Усходняя Арменія

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Усходняя Арменія[1][2][3][4] (арм.: Արևելյան Հայաստան), Закаўказская[5][1] (каўказская[6]) Арменія, таксама Перс-Арменія[7][8] для перыяду V—VI вв., Руская Арменія[1][9] для перыяду XIX — пачатку XX стагоддзяў — тэрмін, якім у гістарыяграфіі пазначаюцца ўсходнія вобласці гістарычнай Арменіі[10][11]. Мяжой паміж Заходняй і Усходняй Арменіяй з'яўляецца Арарацкая даліна, якая з'яўлялася цэнтрам культуры і дзяржаўнасці армян[12].

Гісторыя тэрміна[правіць | правіць зыходнік]

Першапачаткова тэрмін выкарыстоўваўся для назвы ўсходняй часткі Армянскага царства[7], падзеленага паміж Рымам і Сасанідскай Персіяй[7] у 387 годзе. Пасля падзелу рэгіёна паміж Асманскай імперыяй і Персіяй па міры 1639 года, тэрмін быў уведзены географамі, гісторыкамі і вандроўнікамі для пазначэння той часткі армянскіх земляў, якая адышла да Персіі (да ўсходу ад ракі Ахуран), што ўключала ў сябе адміністрацыйныя адзінкі Чухур-Саад (Ерэван і Нахічэвань) і Карабах (уласна Карабах, а таксама Гянджа і Зангезур)[13].

Геаграфія[правіць | правіць зыходнік]

Усходняя Арменія займае вобласць Арарацкай даліны і прылеглыя да яе горныя вобласці Малога Каўказа — Сюнік, Лары, Тавуш і г.д.[2], такім чынам уключае ў сябе ўсю тэрыторыю Рэспублікі Арменія[11][14][15][16] і Нагорны Карабах[14][17][18][19][5]. У цэлым складае ўсходнюю палову Армянскага нагор'якаўказскую частку (Паўднёвы Каўказ), цалкам ці часткова ўключае 6 яго гістарычных правінцый: Арарат, Гугарк, Сюнік, Арцах, горныя вобласці Утыка, а таксама два гавары правінцыі Васпуракан — Нахчаван і Гохтн, якія галоўным чынам адпавядаюць сучаснай Нахічэванскай АР.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

I падзел Армянскага царства[правіць | правіць зыходнік]

Тэрмін «Усходняя Арменія»[20] ўпершыню быў ужыты ў канцы IV стагоддзя, калі Армянскае царства, што стала арэнай суперніцтва паміж Рымскай імперыяй і Сасанідскім Іранам, было падзелена ў 387 годзе на Усходнюю і Заходнюю[7]. Прыблізна 3/4 Армянскага царства (правінцыі Арарат, Сюнік, Васпуракан, Туруберан, Мок, Тайк, частка Гугарка) утварылі васальную вобласць, пад валадарствам Сасанідаў.

На першыя часы ў Заходняй Арменіі і Усходняй Арменіі, была захавана намінальная ўлада армянскіх цароў, але ўжо ў 428 годзе яна была скасавана, і апошні прадстаўнік дынастыі армянскіх АршакідаўАрташэс IV, быў пазбыты царскага прастола. З гэтага перыяду Усходняя Арменія звалася таксама «Перс-Арменіяй» і стала персідскім марзпанствам[21].

II падзел Арменіі[правіць | правіць зыходнік]

У 591 годзе Арменія зноў была падзелена[22][23][24][25][26]. Большая частка армянскіх земляў у складзе дзяржавы Сасанідаў была заваявана Візантыяй у ходзе ірана-візантыйскай вайны 571—591 гг.[20].

Арабскае валадарства[правіць | правіць зыходнік]

У сярэдзіне VII стагоддзя Усходняя Арменія трапіла пад валадарства Арабскага халіфата. Потым, у 639 годзе да халіфата былі далучаны таксама землі Заходняй Арменіі.

Багратыдская Арменія[правіць | правіць зыходнік]

У 885 годзе ў было ўтворана Армянскае царства Багратыдаў. Яно ахапляла большую частку Усходняй Арменіі[27].

Ва Усходняй Арменіі знаходзілася частка Анійскага царстваСюнік (пазней Сюнікскае царства), Гугарк (пазней Ташыр-Дзарагецкае царства) і ХачэнНагорным Карабаху). У 1045 годзе адзінае Армянскае царства пала, але тэрытарыяльная цэласць Арменіі захоўвалася ва ўмовах іншаземнага валадарства.

Позняе і высокае сярэднявечча[правіць | правіць зыходнік]

У XVIXVII стагоддзях велізарную шкоду нанеслі Арменіі бесперапынныя турэцка-персідскія войны, якія вяліся за кантроль над Арменіяй. Згодна Амасійскаму дагавору 1555 года Усходняя Арменія адышла да Сафавідскага Ірана, а Заходняя Арменія — да Асманскай Турцыі[28]. Турэцка-персідская мяжа на армянскіх землях праходзіла па рацэ Ахуран, горам Армянскі ланцуг і Загрос. Пасля гэтага тэрміны «Усходняя Арменія» і «Заходняя Арменія» ізноў увайшлі ва ўжытак.

Карты[правіць | правіць зыходнік]

Правінцыі Вялікай Арменіі. George Whiston, апублікавана ў 1736 годзе.
Персія, Парфія, Арменія. Рэст Фенер, апублікавана ў 1835 годзе.
Арменія, Месапатамія, Вавілон і Асірыя з прылеглымі рэгіёнамі. Карл фон Спрунер, апублікавана ў 1865 годзе.
Усходняя Арменія (Armenia orientalis) на карце 1740 года.
Усходняя Арменія на карце Персідскай імперыі. Джон Пінкертон, 1818 год.
Тэрыторыі былога Карабахскага ханства ў складзе Расійскай імперыі на карце 1823 года.
Зангезурскі павет Елізаветпальскай губерні Расійскай імперыі.
Армянская вобласць Расійскай імперыі займала тэрыторыі былых Эрыванскага (пазначана жоўтым) і Нахічэванскага (пазначана светла-салатавым) ханстваў.
Армянская вобласць у складзе Расійскай імперыі (існавала да 1849 года).
Арменія ў складзе Расійскай і Асманскай імперый.

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. а б в Ronald Grigor Suny. Transcaucasia, nationalism and social change: essays in the history of Armenia, Azerbaijan, and Georgia. — 2. — University of Michigan Press, 1996. — P. 69. — 543 p. — ISBN 0472096176, ISBN 9780472096176.
  2. а б Н. Г. Волкова. «Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX веках», Кавказский Этнографический сборник, IV часть, Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР, Москва, Наука, 1969, стр. 23:
  3. George A. Bournoutian  (руск.). A History of the Armenian People. — Mazda Publishers, 1994. — Vol. II. 1500 A.D. to the Present. — P. 69, 118, 190. — 238 p. — ISBN 1568590326, ISBN 978-1568590325.
  4. Rudolph P. Matthee. The politics of trade in Safavid Iran: silk for silver, 1600—1730, Cambridge University Press, 1999, p.23:
  5. а б Michael P. Croissant. The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications, p. 9:
  6. Ch. Carter, Y. L. Arbeitman. La zoologie des Montagnais, Peeters Publishers, 2000, p. 85:
    >
  7. а б в г Armenia And Iran — артыкул з Encyclopædia Iranica
  8. Iran Chamber Society: History of Iran: Armano-Iranian Relations in Pre-Islamic Period
  9. Charles Knight. The English cyclopaedia, Volume 2, 1866, p.1145:
  10. James Stuart Olson. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. — Greenwood Publishing Group, 1994. — С. 40.:
  11. а б Thomas M. Leonard. Encyclopedia of the developing world, Volume 1,p 87:
  12. В.А. Гадло / mer.info/bibliotek_Buks/Culture/gadlo/08.php Армяне(недаступная спасылка) /Народы Закавказья/ "Этнография народов Средней Азии и Закавказья: традиционная культура" Изд-во Санкт-Петербургского университета, 1998г.— Стр.64-73 (94) ISBN 5288021619, 9785288021619

    Араратская долина делит землю армян на две части - восточную и западную. Она же является центром армянской культуры и государственности. Процесс формирования армянской народности в основном завершился в VII-VI вв. до н.э., когда на территории Армянского нагорья возникло первое армянское рабовладельческое государство (Государство Ервандуни), объединившее местные кавказкоязычные и пришлые индоевропейские племена.

  13. G. Boumoutian, раздзел «Eastern Armenia from the 17th Century to the Russian Annexation» из «The Armenian People from Ancient to Modern Times, Volume II» под редакцией Richard G. Hovannisian. Стр. 81—82:
  14. а б Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century, Palgrave Macmillan, 2004, p.89:
  15. Edmund Wright, Thomas Edmund Farnsworth Wright. A dictionary of world history, p. 34:
  16. Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев  (руск.). — М.: Академкнига, 2003. — С. 236—237. — 592 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  17. Michael P. Croissant, The Armenia-Azerbaijan conflict: causes and implications, p.11:
  18. James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires, p.44:
  19. James Minahan. Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World (t. 4), Greenwood Publishing Group, 2002:
  20. а б Глава VIII. Возникновение и развитие феодализма в Средней Азии и в странах Закавказья (V — первая половина IX в.):
  21. Society for the Diffusion of Useful Knowledge (Great Britain). The Biographical dictionary of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge--, Volume 3, Part 2, p.680:
  22. Ayrarat — артыкул з Encyclopædia Iranica. R. H. Hewsen:
  23. Roderick Beaton, David Ricks. Digenēs Akritēs: new approaches to Byzantine heroic poetry, p. 86:
  24. Heinz Ohme. Das Concilium Quinisextum und seine Bischofsliste: Studien zum Konstantinopeler Konzil von 692, Walter de Gruyter, 1990, p.289, n. 206:
  25. Richard G. Hovannisian. The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century, Palgrave Macmillan, 2004, p.15:
  26. Huberta von Voss. Portraits of hope: Armenians in the contemporary world , p.314:
  27. Ayrarat — артыкул з Encyclopædia Iranica
  28. George A. Bournoutian. Eastern Armenia in the last decades of Persian rule, 1807—1828: a political and socioeconomic study of the khanate of Erevan on the eve of the Russian conquest, Undena Publications, 1982

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • George A. Bournoutian. Eastern Armenia in the last decades of Persian rule, 1807—1828: a political and socioeconomic study of the khanate of Erevan on the eve of the Russian conquest, Undena Publications, 1982

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]