 1994. № 2. С. 17-24.
• Мохнач, Н. Н. Общественно-политическая и этическая мысль Белоруссии начала XIX в. / Н. Н. Мохнач; под редакцией А. С. Майхровича. — Минск : Наука и техника, 1985. — 94 с.
• Также об этических воззрениях и деятельности Т. Зана.
• Каханоўскі, Г. «Самае ўдзячнае пачуццё» / Генадзь Каханоўскі // Адчыніся, таямніца часу : гісторыка-літаратурныя нарысы / Генадзь Каханоўскі. Мінск, 1984. С. 58-61.
• Жыццёвы шлях Т. Зана.
• Лютынскі, В. П. Тамаш Зан на Аршаншчыне / Лютынскі В. П. // Аршанскі краязнаўчы зборнік № 2 / укладальнік В. Лютынскі. [Орша], 1997. С. 24-27.
• Грицкевич, В. П. Ташкараган ищет золото / В. П. Грицкевич // От Немана к берегам Тихого океана / В. П. Грицкевич. Минск, 1986. С. 92-131.
• Об участии Т. Зана в освоении Урала.
• Ермоленко, В. А. Зан Томаш Карлович / В. А. Ермоленко // Вестник Белорусского государственного университета. Серия 2, Химия. Биология. География. 1997. № 1. С. 72-73.
• О Т. Зане как естествоиспытателе и его вкладе в мировую науку о Земле.
• Зубовіч, С. Ф. Тамаш Зан — барацьбіт і краязнаўца / Зубовіч С. Ф. // Вілейскі краязнаўчы зборнік / складальнік В. Коласава. Мінск, 2001. С. 54-56.
• Гужалоўскі, А. Тамаш Зан — аўтар першага беларускага музейнага праекта / Аляксандр Гужалоўскі // Беларускі гістарычны часопіс. 1999. № 3. С. 60-62.
• Зубовіч, С. Ф. Імёны на картах планеты Зямля / С. Ф. Зубовіч // Беларускае Асветніцтва : вопыт тысячагоддзя : матэрыялы II Міжнароднага кангрэса, 17-19 мая 2000 года : [у 3 кн.] / [рэдакцыйная калегія : А. І. Лугоўскі (галоўны рэдактар) і інш.]. Мінск, 2001. Кн. 2. С. 102—107.
• Лютынскі, В. Прыцягальны вобраз / Віктар Лютынскі // Голас Радзімы. 2002. 9 студз. (№ 3). С. 4.
• Ф. Вержболовский. К истории тайных обществ и кружков среди литовско-польской молодёжи в 1819—1823 гг. Варшава, 1898.
• Н. Модестов. Магистр философии Фома Карлович Зан в Оренбурге // Труды Оренбургской Ученой Архивной Комиссии. Вып. XXXV. Оренбург, 1917.
• Н. С. Кутейников. Мицкевич и виленские филареты // Исторический вестник, 1884. Т. XVIII.