Радашковічы

Гарадскі пасёлак Радашковічы Мясцовы краявід Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Мінская Раён Маладзечанскі Каардынаты 54°09′ пн. ш. 27°14′ у. д. Заснаваны 1447 Гарадскі пасёлак з 1940 Плошча 7,0152 км² Вышыня цэнтра 196 м Насельніцтва ▼6 214 чал. (1 студзеня 2024) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1773 Паштовы індэкс 222322 Аўтамабільны код 5 СААТА 6238557000 Радашковічы на карце Беларусі ±

Радашковічы на Вікісховішчы

Радашко́вічы (трансліт.: Radaškovičy, руск.: Радошковичи) — гарадскі пасёлак у Маладзечанскім раёне Мінскай вобласці, на сутоках рэк Вязынка і Гуйка з Рыбчанкай, на Вілейска-Мінскай воднай сістэме. Цэнтр Радашковіцкага сельсавета (не ўваходзіць у яго склад). Месціцца за 32 км ад Маладзечна, 41 км ад Мінска, 10 км ад чыгуначнай станцыі Радашковічы; на аўтамабільнай дарозе Мінск — Маладзечна.

З 1549 і да 1940 года Радашковічы мелі статус горада (места).

Назва

Распаўсюджаная беларуская назва паселішча — Ра́дашкавічы (прыметнік — радашкаўскі). У гістарычных крыніцах таксама ўпамінаюцца як Радушкавічы і Радашкевічы.

Назва Радашковічаў адыменнага паходжання. Вядомае старажытнае балцка-прускае імя *Radašas (< Radasch), таго ж іменнага паходжання і сучаснае літоўскае прозвішча Radašauskas (< Radašas). Аснова Rad- таксама ў балцка-літоўскіх антрапонімах тыпу Rad-min'as, Rad-vin'as, Nau-rad'as, Skau-rad'as. Гэтую аснову звязваюць з літоўскім rasti «знаходзіць, адшукваць», rado «знайшоў» з шырокімі індаеўрапейскімі паралелямі. Сваім значэннем яна сінанімічная аснове Gaud- (як у імені Каргаўд, ад якога тапонім Каргаўды), што звязаная з літоўскім gauti «атрымліваць, здабываць». Аснова Rad- і ў адыменным прозвішчы Радзівіл. Антрапанімічны пашыральнік -aš- / -uš- таксама ў антрапонімах тыпу Milašis, Tribušis, Narušis, (вядомыя сярод сучасных літоўскіх прозвішчаў), ад якіх тапонімы Мілашы, Трыбушкі, Нарушышкі. Так жа сама, як радашковіцкая назва, утвораная і назва Рабушкі ў гэтым рэгіёне (ад вядомага ў літоўскай антрапаніміі прозвішча Rabušis). У непасрэднай блізкасці ад Радашковічаў адыменныя балцкія тапонімы Дзякшняны, Мігаўка, Мідраўшчына (< Dekšnys, Migis, Mitras).

Гісторыя

Старажытнасць. Вялікае Княства Літоўскае

Гарадзішча ў Радашковічах, 2007 г.

На ўскраіне Радашковічаў месціцца гарадзішча жалезнага веку з мясцовай назвай Шведская Гара, якое датуецца V—VIII стагоддзямі і сведчыць аб засяленні гэтых зямель у старажытнасці.

Першы пісьмовы ўспамін пра Радашковічы датуецца 1447 годам, калі кашталян віленскі Пётр Сенька Гедыгольдавіч заснаваў тут касцёл Найсвяцейшая Тройцы. У розныя часы мясцовасць была ва ўладанні Вярэйскага, Гаштольдаў, каралевы Боны, Глябовічаў, Агінскіх, Радзівілаў. З 1539 года да сярэдзіны XIX ст. тут у дзень Святой Тройцы рэгулярна праводзіліся кірмашы.

У 1549 годзе Радашковічы атрымалі статус горада, у якім было 130 двароў, 8 корчмаў, майстэрні. Прыкладна ў гэты ж час тут збудавалі драўляны замак. У Лівонскую вайну ў 1567 годзе вялікі князь Жыгімонт Аўгуст пастанавіў склікаць пад Радашковічамі збройную дэманстрацыю, разлічваючы на далучэнне да яе незадаволеных маскоўскай уладай князёў і баяраў. На попіс сабралася 47 тысяч салдат, у тым ліку 30 тысяч паспалітага рушання і 2400 салдат, дасланых з Каралеўства Польскага, зброі налічвалася каля 100 адзінак. У 1569 годзе Жыгімонт Аўгуст надаў паселішчу Магдэбургскае права. У Баркулабаўскім летапісе ў 1603 годзе адзначаецца, што ў «Радашковічах ...было паветрые вялікае ў пост Філіпаў».

Гарадскі герб з прывілею 1792 года

За часамі Паўночнай вайны (1700—1721) у 1708 годзе ў Радашковічах адбыліся перамовы паміж каралём Швецыі Карлам XII і Станіславам Ляшчынскім. У 1764 годзе горад складалася з Новых і Старых Радашкавічаў, было 134 двары, у тым ліку 45 жыдоўскіх, 2 млыны, казённая ўласнасць. 23 лютага 1792 года кароль і вялікі князь Станіслаў Аўгуст Панятоўскі надаў Радашковічам гарадскі герб: «у срэбным полі паясная выява Святога Стэфана, пабітага камянямі». У адпаведным прывілеі падкрэслівалася, што: «усе юрыдыкі зямянскія, ваяводскія, старосцінскія, замкавыя, духоўныя і свецкія пад уладу і юрысдыкцыю магістрату Радашковіцкага паддаць». Далей у гэтым дакуменце зазначалася, каб «усіх абывацеляў у тым месце, як зараз аселых, так і напотым асядаюць, маючых да права мескага ўключыць і за людзей вольных лічыць».

Пад уладай Расійскай імперыі

План горада, 1838 г.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай 1793 года Радашковічы апынуліся ў складзе Расійскай імперыі, дзе сталі заштатным горадам Вілейскага павета. У час вайны 1812 года пры наступленні французскіх войскаў на Мінск тут на тры дні спыняўся Напалеон Банапарт. Падчас вызваленчага паўстання 1830—1831 гадоў паселішча на пэўны час вызвалілі з-пад расійскай улады. У 1842 годзе Радашковічы сталі цэнтрам воласці Віленскай губерні.

У 1835 годзе была пабудавана праваслаўная мураваная капліца, у 1848 годзе святаром Станкевічам пабудавана праваслаўная Ільінская царква. У 1851 годзе пабудавана праваслаўная Пакроўская царква. Станам на 1859 год тут было 222 будынкі (на 1866 год — 225 будынкаў). У 1863 годзе было адкрыта народнае вучылішча, у 1884 годзе вучылася 38 хлопчыкаў. Станам на 1866 год у Радашковічах было 2 пастаялыя двары, піваварны завод, 2 гасцініцы, сінагога, 3 яўрэйскія малітоўныя дамы, касцёл, царква.

У 1882 годзе ў Траецкім касцёле ахрысцілі Яна Луцэвіча (Янку Купалу).

Станам на 1897 год тут было гарадское і рэальнае вучылішчы, царква, касцёл, капліца, малітоўны дом, сінагога, бровар, 13 піцейных і 6 пастаялых двароў, гарбарны завод, раз у тыдзень праводзіліся таржкі, 1 штогадовы кірмаш. Побач з горадам была аднайменная ферма, 1 двор. У 1908 годзе ў горадзе было 30 мураваных і 463 драўляныя пабудовы, мураваны касцёл і сінагога, драўляная царква, 2 казённыя і 83 прыватныя лаўкі, вадзяны млын, 6 пякарняў, гарбарная, каменячосная, 6 абутковых і 2 ганчарна-кафляныя майстэрні, мылаварны завод, 65 рамеснікаў. На той год у горадзе было 8 вуліц: Мінская, Віленская, Дубраўская, Заслаўская, Татарская і інш.

У 1913 годзе тэатральны гурток у Радашковічах паставіў «Паўлінку» паводле п’есы Янкі Купалы.

• Радашковічы на старых здымках
• 
  Касцёл, каля 1900 г.
• 
  Пакроўская царква, каля 1900 г.
• 
  Беларуская чытальня, 1908 г.
• 
  Рынак, 1909 г.

Найноўшы час

Вуліца Полацкая, 1918 г.

У лістападзе 1917 года бальшавікі захапілі ўладу ў горадзе. 1 (14) снежня 1917 года быў створаны мясцовы Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. З 20 лютага 1918 года горад акупаваны войскамі Германскай імперыі. 25 сакавіка 1918 года згодна з Трэцяй Устаўной граматай тэрыторыя абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Тут была ўтворана Беларуская рада, жыхары горада атрымалі пасведчанні Народнага Сакратарыята Беларусі. Жыхары воласці пісалі звароты ў Народны Сакратарыят Беларусі са скаргамі на дзеянні нямецкіх акупацыйных улад. 14 снежня 1918 года горад заняты Чырвонай Арміяй, з 1 студзеня 1919 года ў адпаведнасці з пастановай І з’езда КП(б) Беларусі тэрыторыя ўвайшла ў склад Савецкай Беларусі, з 27 лютага 1919 года — у ЛітБел ССР. У час польска-савецкай вайны з ліпеня 1919 да ліпеня 1920 года і з кастрычніка 1920 года пад акупацыяй Польшчы (Віленская акруга ГУУЗ).

Вучні і выкладчыкі прыватнай беларускай школы, якая дзейнічала год па закрыцці беларускай гімназіі. На здымку бела-чырвона-белы сцяг, «Пагоня» і партрэт Францыска Скарыны аўтарства Язэпа Драздовіча. 4 лютага 1929 г.

Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 года Радашковічы апынуліся ў складзе Польшчы, у беларускай гістарыяграфіі землі вядомы пад назвай Заходняя Беларусь. Радашковічы сталі цэнтрам гімны ў Вілейскім павеце, з 1927 года ў Маладзечанскім павеце Віленскага ваяводства.

У 1921 годзе ў горадзе створана адна з першых у Заходняй Беларусі арганізацыя Таварыства беларускай школы. Цягам 1922—1928 гадоў працавала Радашковіцкая беларуская гімназія імя Ф. Скарыны, закрытая польскімі ўладамі, у 1928—1929 навучальным годзе дзейнічала прыватная беларуская школа, але і яна была закрыта. Існаваў гурток Беларускага інстытута гаспадаркі і культуры. У горадзе былі паштовае агенцтва, гімназія, электрастанцыя, касцёл і праваслаўная царква.

Полацкая вуліца ў чэрвені 1939 г.

У выніку паходу Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь з верасня 1939 года тэрыторыя занята Чырвонай Арміяй, з лістапада ў складзе Беларускай ССР. У 1940 годзе афіцыйны статус паселішча панізілі да гарадскога пасёлка, які стаў цэнтрам раёна Вілейскай вобласці. У Другую сусветную вайну з 25 чэрвеня 1941 года да 3 ліпеня 1944 года Радашковічы былі пад пад акупацыяй Германіі. У час нямецкай акупацыі былі спалены 233 двары, забіты 1393 жыхары.

З 20 верасня 1944 года цэнтр раёна Маладзечанскай вобласці. З 20 студзеня 1960 года ў Маладзечанскім раёне Мінскай вобласці.

Радашковічы былі адзіным буйным населеным пунктам Беларусі (апрача Мінска), дзе мясцовыя ўлады яшчэ ў 1990 годзе ўсталявалі над будынкам адміністрацыі беларускі нацыянальны бела-чырвона-белы сцяг побач з сцягам БССР. У 2004 годзе ў склад Радашковічаў увайшла вёска Сярэбранка. У падпарадкаванні Радашковіцкага пасялковага Савета знаходзілася вёска Удранка, якая 29 снежня 2009 года ўвайшла ў склад Радашковіцкага сельсавета.

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1859 год — 1223 чал.; 1866 год — 1225 чал.; 1897 год — 2615 чал., з 44,4 % пісьменных.
• XX стагоддзе: 1995 год — 6,2 тыс. чал.; 1999 год — 6099 чал.
• XXI стагоддзе: 2006 год — 5,7 тыс. чал.; 2008 год — 5,6 тыс. чал.; 2016 год — 5789 чал.; 2017 год — 5807 чал.; 2019 год — 6371 чал.

Эканоміка

Прадпрыемствы па вытворчасці керамічных вырабаў, харчовай і лёгкай прамысловасці. Санаторый «Хваёвы Бор», санаторый-прафілакторый «Зорны», дзіцячы аздараўленчы комплекс «Маяк». Цэнтр ганчарнага рамяства.

Культура і адукацыя

Дзейнічаюць 2 бібліятэкі, дом культуры, кінатэатр. У Радашковічах працуюць сярэдняя і мастацтваў школы, школа-інтэрнат.

Медыцына

Медыцынскія паслугі падаюць пасялковая бальніца і паліклініка.

Славутасці

Траецкі касцёл у Радашковічах, 2023 г.

• Гарадзішча жалезнага веку
• Касцёл Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (1855—1859)
• Капліца Святога Яна Непамука (XIX ст.)
• Свята-Ільінская царква (1942)
• Помнік Янку Купалу
• Памятны знак Ядвігіну Ш.
• Магіла Зыгмунта Чаховіча
• Яўрэйскія могілкі

Страчаная спадчына

• Дом Браніслава Тарашкевіча (кан. ХІХ ст. — 2000-я)
• Замак (XVI ст.)
• Сінагога (пач. ХХ ст.)
• Царква Покрыва Прасв. Багародзіцы (1851)
• Драўляны касцёл Найсвяцейшай Тройцы (1734—1736). Згарэў у пажары ў сярэдзіне ХІХ ст.

Галерэя

• Краявіды Радашковічаў
• 
  Панарама
• 
  Касцёл Найсвяцейшай Тройцы
• 
  Касцёл, інтэр'ер
• 
  Капліца Святога Яна Непамука
• 
  Помнік Ядвігіну Ш.
• 
  Царква
• 
  У цэнтры мястэчка
• 
  Старая камяніца

Вядомыя асобы

• Адам Більдзюкевіч (1895—?) — культурна-асветны дзеяч, эканаміст.
• Юліян (Юльян) Гарайн (1821—1883) — пісьменнік і падарожнік.
• Ванда Лявіцкая (1895—1968) — пісьменніца, педагог.
• Мардэхай Цві Манэ (1859—1886) — яўрэйскі пісьменнік і паэт.
• Антон Марціноўскі (1781—1855) — выдавец і публіцыст.
• Нафталі Маскілейсан (1829—1897) — яўрэйскі паэт.
• Джон Палей (1871—1897) — амерыканскі празаік яўрэйскага паходжання.
• Язэп Сайкоўскі (1890—1936) — паэт і публіцыст.

Вядомыя жыхары

• Браніслаў Тарашкевіч (1892—1938) — мовазнавец, палітычны дзеяч.

• Аляксандр Уласаў (1874—1941) — грамадска-палітычны і культурны дзеяч, выдавец, публіцыст.
• Ядвігін Ш. (1869—1922) — беларускі пісьменнік і літаратуразнавец.
• Фёдар Янкоўскі (1918—1989) — беларускі мовазнавец і празаік.

Літаратура

• Радашковічы // Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 8: Мінская вобласць, кн. 3 / рэдкал.: Т. У. Бялова (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2012. — С. 311—314. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0636-9.
• Радошковичи // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. — ISBN 978-985-11-0384-9.
• Радашковічы // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 614. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Radoszkowicze // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IX: Poźajście — Ruksze (польск.). — Warszawa, 1888. — S. 438.