Дзмітрый Міхайлавіч Карбышаў
Артыкул вымагае праверкі арфаграфіі Удзельнік, які паставіў шаблон, не пакінуў тлумачэнняў. |
Дзмітрый Міхайлавіч Карбышаў | |
---|---|
Дата нараджэння | 14 (26) кастрычніка 1880 |
Месца нараджэння | |
Дата смерці | 18 лютага 1945[2][3] (64 гады) |
Месца смерці | |
Дзеці | Yelena Karbysheva[d] |
Альма-матар | |
Месца працы | |
Грамадзянства | |
Прыналежнасць | СССР |
Род войскаў | Руская імператарская армія і Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія |
Званне | генерал-лейтэнант |
Бітвы/войны | |
Узнагароды і званні | |
Медыяфайлы на Вікісховішчы |
Дзмітрый Міхайлавіч Карбышаў (14 (26) кастрычніка 1880, Омск, Расійская імперыя — 18 лютага 1945, канцлагер Маўтгаўзен , Трэці рэйх, цяпер Аўстрыя) — рускі і савецкі фартыфікатар, найбуйнейшы савецкі вучоны — ваенны інжынер[4]. Генерал-лейтэнант інжынерных войскаў (04.06.1940). Доктар ваенных навук (1941), прафесар (1938) Акадэміі Генеральнага штаба РСЧА. Член ВКП(б) (1940). Герой Савецкага Саюза (1946, пасмяротна)[4].
Біяграфія
[правіць | правіць зыходнік]Дзяцінства, юнацтва, пачатак ваеннай службы
[правіць | правіць зыходнік]Дзмітрый Міхайлавіч Карбышаў быў нарадзіўся 14 (26) кастрычніка 1880 года ў Омску ў сям’і крашанаў[5][6][7]: выпускніка Сібірскага кадэцкага корпуса , ветэрана Крымскай вайны, ваеннага службоўца Міхаіла Ільіча Карбышава (1829—1892) і яго жонкі Аляксандры, дачкі калежскага саветніка з багатых омскіх купцоў другой гільдыі Лузгіных[8][9], быў шостым, апошнім дзіцем. Бацька з радавых сібірскіх казакоў — патомных дваран[заўв 1] Карбышавых станіцы Омскай[10][11][12][13][14]. За ваенную службу бацька быў узнагароджаны ордэнамі Станіслава, Ганны III ступені, медалямі. Калі старэйшы сын дасягнуў школьнага ўзросту, Міхаіл Ільіч па хваробе звольніўся з сапраўднай ваеннай службы і перабраўся з сям’ёй у Омск служыць ваенным чыноўнікам. Сібірскага казачага войска. У яго было чацвёра сыноў і дзве дачкі (Дзмітрый — самы малодшы з дзяцей). Міхаіл Ільіч быў спачатку памочнікам бухгалтара ў Омску, а затым стаў наглядчыкам Карасуцкіх саляных азёр: займаўся промыслам у стэпах, здабываў соль, вёў геалагічную разведку . Захапіўся фатаграфіяй. Старэйшыя дзеці вучыліся: Уладзімір — у Омскай мужчынскай гімназіі , дочкі Соф’я і Яўгенія — у жаночай, а Міхаіл і Сяргей — у Сібірскім кадэцкім корпусе . Малодшаму Дзмітрыю было 4 гады, калі старэйшы брат скончыў з адзнакай гімназію. Уладзімір марыў быць урачом. Калі Міця цяжка захварэў на воспу, брат выхадзіў яго.[15]. Дзякуючы высокаадукаванай маці Міця з маленства аднолькава добра гаварыў без акцэнту і думаў на літаратурных рускай, татарскай, французскай і нямецкай мовах. Дванаццацігадовым застаўся без бацькі, які памёр у 1892 годзе. Дзяцей выхоўвала хваравітая маці, якая амаль не выходзіла з дому. Дзмітрый жа знікаў на вуліцы, дзе выявіў якасці лідара: пад яго кіраўніцтвам казацкія дзеці будавалі крэпасці (узімку са снегу, у іншы час з зямлі) і штурмавалі іх.
Раней старэйшага з братоў Карбышавых, Уладзіміра, накіравалі па стыпендыі праўлення Сібірскага казацкага войска вучыцца на медыцынскім факультэце Казанскага ўніверсітэта . У 1887 годзе яго арыштавалі за ўдзел у студэнцкім рэвалюцыйным руху (яго рукой быў напісаны заклік з нагоды спробы замаху А. І. Ульянава?! і яго групы на цара). За гэтым рушыла заключэнне ў турму і выключэнне з універсітэта. Недавучанага лекара вызначылі радавым казаком у трэці конны полк Сібірскага казацкага войска. Але праз два гады як цяжка хворы на туберкулёз быў вызвалены, вярнуўся дадому. Памёр у прафілактычным зняволенні да суда падчас візіту ў Омск спадкаемца на пачатку 90-х гадоў XIX стагоддзя.
Стрыечны брат будучага генерала (сын сястры бацькі — цёткі Веры) Аляксандр Дзмітрыевіч Шайтанаў таксама раней актыўна ўдзельнічаў у рэвалюцыйным руху, быў асуджаны, адбываў ссылку ў Архангельскай губерні. У сувязі з тым, што сям’я Карбышавых была пад наглядам Дэпартамента паліцыі[16][заўв 2], Дзмітрыя не прынялі ў Сібірскі кадэцкі корпус на навучанне за дзяржаўны рахунак. Яго 6 верасня 1891 года залічылі «як прыходзячым па плаце». Гэта пагаршала і без таго нялёгкае фінансавае становішча сям’і: маці не хацела прымаць дапамогу сваіх багатых крэўных сваякоў, паколькі лічыла, што яны здрадзілі яе старэйшага сына, не паспрабаваўшы ўзяць яго на парукі (хоць фактычна тыя і не мелі такой магчымасці з-за ўласнай нядобранадзейнасці, якая выявілася пасля захопу паліцыяй перапіскі Уладзіміра, а таксама з асцярог пашкодзіць свайму бізнэсу, распачаўшы загадзя асуджаную на няўдачу спробу ўзяць арыштаванага на парукі). Як бы там ні было, Дзмітрый Карбышаў рэгулярна наведваў заняткі, стаў выдатнікам і праз два гады быў залічаны паўнапраўным кадэтам. Сібірскі кадэцкі корпус скончыў у 1898 годзе з адзнакай, першым сярод выпускнікоў, і быў рэкамендаваны для паступлення ў Паўлаўскае вучылішча , Міхайлаўскае артылерыйскае вучылішча або Мікалаеўскае інжынернае вучылішча . Сам Дзмітрый хацеў паступіць у Акадэмію мастацтваў ці ў Інстытут грамадзянскіх інжынераў, але ў сям’і не было сродкаў. Дапамогу сваякоў яны па-ранейшаму не прымалі, а ўдовінай пенсіі маці ледзь хапала на выдаткі па хаце. Сямейны савет вырашыў, што Дзмітрый пойдзе па шляху бацькі, стане ваенным, прычым па інжынернай прафесіі.
У 1898 годзе быў прыняты ў Мікалаеўскае інжынернае вучылішча . Па выніках уступных іспытаў апынуўся 78-м з 94, а па выпускных іспытах — ужо 9-м. У 1900 годзе, па заканчэнні вучылішча, накіраваны служыць у 1-ы Усходне-Сібірскі сапёрны батальён, начальнікам кабельнага аддзялення тэлеграфнай роты. Батальён дыслакаваўся ў Маньчжурыі, а затым у пасёлку Славянка пад Уладзівастокам. У 1903 годзе выраблены ў паручнікі. Адпачынак 1903 года правёў у горадзе Нагасакі[17][18][19].
Руска-японская і Першая сусветная вайна
[правіць | правіць зыходнік]У ходзе Руска-японскай вайны ў складзе батальёна ўмацоўваў пазіцыі, усталёўваў сродкі сувязі, наводзіў масты, вёў разведку боем. Здзейсніў подзвіг у Мукдэнскай бітве . Але першая баявая ўзнагарода афіцэра Карбышава — ордэн Святога Уладзіміра IV ступені з мячамі і бантамі — была ўручана за бой ля Вафангоу . Камандуючы кабельным аддзяленнем 4-й тэлеграфнай роты 1-га Усходне-Сібірскага сапёрнага батальёна (перадача сігналаў з дапамогай геліяграфічных установак ), ён вывеў з акружэння 60 вайскоўцаў з тэхнікай і зброяй[20]. Вайну скончыў з пяццю баявымі ордэнамі і трыма медалямі ў чыне паручніка[21][22].
У 1906 годзе па абвінавачанні ў агітацыі сярод салдат (так дакументавана, але, мабыць, толькі за неданосніцтва — ён за ўсё жыццё ніколі ні на каго не даносіў) яму пагражалі ваенна-палявы суд і расстрэл, у лепшым выпадку — турма. Але афіцэрскі суд гонару не дазволіў аддаць адважнага баявога афіцэра катам. Па рашэнні суда гонару ён сышоў з вайсковай службы ў запас. Жыў ва Уладзівастоку, займаўся чарцёжнай працай.
27 кастрычніка 1906 года Аліса Карлаўна Траяновіч-Піятроўская і Дзмітрый Міхайлавіч Карбышаў абвянчаліся ў Мікольскім храме ў г. Нікольску-Усурыйскім.
У 1907 годзе вярнуўся на ваенную службу, служыў ва Уладзівастоку ў зноў сфарміраваным крапасным сапёрным батальёне, дзе камандаваў ротай. Увосень 1908 года паступіў у Мікалаеўскую інжынерную акадэмію ў Санкт-Пецярбургу.
У 1911 годзе з адзнакай скончыў Мікалаеўскую ваенна-інжынерную акадэмію. Па размеркаванні штабс-капітан Карбышаў быў накіраваны ў 1-ю Севастопальскую крапасную мінную роту, якая займалася тады ўмацаваннем заходніх межаў імперыі, а ў кастрычніку 1912 года быў пераведзены ў распараджэнне начальніка інжынераў Варшаўскай ваеннай акругі ў Брэст-Літоўск на пасаду камандзіра міннай роты[23]. На абедзвюх пасадах ён быў вытворцам прац пры будаўніцтве фартоў Брэсцкай крэпасці.
Удзельнік Першай сусветнай вайны з першага дня. Ваяваў у Карпатах у складзе 8-й арміі генерала А. А. Брусілава (Паўднёва-Заходні фронт). Быў дывізіённым інжынерам 78-й і 69-й пяхотных дывізій, затым начальнікам інжынернай службы 22-га фінляндскага вайсковага корпуса . У пачатку 1915 года ўдзельнічаў у штурме крэпасці Перамышль. Быў паранены ў нагу. За смеласць і адвагу ўзнагароджаны ордэнам Св. Ганны і выраблены ў падпалкоўнікі (1916). У 1916 годзе быў удзельнікам знакамітага Брусілаўскага прарыву. У 1917 годзе — вытворца работ 8-й арміі па ўмацаванні пазіцый на мяжы з Румыніяй.[24]
Уступленне ў шэрагі РСЧА
[правіць | правіць зыходнік]У снежні 1917 года падпалкоўнік Д. М. Карбышаў уступіў у Чырвоную гвардыю ў Магілёве-Падольскім[25]. У сакавіку 1918 года з групай афіцэраў штаба былой 8-й арміі з вялікай цяжкасцю дабраўся да Варонежа, дзе ўступіў у Чырвоную Армію. Удзельнік Грамадзянскай вайны.
У красавіку 1918 года Д. М. Карбышаў прызначаецца ў Калегію па абароне краіны пры Галоўным ваенна-тэхнічным упраўленні РСЧА[26]. У ліпені 1918 года Д. М. Карбышаў прызначаны начальнікам асобнага інжынернага ўпраўлення Паўночна-Каўказскай ваеннай акругі. Аднак дабрацца да месца службы не змог, быў змушаны застацца ў Царыцыне і ўдзельнічаў у яго абароне , будуючы ўмацаванні вакол горада. З восені 1918 года — памочнік начальніка 1-га ваенна-палявога будаўніцтва на Усходнім фронце.
Вясной 1919 года Д. М. Карбышаў прызначаны галоўным кіраўніком усіх абарончых работ Усходняга фронту, удзельнічаў у будаўніцтве Сімбірскага, Самарскага, Саратаўскага, Чалябінскага, Залатавустаўскага, Траецкага, Курганскага ўмацаваных раёнаў; забяспечваў фарсіраванне рэк Уфы і Белай, пачатак наступу на Сібір, праектаваў абарончыя збудаванні Уральска .
Са студзеня 1920 года Д. М. Карбышаў — начальнік Упраўлення ваенна-палявых будаўніцтваў. Кіраваў працамі па аднаўленні чыгуначнага маста цераз Іртыш у Омску, умацоўваў Забайкальскі плацдарм.
У лютым 1920 года быў прызначаны начальнікам інжынераў 5-й арміі Усходняга фронта. Удзельнічаў у баявых дзеяннях у Забайкалля супраць войскаў атамана Р. М. Сямёнава.
У жніўні 1920 года выкліканы М. В. Фрунзэ на пасаду намесніка начальніка інжынераў Паўднёвага фронта , аднак да моманту яго прыбыцця ў Харкаў у кастрычніку гэтага года пасада ўжо была занятая, тады яго прызначылі намеснікам начальніка інжынераў фронта. Кіраваў будаўніцтвам умацаванняў на Кахоўскім плацдарме . У лістападзе 1920 года кіраваў інжынерным забеспячэннем штурма Чангарскіх умацаванняў і Перакопа . У 1921—1923 гадах — памочнік, намеснік, а затым начальнік інжынераў Узброеных сіл Украіны і Крыма .
Акадэмія імя Фрунзэ, Акадэмія Генштаба
[правіць | правіць зыходнік]У сакавіку 1923—1926 гадах — старшыня Інжынернага камітэта Галоўнага ваенна-інжынернага ўпраўлення РСЧА (затым пасада перайменавана ў «старшыню Ваенна-тэхнічнага камітэта Ваенна-тэхнічнага ўпраўлення РСЧА»), адначасова выкладаў інжынерную справу ў Ваеннай акадэміі РСЧА імя М. В. Фрунзэ и в Ваенна-паветранай акадэміі РСЧА . Дацэнт (1924). З 1926 года — галоўны кіраўнік па ваенна-інжынернай справе ў Ваеннай акадэміі РСЧА імя М. В. Фрунзэ. У 1929 годзе ўдзельнічаў у праектаванні ўмацаваных раёнаў уздоўж заходніх рубяжоў Савецкага Саюза. У лютым 1934 года назначаны начальнікам кафедры ваенна-інжынернай справы Ваеннай акадэміі Генеральнага штаба.
З’яўляўся ваенна-тэхнічным кансультантам пры стварэнні дыярамы «Узяцце Растова»[27].
5 снежня 1935 года прысвоена званне дывізійны інжынер[28].
Панарама «Штурм Перакопа » была створана ў 1934—1940 гадах калектывам мастакоў пад кіраўніцтвам М. Б. Грэкава , пасля яго смерці — Г. К. Савіцкага . У якасці кансультанта быў прыцягнуты акадэмік АМ М. С. Самокіш. Кансультантам ад Галоўнага палітычнага кіравання быў прызначаны ўдзельнік штурма Перакопа генерал Д. М. Карбышаў[29].
З 1936 года быў памочнікам начальніка кафедры тактыкі вышэйшых злучэнняў па інжынерных войсках. Акадэміі Генеральнага штаба РСЧА. У 1937 годзе загадам наркама абароны быў прызначаны старшынёй Дзяржаўнай камісіі па абароне дыпломных праектаў Ваенна-інжынернай акадэміі РСЧА. У 1938 годзе скончыў Вышэйшую ваенную акадэмію (Ваенную акадэмію Генеральнага штаба). 23 кастрычніка 1938 года зацверджаны ва вучоным званні прафесара.
Да канца 1930-х гадоў Дзмітрый Карбышаў ужо лічыўся адным з найвыдатнейшых адмыслоўцаў у вобласці ваенна-інжынернага мастацтва не толькі ў Савецкім Саюзе, але і ў свеце[16].
У 1940 годзе яму прысвоена званне генерал-лейтэнанта інжынерных войскаў. У 1941 годзе — вучоная ступень доктара ваенных навук. Перад пачаткам Вялікай Айчыннай вайны займаў пасаду старшага выкладчыка кафедры тактыкі вышэйшых злучэнняў Вышэйшай ваеннай акадэміі імя К. Я. Варашылава[30].
Карбышаву належаць найбольш поўнае даследаванне і распрацоўка пытанняў прымянення разбурэнняў і загарод. Значны яго ўклад у навуковую распрацоўку пытанняў фарсіравання рэк і іншых водных перашкод. Ён апублікаваў больш за 100 навуковых прац па ваенна-інжынерным мастацтве і ваеннай гісторыі. Яго артыкулы і дапаможнікі па пытаннях тэорыі інжынернага забеспячэння бою і аперацыі, тактыцы інжынерных войскаў былі асноўнымі матэрыяламі па падрыхтоўцы камандзіраў Чырвонай арміі ў перадваенныя гады.
Акрамя гэтага, Карбышаў быў буйным спецыялістам у галіне будаўніцтва, эксплуатацыі і аднаўлення чыгунак, мастоў, тунэляў, рэстаўрацыі старажытных крэпасцей і храмаў, кансультантам Вучонага савета па рэстаўрацыйных работах Троіца-Сергіевай лаўры, навуковым кіраўніком і галоўным архітэктарам якіх быў прызначаны І. В. Трафімаў .
6 мільёнаў рублёў было выдзелена на рэстаўрацыю пасля экспертнага заключэння Д. М. Карбышава пра Лаўру як пра крэпасць[31].
Савецка-фінская вайна і мірны перыяд
[правіць | правіць зыходнік]Удзельнік савецка-фінскай вайны 1939—1940 гадоў. У складзе групы намесніка начальніка Галоўнага ваенна-інжынернага ўпраўлення па абарончым будаўніцтве выпрацоўваў рэкамендацыі войскам па інжынерным забеспячэнні прарыва лініі Манэргейма .
З 1940 года — член ВКП(б)[32].
У 1940 году ажыццяўляў кіраўніцтва фартыфікацыйнымі працамі па ўдасканаленні цытадэлі Брэсцкай крэпасці.
Вялікая Айчынная вайна
[правіць | правіць зыходнік]У пачатку чэрвеня 1941 года Д. М. Карбышаў быў камандзіраваны ў Заходнюю асобую ваенную акругу, дзе інспектаваў ход будаўніцтва фартыфікацыйных збудаванняў 68-га Гродзенскага ўмацаванага раёна.
Вялікая Айчынная вайна заспела яго ў штабе 3-й арміі ў Гродне. Праз два дні ён перайшоў у штаб 10-й арміі. 27 чэрвеня штаб войска апынуўся ў акружэнні.
У чэрвені 1942 года начальнік штаба інжынерных войскаў Чырвонай арміі дакладваў у Галоўнае ўпраўленне фарміравання і ўкамплектавання Чырвонай арміі, што Д. М. Карбышаў «у сярэдзіне ліпеня 1941 года, апрануты ў грамадзянскае адзенне, за тыдзень да выхаду атрада. Голубева (камандуючы 10-й арміяй) з акружэння, сышоў з атрада ў напрамку на Смаленск»[33].
8 жніўня 1941 года пры спробе выйсці з акружэння генерал Карбышаў быў цяжка кантужаны ў баі каля ракі Дняпро каля вёскі Дабрэйка Магілёўскай вобласці Беларускай ССР. У непрытомным стане быў захоплены ў палон.
Шлях па канцлагерах і гібель
[правіць | правіць зыходнік]Карбышаў утрымліваўся ў лагеры для ваеннапалонных Шталаг-324 каля горада Острава Мазавецкага (філіял якога быў у Гродне), у турме гестапа ў Берліне, у лагеры на перасыльным пункце РВА ў Брэслау[34], у нямецкіх канцэнтрацыйных лагерах: Замасць , Хамельбург , Флосенбюрг , Майданек , Асвенцім (Аушвіц), Заксенхаузен , Маўтгаўзен . Неаднаразова ад адміністрацыі лагераў атрымліваў прапановы супрацоўнічаць. Па сведчанні супрацоўніка асабістай аховы Уласава, які наглядаў за Уласавым, афіцэра СД Хмырова-Далгарукага, гітлераўцы першапачаткова ўгаворвалі не Уласава, а менавіта Дзмітрыя Карбышава, праваслаўнага былога падпалкоўніка царскай арміі, для якога нямецкая мова была як родная, першая жонка якой была немкай, заняць пасаду камандуючага «Рускай вызваленчай арміяй»[35]. Але гітлераўцы запісалі ў сваіх архівах[36][37][38]: «… Гэты найбуйнейшы савецкі фартыфікатар, кадравы афіцэр старой рускай арміі, чалавек, якому пераваліла за шэсцьдзесят гадоў, аказаўся фанатычна адданым ідэі вернасці воінскаму абавязку і патрыятызму… Карбышава можна лічыць безнадзейным у сэнсе выкарыстання ў нас у якасці спецыяліста ваенна-інжынернай справы». І вердыкт нацыстаў у 1943 годзе пасля двух гадоў угавораў[38][39][40]: «Накіраваць у канцлагер Флосенбург на катаржныя работы, ніякіх скідак на званне і ўзрост». Нягледзячы на свой узрост, быў адным з актыўных кіраўнікоў лагернага руху супраціву. Ён заклікаў не толькі савецкіх, але ўсіх ваеннапалонных антыгітлераўскай кааліцыі памятаць аб сваёй Айчыне і не ісці на супрацоўніцтва з ворагам.
Апошнім месцам зняволення стаў канцлагер Маўтгаўзен , размешчаны ў камуне Маўтгаўзен зямельнага раёна Перг рэйхсгау Верхні Дунай Вялікагерманскай імперыі (цяпер акруга Перг уваходзіць у федэральную зямлю Верхняя Аўстрыя Аўстрыйскай Рэспублікі).
У ноч на 18 лютага 1945 года ў канцлагеры Маўтгаўзен, у ліку каля пяцісот іншых зняволеных, пасля зверскіх катаванняў абліты вадой на марозе (тэмпература паветра каля −12 °C) і забіты[4][12][41][16]. Цела Д. М. Карбышава было спалена ў печах Маўтгаўзена.
«Як толькі мы ўступілі на тэрыторыю лагера, немцы загналі нас у душавую, загадалі распрануцца і пусцілі на нас зверху бруі ледзяной вады. Гэта працягвалася доўга. Усе пасінелі. Многія падалі на падлогу і тут жа паміралі: сэрца не вытрымлівала. Потым нам загадалі надзець толькі ніжнюю бялізну і драўляныя калодкі на ногі і выгналі на двор. Генерал Карбышаў стаяў у групе рускіх таварышаў недалёка ад мяне. Мы разумелі, што дажываем апошнія гадзіны. Праз пару хвілін гестапаўцы, якія стаялі за нашымі спінамі з пажарнікамі брандспойта ў руках, сталі паліваць нас патокамі халоднай вады. Хто спрабаваў ухіліцца ад бруі, тых білі дубінкамі па галаве. Сотні людзей падалі змёрзлыя ці з размажджанымі чарапамі. Я бачыў, як упаў і генерал Карбышаў. У тую трагічную ноч у жывых засталося чалавек семдзесят. Чаму нас не прыкончылі, не ўяўляю. Мусіць, стаміліся і адклалі да раніцы. Аказалася, што да лагера ўшчыльную падыходзілі саюзныя войскі. Немцы ў паніцы беглі… Я прашу вас запісаць мае паказанні і пераслаць іх у Расію. Я лічу сваім святым абавязкам непрадузята засведчыць усё, што я ведаю пра генерала Карбышава. Я выканаю гэтым свой маленькі абавязак перад памяццю вялікага чалавека», — такімі словамі 13 лютага 1946 года скончыў свой аповед прадстаўніку савецкай місіі па рэпатрыяцыі ў Вялікабрытаніі які паміраў ад наступстваў гэтай экзэкуцыі ў шпіталі пад Лонданам франка-канадскі афіцэр.[42]. маёр канадскай арміі Сэдан дэ Сэнт-Клер, 13 лютага 1946 г.
|
Паводле архіваў КЛ Маўтгаўзэн, Сэдан дэ Сэнт-Клер прыбыў у лагер 26 лютага 1945 года, таму відавочцам гібелі генэрала Карбышава ён быць ня мог[43].
21 лютага 1945 года я з групай 12 чалавек палонных афіцэраў прыбыў у канцэнтрацыйны лагер Маўтгаўзен. Па прыбыцці ў лагер мне стала вядома, што 17 лютага з агульнай масы палонных была выдзелена група ў 400 чалавек, куды патрапіў і генерал-лейтэнант Карбышаў. Гэтыя 400 чалавек былі распрануты дагала і пакінуты стаяць на вуліцы; слабыя здароўем памерлі, і іх неадкладна адправілі ў топку лагернага крэматорыя, а астатніх дубінкамі гналі пад халодны душ. Да 12 гадзін ночы гэтая экзэкуцыя паўтаралася некалькі разоў. У 12 гадзін ночы падчас чарговай такой экзэкуцыі таварыш Карбышаў адхіліўся ад напору халоднай вады і ўдарам дубінкі па галаве быў забіты. Цела Карбышава спалілі ў крэматорыі лагера. былы ваеннапалонны падпалкоўнік Сарокін.
|
Афіцыйная версія прытрымліваецца пазіцыі, што 18 лютага 1945 года ў Маўтгаўзен групу палонных разам з Карбышавым на 12-градусным марозе аблівалі халоднай вадой, пасля чаго 64-гадовы генерал не выжыў.
Асабістае жыццё
[правіць | правіць зыходнік]Быў жанаты двойчы. З першай жонкай, Алісай Карлаўнай Траяновіч (1874—1913), нямецкага паходжання, пазнаёміўся ва Уладзівастоку, дзе яна была замужам за іншым афіцэрам. Пасля шасці гадоў шлюбу з Дзмітрыем Міхайлавічам яна трагічна загінула ў 1913 годзе (няшчасны выпадак, што пацвярджаецца яе пахаваннем на могілках, дзе самазабойцаў не хавалі). Пахавана ў Беларусі, у Брэсце, на Трышынскіх могілках[44].
Тамсама, у Беларусі, у 1916 году Дзмітрый Міхайлавіч ажаніўся з сястрой міласэрнасці Лідзіяй Васільеўнай Апацкай (1891—1976), сястрой ягонага калега ў Брэсце паручніка Апацкага, якая вынесла яго, параненага ў нагу, з развалін умацаванняў Перамышльскай крэпасці пад шквальным варожым агнём і затым рушыла за ім у шпіталь у Беларусь. У гэтым шлюбе нарадзілася трое дзяцей — Алена (1919—2006), Таццяна (1926—2003) і Аляксей (1929—1988)[45][46].
Старэйшая дачка Алена пайшла па шляху бацькі і стала ваенным інжынерам[47], за свою работу была награждена орденами и медалями[48]. Таццяна працавала эканамістам, а Аляксей атрымаў ступень кандыдата эканамічных навук і загадваў кафедрай у Маскоўскім фінансавым інстытуце[46][49].
Узнагароды і званні
[правіць | правіць зыходнік]Дзяржаўныя ўзнагароды Расійскай імперыі:
- 02.09.1904 — ордэн Св. Уладзіміра 4-й ступені з мячамі і бантам[12].
- 04.11.1904 — ордэн Св. Станіслава 3-й ступені з бантам[12].
- 20.02.1905 — ордэн Св. Станіслава 2-й ступені з мячамі[12].
- Не раней 27.03.1905 — ордэн Святой Ганны 4-й ступені для нашэння на эфесе асабістай зброі[12].
- 02.01.1905 — ордэн Святой Ганны 3-й ступені з мячамі і бантам[12].
- 13.06.1915 — ордэн Святой Ганны 2-й ступені з мячамі[12].
- тры медалі.
Савецкія дзяржаўныя ўзнагароды і званні:
- Герой Савецкага Саюза (16.08.1946, пасмяротна)[12].
- ордэн Леніна (16.08.1946, пасмяротна)[12].
- ордэн Чырвонага Сцяга (28.10.1940)[12].
- ордэн Чырвонай Зоркі (22.02.1938)[12].
- юбілейны медаль «XX гадоў Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі» (22.02.1938)[12].
- Д. М. Карбышаў двойчы ўзнагароджваўся залатым гадзіннікам, у тым ліку гадзіннікам з надпісам: «Чырвонаму барацьбіту Сацыялістычнай рэвалюцыі ад УЦВК» (1919) і ад Рэўваенсавета Саюза ССР (1934).
- Выбраны ганаровым чырвонаармейцам 4-га ўзорнага сапёрнага батальёна як ветэран грамадзянскай вайны, які аказаў асаблівыя паслугі Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі.
Асноўныя фартыфікацыйныя праекты
[правіць | правіць зыходнік]- 1913 — удзел у распрацоўцы праекта будаўніцтва другога кальца абарончых умацаванняў Брэсцкай крэпасці і яго рэалізацыі
- 1917 — удзел у распрацоўцы праекта ўмацавання пазіцый рускіх войскаў на мяжы з Румыніяй і яго рэалізацыі
- 1919 — ажыццяўленне вышэйшага кіраўніцтва планаваннем і правядзеннем усіх абарончых работ на Усходнім фронце РСЧА ў перыяд Грамадзянскай вайны (супраць войскаў адмірала Калчака), у прыватнасці кіраўніцтва: будаўніцтвам Сімбірскага, Самарскага, Саратаўскага, Чалябінскага, Златавустаўскага, Троіцкага, Курганскага умацаваных раёнаў РСЧА; забеспячэннем фарсіравання Рабоча-сялянскай Чырвонай арміяй рэк Уфы і Белай ў ходзе Уфімскай аперацыі і пачатку наступу М. В. Фрунзэ на Сібір; праектаваннем абарончых збудаванняў Уральска
- 1920 — кіраўніцтва праектна-інжынернымі працамі па аднаўленні чыгуначнага моста праз Іртыш у Омску , затым умацаванню Забайкальскага плацдарма наступаючых на Далёкі Усход войскаў Чырвонай арміяй
- 1920 — кіраўніцтва праектаваннем і будаўніцтвам абарончых умацаванняў на Кахоўскім плацдарме , затым забеспячэннем штурма Чангарскіх умацаванняў і Перакопа
- 1929 — асноўны ўдзел у праектаванні абарончых збудаванняў уздоўж заходняй мяжы Савецкага Саюза
- 1940 — асноўны ўдзел у забеспячэнні прарыву савецкімі войскамі лініі Манэргейма ў перыяд Савецка-фінскай вайны (1939—1940); кіраўніцтва фартыфікацыйнымі працамі па ўдасканаленні цытадэлі Брэсцкай крэпасці
Навуковая дзейнасць
[правіць | правіць зыходнік]Аўтар больш як 100 навуковых прац па ваенна-інжынернай справе і ваеннай гісторыі.
Асноўныя навуковыя працы
[правіць | правіць зыходнік]- Влияние условий борьбы на формы и принципы фортификации // Армия и революция , Харьков, 1921. — № 1, 2—3, 4—5.
- Образцовая рекогносцировка берегов р. Волги в оборонительном отношении. Исторический пример гражданской войны. Изд. ГВИУ РККА, 1922.
- Военно-инженерное дело в Мировой войне // Военный вестник, 1924. — № 28 — С. 65—72.
- Инженерная подготовка границ СССР. Кн. 1, 1924.
- Инженерная разведка // Война и революция , 1928. — № 1. — С. 86.
- Разрушения // Война и революция, 1929. — № 9. — С. 51—-67; № 10 — С. 16—37.
- Оборонительные работы при охране транспорта. 1930 г. 150 стр. Изд. Транспечати НКПС. Рекомендован Центром Управления по охране железных дорог.
- Разрушения и заграждения. Совм. с И. Киселёвым и И. Масловым. — М.: Гос. воен. изд., 1931. — 184 с.
- Оборона Порт-Артура. Изд. Военной Академии РККА. 1933.
- Разрушения и заграждения // Техника — молодёжи , 1938. — № 8. — С. 10—12.
- Инженерное обеспечение обороны СД. Изд. Военной Академии РККА им. М. В. Фрунзе, 1937.
- Инженерное обеспечение наступательной операции. Изд. Академии Генерального Штаба РККА. Пособие. 1937.
- Инженерное обеспечение оборонительной операции. Изд. Академий Генштаба РККА. Пособие. 1938.
- Инженерное обеспечение боевых действий стрелковых соединений. Ч. 1—2, 1939—1940.
Памяць
[правіць | правіць зыходнік]- Карбышаў навечна залічаны ў рады вайсковай часці 51171, якая знаходзіцца ў г. Гродне, у Беларусі. Да гэтага часу яго імя гучыць на кожнай вячэрняй паверцы, а ў казарме сапёрнага батальёна стаіць яго ложак. 24 кастрычніка 2016 года ў Гродне адноўлены ўчастак лініі абароны, якая ім праектавалася. Ён называецца «Лінія Карбышава»[50].
- Паміж Марсам і Юпітэрам здзяйсняе шлях па калясонечнай арбіце малая планета (1959) Карбышаў[51].
- Гара на Сахаліне названа ў гонар Карбышава[52].
- Найменне «Карбышаў» мае каманда па хакеі Цэнтральнага навукова-даследчага выпрабавальнага інстытута інжынерных войскаў Расіі .
- Імем Дзмітрыя Карбышава названы міжнародны аэрапорт г. Омска[53].
- З 2018 года Цэнтральны навукова-даследчы выпрабавальны інстытут інжынерных войскаў Мінабароны Расіі носіць імя Героя Савецкага Саюза генерал-лейтэнанта інжынерных войскаў Д. М. Карбышава[54].
- Пра Д. М. Карбышава А. П. Струнін напісаў п’есу «Я прысягаў радзіме», якая была пастаўлена ў 1968 годзе[55].
Помнікі
[правіць | правіць зыходнік]- Каля ўвахода ў мемарыял на месцы лагера Маўтгаўзен
- У пачатку бульвара Карбышава ў Маскве
- У Санкт-Пецярбургу
- Ва Уладзівастоку
- У Казані
- У Каменску-Шахцінскім
- У Першаўральску
- У Самары
- У сяле Сасноўка Кармілаўскага раёна Омскай вобласці
- У Тальяці
- У Цюмені
- Каля сярэдняй агульнаадукацыйнай школы № 48 імя Д. М. Карбышава
- У Цюменскім вышэйшым ваенна-інжынерным камандным вучылішчы імя маршала інжынерных войскаў А. І. Прашлякова
- У 2019 годзе адкрыта памятнае месца імя Героя Савецкага Саюза Дзмітрыя Карбышава, якое ўключае: помнік, сцяну памяці, алею «Інжынерныя войскі Расіі », два ўваходных пілоны і алею выпускнікоў Цюменскага вышэйшага ваенна-інжынернага каманднага вучылішча імя маршала інжынерных войскаў А. І. Прашлякова
- Ва Ульянаўску
- У Кіеве каля сярэдняй агульнаадукацыйнай школы № 2 імя Д. М. Карбышава. На помніку ўсталявана таблічка на ўкраінскай мове: «Генералу Карбышаву — юныя карбышаўцы». Таксама пры ўваходзе ў школу ўсталявана мемарыяльная дошка, дзе гаворыцца, што школа носіць імя Д. М. Карбышава і выгравіраваны медаль «Залатая Зорка».
- У Херсоне
- У Алапаеўску
- У Кургане
- У кастрычніку 2021 года памятны камень адкрыты ва Усурыйску[56].
- У 1960 годзе у гонар Карбышава ў вёсцы Краснае Маладзечанскага раёна ўстаноўлены бюст[57].
Заўвагі
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ Гэта значыць, з’яўляючыся прадстаўнікамі ваеннага саслоўя казакоў, належалі не да грамадзянскага саслоўя сельскіх абывацеляў, як большасць казакоў, ці іншых ніжэйшых саслоўяў, а да грамадзянскага саслоўя расійскага дваранства, хоць Маніфест аб вольнасці дваранства, які прадугледжвае права не служыць, на казакоў-дваран не распаўсюджваўся.
- ↑ Пры арышце Уладзіміра Карбышава была захоплена яго перапіска, з якой высветлілася, што многія пакаленні сям’і Карбышавых не выкарыстоўвалі свой дваранскі (обер-афіцэраў і патомных дваран) прывілей і не прыватызавалі свой зямельны надзел не толькі з-за занятасці па службе і нежадання прычыняць нязручнасці іншым станічнікам, але і таму, што былі праціўнікамі прыватнай уласнасці на святую рускую зямлю. З перапіскі вынікала таксама, што ўсе Карбышавы і Лузгіны нягледзячы на адданасць праваслаўю і прыналежнасць да вышэйшага слоя грамадства былі ультралевымі, і сімпатыі Уладзіміра Карбышава да партыі «Пралетарыят» і нават «Народнай волі» А. І. Ульянава?! за прапаганду ідэй марксізму ў Расіі былі не выпадковымі. Паколькі сям’я Уладзіміра Ільіча Ульянава, які быў членам у той жа арганізацыі, лічылася добранадзейнай, нягледзячы на пакаранне старэйшага брата Аляксандра, дзейнасць якога паліцыянты разглядалі як зусім выпадковы эксцэс, то сам У. І. Ульянаў быў толькі сасланы ў сямейны маёнтак Какушкіна . Уладзімір Карбышаў жа вярнуўся ў Омск дадому хворым на туберкулёз і памёр у турме, куды быў без суда і следства прафілактычна зняволены на некалькі дзён падчас візіту ў Омск спадкаемца прастолу. Д. М. Карбышаў усё жыццё быў верны поглядам і ідэалам сваёй сям’і, і нават у ВКП(б) уступіў толькі пасля далучэння Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны і звязанай з гэтым зменай стаўлення ВКП(б) да праваслаўных, бо менавіта праваслаўе звязвала заходнерускія землі з СССР.
Крыніцы
[правіць | правіць зыходнік]- ↑ Карбышев Дмитрий Михайлович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
- ↑ Карбышев Дмитрий Михайлович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 27 верасня 2015.
- ↑ Dmitry Mikhaylovich Karbyshev // TracesOfWar
- ↑ а б в Корышко 2009, с. 110.
- ↑ «Кряшенами были генерал Карбышев, герой Бреста Гаврилов, летчица Санфирова.» — Татарский век глазами национальной элиты. 100 выдающихся татар / А. Б. Абсалямова, М. А. Абсолямова, А. М. Ахунов и др.; под ред. С. Н. Бессчетновой, Р. З. Галямова. — Казань: Парадигма, 2005. — С. 219. — 656 с. — 3 000 экз. — ISBN 5-85247-081-3.
- ↑ Сидорова Т. Кряшены в Татарстане: быть ли им отдельной нацией // Аргументы и факты , № 49 04.12.2012
- ↑ Православные татары — особый народ? Архівавана 20 студзеня 2015.
- ↑ Лузгина Александра Ефимовна
- ↑ «Иван Карбышев в сибирской истории» (изд. Сытина Н. И., Павлодар, 2015 г., 180с.)
- ↑ Карбышев Михаил Ильич Архівавана 11 лістапада 2017.
- ↑ Миркискин В. Несломленный генерал. // Независимое военное обозрение , 14.11.2003
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м Карбышев Дмитрий Михайлович . Интернет проект "Герои Страны". Архівавана з першакрыніцы 11 студзеня 2013. Праверана 9 студзеня 2013.
- ↑ Решин 1987.
- ↑ Сифоров В. Неприступная крепость генерала Карбышева. // Русский век. 2015
- ↑ Дмитрий Михайлович Карбышев(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 7 лютага 2019. Праверана 25 мая 2022.
- ↑ а б в Сидорчик.
- ↑ Карбышев, Дмитрий Михайлович // Кто есть кто в мире. — М.: Олма медиа групп, 2003. — С. 632.
- ↑ Карбышев Дмитрий Михайлович — Омск.
- ↑ Решин Е. Г. Генерал Карбышев. Документальная повесть. — М.: Издательство ДОСААФ, 1987
- ↑ Анна Кривошеина Первая награда Карбышева(руск.) // Москва. Северо-Запад : газета. — 2017. — Февраль — № 7 (330). — С. 14.
- ↑ Дмитрий Карбышев — герой, не сломленный концлагерями.//Военное обозрение(недаступная спасылка)
- ↑ Решин Л. Е. Первый подвиг. // Военно-исторический журнал . — 1989. — № 4. — С.77-78.
- ↑ Непокорённый(недаступная спасылка)
- ↑ Автобиография комдива Д. М. Карбышева от 1 декабря 1938 года. // Военно-исторический журнал . — 1988. — № 12. — С.80-85.
- ↑ Карбышев Дмитрий Михайлович . «Хронос ». Архівавана з першакрыніцы 12 лютага 2012. Праверана 25 студзеня 2010.
- ↑ Юные Карбышевцы — Биография.
- ↑ Востоков Е. И. Грековцы. — 2-е изд, доп. — М.: Воениздат , 1983. — С. 23
- ↑ Приказ Народного комиссара обороны Союза ССР по личному составу армии № 2514 .
- ↑ Андреева Л. Ю. К истории создания панорамы «Штурм Перекопа» // Учёные записки Таврического нац. ун-та им. В. И. Вернадского. Сер. «Ист. науки». 2012. Т. 25 (64). № 2. С. 30—42.
- ↑ Донесение о безвозвратных потерях :: Карбышев Дмитрий Михайлович, __.07.1941, пропал без вести, . Память народа. Праверана 20 кастрычніка 2016.
- ↑ Карбышев Д.М. . Бренд Омска.
- ↑ Музей Дмитрия Михайловича Карбышева(недаступная спасылка).
- ↑ Донесение о безвозвратных потерях :: Карбышев Дмитрий Михайлович, в середине июля 1941 г., пропал без вести, Смоленская обл., г. Смоленск . Память народа . Праверана 20 кастрычніка 2016.
- ↑ Я. Рыбаков. Генерал Карбышев: подвиг генерала в немецком плену. // Русская семёрка.
- ↑ Дмитрий Карбышев. // Пантеон истории
- ↑ Агитатор армии и флота . — 1980. — С. 28
- ↑ Знамя. — Вып. 1-3. Гослитиздат , 1982. — С. 192
- ↑ а б Давыдов 1984, с. 24.
- ↑ Солдат, герой, учёный. 1961, с. 6.
- ↑ Агитатор армии и флота. — 1980. — С. 28
- ↑ Юлия Авдеева. Несломленный генерал. Архівавана 7 лютага 2019. // Русская планета
- ↑ День памяти генерала Карбышева.
- ↑ Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution . Arolsen Archives. Праверана 21 жніўня 2021.
- ↑ Николай Александров.. Алиса из зазеркалья стала несчастьем в судьбе Дмитрия Карбышева . «Брестский курьер» (12 красавіка 2010). Архівавана з першакрыніцы 12 лютага 2012. Праверана 27 красавіка 2021.
- ↑ Жизнь и судьба Дмитрия Карбышева. Архівавана 21 снежня 2019. // Вечерний Омск. Неделя № 14 (278)
- ↑ а б Семья Дмитрия Михайловича . Межрегиональное детское военно-патриотическое общественное движение «Юные карбышевцы».. Архівавана з першакрыніцы 11 студзеня 2013. Праверана 9 студзеня 2013.
- ↑ Татьяна ЯКОВЛЕВА.. Уехал и не вернулся.(недаступная спасылка). Газета «Деловой вторник» (20 чэрвеня 2006). Архівавана з першакрыніцы 23 ліпеня 2014. Праверана 9 студзеня 2013.
- ↑ Памяти Елены Карбышевой.(недаступная спасылка). «Советская Россия» (7 лютага 2006). Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2012. Праверана 9 студзеня 2013.
- ↑ Карбышев Алексей Дмитриевич(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 чэрвеня 2018. Праверана 19 чэрвеня 2022.
- ↑ Линию Карбышева открыли в Гродно.
- ↑ База даных MPC па малых целах Сонечнай сістэмы 1959
- ↑ Браславец К. М. История в названиях на карте Сахалинской области. — Южно-Сахалинск: Дальневосточное книжное издательство , 1983. — С. 46. — 144 с. — 10 000 экз.
- ↑ Аэропорту Омска будет присвоено имя Карбышева. // Regnum, 05.12.2018
- ↑ Елисеева Марина. Вечный символ стойкости и воли. К 140-летию со дня рождения генерала Дмитрия Карбышева(недаступная спасылка). «Красная звезда» (26 кастрычніка 2020). Архівавана з першакрыніцы 2 сакавіка 2022. Праверана 21 чэрвеня 2022.
- ↑ Лабовіч А. А. Стру́нін Аляксандр Пятровіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 213. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
- ↑ В Уссурийске состоялись торжественные мероприятия, в честь 80-летия со Дня образования Краснознаменной общевойсковой армии Восточного военного округа
- ↑ ВЕЧНА Ў ПАМЯЦІ НАРОДНАЙ
Літаратура
[правіць | правіць зыходнік]- Карбышев Дмитрий Михайлович // Герои Советского Союза: краткий биографический словарь в двух томах. М., 1987. Т. 1. — С. 626.
- Карбышев Дмитрий Михайлович // Навечно в сердце народном: справочник. — Мн., 1984. — С. 215.
- Помнік Карбышаву // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Мінская вобласць. У 2 кн. — Мн., 1987. Кн. 2. — С. 23-24.
- Карбышев Дмитрий Михайлович // Их именами названы…: энцикл. справочник. — Минск, 1987. — С. 259—260.
- Памятник Д. М. Карбышеву в д. Красное // Памятники героизма и славы Молодечненщины. — Минск, 1975. — С. 12-13.
- Глухаў, І. А. Легендарны генерал / І.А
- Колл. авт. Солдат, герой, учёный. Воспоминания о Д. М. Карбышеве. — М.: Воениздат, 1961. — 196 с.
- Давыдов Л. Д. Верность: о Д. М. Карбышеве. — 2-е изд., доп. — М.: Политиздат, 1984. — 127 с. — (Герои Советской Родины). — 200 000 экз.
- Карбышев, Дмитрий Михайлович / Корышко В. И. // Канцелярия конфискации — Киргизы. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2009. — С. 110. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов; 2004—). — ISBN 978-5-85270-344-6.
- Решин Е. Г. Генерал Карбышев: Документальная повесть. — 4-е издание, исправленное. — М.: ДОСААФ, 1987. — 317 с.
- Сидорчик А.. Несломленный. Забытый подвиг генерала Карбышева . Аргументы и факты (18 лютага 2014). Праверана 18 лютага 2017.
- Нарадзіліся 26 кастрычніка
- Нарадзіліся ў 1880 годзе
- Нарадзіліся ў Омску
- Памерлі 18 лютага
- Памерлі ў 1945 годзе
- Памерлі ў канцлагеры Маўтгаўзен
- Выпускнікі Мікалаеўскага інжынернага вучылішча
- Выкладчыкі Ваенна-інжынернай акадэміі імя В. У. Куйбышава
- Героі Савецкага Саюза
- Кавалеры ордэна Леніна
- Кавалеры ордэна Чырвонага Сцяга
- Кавалеры ордэна Чырвонай Зоркі
- Кавалеры ордэна Святога Уладзіміра 4 ступені
- Кавалеры ордэна Святой Ганны 2 ступені
- Кавалеры ордэна Святога Станіслава 2 ступені
- Кавалеры ордэна Святой Ганны 3 ступені
- Кавалеры ордэна Святога Станіслава 3 ступені
- Кавалеры ордэна Святой Ганны 4 ступені
- Узнагароджаныя медалём «XX гадоў Рабоча-Сялянскай Чырвонай Арміі»
- Ганаровыя грамадзяне Гродна
- Кавалеры ордэна Святога Станіслава
- Асобы
- Вязні канцлагера Заксенгаўзен
- Вязні канцлагера Асвенцім
- Пакараныя смерцю ваенныя
- Удзельнікі савецка-фінскай вайны
- Удзельнікі Грамадзянскай вайны ў Расіі
- Царскія афіцэры на службе ў РСЧА
- Удзельнікі Першай сусветнай вайны (Расійская імперыя)
- Удзельнікі руска-японскай вайны
- Рэвалюцыянеры Расіі
- Дактары ваенных навук
- Военачальнікі СССР
- Памерлі ў канцэнтрацыйных лагерах
- Памерлі ў Аўстрыі