Алесь Адамовіч

Алесь Адамовіч
Асабістыя звесткі
Імя пры нараджэнні	Аляксандар Міхайлавіч Адамовіч
Дата нараджэння	3 верасня 1927(1927-09-03)[…]
Месца нараджэння	Канюхі, Грозаўскі сельсавет, Грэскі раён, Менская акруга, БССР, СССР
Дата смерці	26 студзеня 1994(1994-01-26) (66 гадоў)
Месца смерці	Масква, Расія
Пахаванне	Глуша
Грамадзянства	СССР  БССР
Маці	Ганна Мітрафанаўна Тычына[d]
Альма-матар	філалагічны факультэт БДУ (1950) Вышэйшыя курсы сцэнарыстаў і рэжысёраў (1966)
Месца працы	БДУ Інстытут літаратуразнаўства НАНБ МДУ
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	пісьменнік, літаратуразнавец, сцэнарыст, літаратурны крытык, гісторык літаратуры
Гады творчасці	1953 — 1994
Жанр	проза і публіцыстыка
Мова твораў	беларуская і руская
Грамадская дзейнасць
Партыя	Партыя БНФ
Член у	Саюз пісьменнікаў СССР Саюз журналістаў СССР[d] Саюз кінематаграфістаў СССР
Прэміі	прэмія Міністэрства абароны СССР[d] (1974) Дзяржаўная прэмія БССР імя Якуба Коласа (1976) Дзяржаўная прэмія БССР імя Якуба Коласа (1976)
Узнагароды	медаль імя Аляксандра Фадзеева[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы
Цытаты ў Вікіцытатніку

Але́сь Адамо́віч, сапр. Алякса́ндр Міха́йлавіч Адамо́віч (афіц. 3 верасня 1927 / сапр. 3 жніўня 1926, в. Канюхі, Капыльскі раён — 26 студзеня 1994, Масква) — беларускі пісьменнік і грамадскі дзеяч.

Алесь Міхайлавіч Адамовіч – пісьменнік-гуманіст, крытык, навуковец, кінасцэнарыст, публіцыст, грамадскі дзеяч, доктар філалагічных навук (1962), прафесар (1971), член-карэспандэнт Акадэміі навук БССР (1980). Член Саюза пісьменнікаў СССР, Саюза журналістаў СССР і Саюза кінематаграфістаў. У 1980-90-я займаў пасаду дырэктара Усесаюзнага НДІ кінематаграфіі, сустаршыні Міжнароднага фонду «Дапамога ахвярам Чарнобыля». У 1993 годзе падпісаў «ліст 42-х».

У сваіх літаратуразнаўчых працах глыбокі эстэтычны аналіз мастацкіх твораў спалучаў з гуманістычнай канцэпцыяй успрымання літаратуры і жыцця, з прынцыпамі праўдзівасці і гістарызму. У раманах і дакументальных творах асэнсоўваў паводзіны чалавека ў экстрэмальных сітуацыях ваеннага часу, праблемы захавання духоўнай спадчыны беларускага народа, паказваў антычалавечую сутнасць фашызму, псіхалогію здрадніцтва. Па яго творах пастаўлены тэатральныя спектаклі, зроблены радыёпастаноўкі, зняты мастацкія фільмы. Сваёй літаратурнай творчасцю і грамадскай дзейнасцю Алесь Адамовіч сцвярджаў прыярытэт агульначалавечых каштоўнасцей, неабходнасць дэмакратычных перамен, захавання дзяржаўнага суверэнітэту, духоўна-культурнага адраджэння беларускай нацыі.

1927—1994

Нарадзіўся 3 верасня 1927 года (пашпартная дата, на самай справе — 3 жніўня 1926 года) у вёсцы Канюхі Капыльскага раёна Мінскай вобласці ў сям’і лекара. «Самае таямнічае, легендарнае месца ў маёй біяграфіі — гэтыя самыя Канюхі, у іх я нарадзіўся … я нічога з Канюхоўскага жыцця не памятаю…»

Пра бацькоў

Бацька — Адамовіч Міхаіл Іосіфавіч 1902 года нараджэння, нарадзіўся ў в. Рачэнь Слуцкага раёна. У 1923 годзе паступіў на медыцынскі факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. У студэнцкія канікулы падпрацоўваў у Капыльскім Доме адпачынку. Будучы студэнтам, ажаніўся з Ганнай Мітрафанаўнай 1904 года нараджэння (нарадзілася ў В. Забалоцце Любанскага раёна).

Пасля заканчэння ВНУ Міхаіл Адамовіч быў накіраваны ў 1928 годзе на пастаянную працу ў пасёлак Глуша (Бабруйскі раён, Магілёўская вобласць). Пераехаў туды разам з жонкай Ганнай і сынамі: Яўгенам 1924 года нараджэння (у будучыні — лекар) і Аляксандрам (будучым пісьменнікам). «А сапраўдная малая радзіма, дзе я ўваходзіў ва ўзрост і ў жыццё — рабочы пасёлак Глуша».

У 1930 годзе дзеда Алеся Адамовіча па матчынай лініі, Мітрафана Фаміча Тычына, «раскулачылі» і выслалі разам з жонкай і трыма дзецьмі (з сямі) у далёкую і халодную Якуцію. Гэта адбілася на лёсе ўсіх астатніх дзяцей М. Ф. Тычыны. Мацеры Алеся Адамовіча ўлады без канца напаміналі, што яна — «кулакова дачка». Дзед Мітрафан застаўся навек у якуцкай зямлі, астатнія члены яго сям’і вярнуліся ў Беларусь. Водгук гэтых падзей сустракаецца ў многіх творах А. Адамовіча.

Ганна Мітрафанаўна Адамовіч у 1935/1936 навучальным годзе скончыла Магілёўскую фармацэўтычную школу.

Міхаіл Іосіфавіч Адамовіч дамогся будаўніцтва бальніцы ў пасёлку Глуша, якой ён загадваў. «Радыус аўтарытэту сельскага лекара», па словах Алеся Адамовіча, заслужана ахопліваў не толькі пасёлак, але і ўсе наваколлі. Са студзеня 1940 года Бацька Алеся Адамовіча знаходзіўся на вайсковай службе. З першых дзён вайны ён — на фронце, быў тэрапеўтам 13-й арміі (камандуючы арміяй — Н. П. Пухаў), даслужыўся да падпалкоўніка медыцынскай службы.

Біяграфія

Алесь Міхайлавіч Адамовіч нарадзіўся ў сям’і лекараў 3 верасня 1927 года ў вёсцы Канюхі Капыльскага раёна Мінскай вобласці. Праз год сям’я пераехала ў пасёлак Глуша Бабруйскага раёна Магілёўскай вобласці. У Глушы будучы пісьменнік вучыўся з першага па сёмы клас. Любіў кнігі, асабліва творы Пушкіна, шмат разоў перачытваў «Вайну і мір» Л. Талстога. Найбольшым «мужчынскім» аўтарытэтам для яго тады былі бацька і дзядзька Антон (матчын брат Антон Мітрафанавіч — настаўнік матэматыкі). У 15-гадовым узросце ўступіў у шэрагі партызанскага атрада, радавым байцом змагаўся ў атрадах Бабруйшчыны. Стварыўшы пазней раманы пра сваю партызанскую вайну, пісьменнік адзначыць: «Калі мне што і ўдалося ў рамане „Вайна пад стрэхамі“, дык гэта таму, што раней гэту кнігу мама напісала сваім уласным жыццём».

Пісьменнікава маці, Ганна Мітрафанаўна, стала актыўнай удзельніцай Глушанскага падполля з верасня 1941 года: будучы загадчыцай мясцовай аптэкі, яна прывозіла з Бабруйска медыкаменты і забяспечвала імі партызан атрада імя Кірава, разам з сваімі дзецьмі выконвала розныя заданні і даручэнні. На пачатку 1943 года Ганна Мітрафанаўна з сынамі «пайшла ў лес», у партызанскі атрад імя Кірава 37-й брыгады імя Пархоменкі Мінскага злучэння. У аўтабіяграфіі пра свой ваенны лёс Адамовіч пісаў: «З 1928 года жылі ў працоўным пасёлку Глушы на Бабруйшчыне, там заспела вайна, прайшлі праз падполле, якое ў Беларусі было ў кожным, нават меншым за нашу Глушу, пасёлку, паселішчы, калі там не стаялі партызаны, а з 3 сакавіка 1943-га і па пачатак 1944-га я праваяваў радавым партызанскага атрада імя Кірава…»

Пра нязбытны боль, які нясе вайна, Адамовіч казаў: «Калі пісаў „Хатынскую аповесць“ і прывёў партызана Флёру Гайшуна на папялішча яго хаты, вёскі, дзе фашысты ўсіх-усіх спалілі, прымусіў яго адчуць ад пляча да локця боль ад выпадковага апёку — неасцярожна раздушыў гарачую бульбіну. Калісьці я сам, песцячыся на полі, упаў і рукой раздушыў проста з вогнішча, з прыску бульбіну, а потым, як і мой Флёра, хапаўся за ўсё, што магло астудзіць боль. Але што магло астудзіць Флёраў боль, калі перад яго вачыма пажарышча, дзе жыўцом згарэлі маці, сястрычкі, усе жыхары вёскі. Больш за восемдзесят тры тысячы чалавек забіта, згарэла ў беларускіх Хатынях».

Творчая дзейнасць

У 1958 годзе з друку выйшла першая кніга Адамовіча, літаратуразнаўчае даследаванне «Шлях да майстэрства: станаўленне мастацкага стылю Кузьмы Чорнага». У 1959 годзе пабачыў свет зборнік літаратурна-крытычных артыкулаў «Культура творчасці». Гэтыя кнігі мелі багатую прэсу.

«Я кінуўся ў крытыку, увесь, з усімі думкамі і эмоцыямі. І літаратурная крытыка, магу засведчыць, здольна стаць тваёй страсцю, але пакуль ты верыш, што гэта «не бура ў шклянцы вады», а па-сапраўднаму грамадская справа».

У 1960 годзе пісьменнік публікуе ў часопісе «Дружба народаў» раман «Вайна пад стрэхамі». Пазней адзначыў: «Калі мне што і ўдалося ў рамане „Вайна пад стрэхамі“, дык гэта таму, што раней гэтую кнігу маці напісала ўласным жыццём».

У 1961 годзе выйшла з друку манаграфія А. М. Адамовіча «Беларускі раман», на аснове якой была абаронена доктарская дысертацыя. Абараняў яе ў 1962 годзе ў Кіеве ў Інстытуце літаратуры імя Т. Р. Шаўчэнкі: у Мінску «ўплывовыя» літаратары пагражалі не дапусціць абароны.

У 1963 годзе Алесь Адамовіч публікуе ў часопісе «Дружба народаў» другую частку рамана-дылогіі «Сыны сыходзяць у бой». На аснове гэтых твораў напісалі кінасцэнарый двухсерыйнага фільма «Вайна пад стрэхамі» і "Сыны сыходзяць у бой (рэжысёр Віктар Тураў, аўтар і выканаўца песень Уладзімір Высоцкі, кінастудыя «Беларусьфільм», 1970).

Са снежня 1962 года па 1964 год Адамовіч вучыўся на вышэйшых сцэнарных курсах у Маскве. Адначасова выкладаў беларускую літаратуру ў Маскоўскім дзяржаўным універсітэце (1964—1966 гады), адкуль у 1966 годзе быў вымушаны сысці за адмову падпісаць ліст з асуджэннем Андрэя Сіняўскага, маскоўскага літаратара-дысідэнта, выпускніка філфака МДУ, якога (разам з Юліем Даніэлем) судзілі за «антысавецкую агітацыю і прапаганду» (іх творы). Быў змушаны пакінуць Маскву і вярнуцца ў 1967 годзе ў Мінск.

Больш за паўгода Алесь Адамовіч быў беспрацоўным: не бралі ні ў БДУ, куды запрашаў рэктар А. М. Сеўчанка, ні ў Акадэмію навук. Дапамог Андрэй Макаёнак, які звярнуўся да сакратара ЦК КПБ П. М. Машэрава. Быў прыняты на працу ў Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы ў якасці старэйшага навуковага супрацоўніка. Браў актыўны ўдзел у працы "рэфарматарскага "V-га з’езду беларускіх пісьменнікаў, дзе адбылася вострая сутычка «шасцідзясятнікаў» з «неасталіністамі».

У 1966 годзе была апублікаваная аповесць «Вікторыя» (затым названая «Асія»), у якой Алесь Адамовіч паспрабаваў выйсці за межы аўтабіяграфізму.

У 1971 годзе Алесь Адамовіч напісаў «Хатынскую аповесць» (часопіс «Дружба народов», 1972, № 9). Хоць твор меў станоўчыя водгукі, сам пісьменнік перажываў:"Выявіў, падняў, паказаў адну толькі макулінку праўды, кроплю з таго, што ўбачыў, зразумеў, а бяздонны акіян народнай, вогненнай, Хатыньскай памяці застаўся, там жа, нячутны, нябачны свету". Дзеянне «Хатынскай аповесці» адбываецца праз дваццаць пяць гадоў пасля заканчэння Вялікай Айчыннай вайны. Перад разумовым поглядам героя твора-былога партызана-устаюць карціны жорсткіх, кровапралітных баёў з гітлераўцамі, страшнай трагедыі Хатыні-беларускай вёскі, спаленай акупантамі. У кнізе сабраныя апавяданні цудам ацалелых жыхароў беларускіх Хатыняў, якія сталі ахвярамі фашысцкага генацыду ў Вялікую Айчынную вайну.

З 1970 па 1973 гады разам з Янкам Брылём і Уладзімірам Калеснікам Алесь Адамовіч аб’ехаў з магнітафонам ўсю Беларусь, пабывалі ў сотнях спаленых вёсак. Яны апыталі і запісалі больш за трыста сведкаў ваеннай трагедыі, апавяданні якіх ляглі ў аснову дакументальнай кнігі «Я з вогненнай вёскі», якая выйшла ў 1975 годзе асобным выданнем. Перакладзеная на многія замежныя мовы, стала літаратурным бэстсэлерам на Захадзе.

У часопісе «Полымя» ў 1975 годзе пісьменнік апублікаваў серыю літаратуразнаўчых артыкулаў пра творчасць Максіма Гарэцкага «Браму скарбаў сваіх адчыняю…». Гэта своеасаблівы Раман-эсэ.

Па матывах «Хатынскай аповесці» ў Дзяржаўным Рускім драмтэатры БССР у 1977 годзе была пастаўлена п’еса «Вяртанне ў Хатынь» (рэжысёр Б. Луцэнка). Па матывах кнігі «Я з вогненнай вёскі…» рэжысёр Віктар Дашук (па сцэнары А. Адамовіча) зняў серыю дакументальных фільмаў, кампазітар Л. Шлег напісала рэквіем «Памятаеце», Новасібірскі тэатр драмы зрабіў інсцэніроўку.

З красавіка 1975 года Алесь Адамовіч пачаў запісваць ленінградскіх блакаднікаў. Сааўтар-Ленінградскі пісьменнік Данііл Гранін. У 1979 годзе выйшла першая частка «Блакаднай кнігі».

У 1977 годзе выйшаў збор твораў пісьменніка ў 2-х тамах.

22 мая 1979 года пасля цяжкай хваробы памірае маці Алеся Адамовіча Ганна Мітрафанаўна. Памерла «на Міколу» вясновага, калі квітнелі сады. Незадоўга перад гэтым сам пісьменнік перанёс язвавы крывацёк. Яго выратавалі, шчаслівы выпадак і маці: ён прыйшоў наведаць яе ў бальніцу і сам быў тэрмінова шпіталізаваны.

У 1981 годзе ў Алеся Адамовіча выйшаў раман «Карнікі». Новы погляд на канцэпцыю ваеннай літаратуры выкладзены ў кнігах «аб сучаснай ваеннай прозе»(1981), «Вайна і вёска ў сучаснай літаратуры» (1982) і «Нічога важней» (1985), у якой «Ну так рабіце звышлітаратуру!»- заклікаў пісьменнікаў Алесь Адамовіч.

У 1982 годзе пісьменнік удзельнічае ў працы Генеральнай Асамблеі ААН у Нью-Ёрку ў складзе беларускай дэлегацыі. У тыя гады Алесь Адамовіч шмат ездзіў па свеце, прымаючы ўдзел у міжнародных антываенных, антыядзерных канферэнцыях, дзе выступаў з дакладамі, даваў шматлікія інтэрв’ю. Публіцыстыка таго часу сабрана ў кнігах «Выберы-жыццё!» (1986), «Літаратура і праблемы стагоддзя»(1986) «Дадумваць да канца» (1988).

У 1981—1983 гадах выйшаў збор твораў у чатырох тамах.

У 1984 годзе здымкі кінафільма «Ідзі і глядзі», пастаўленага па сцэнары А. Адамовіча (у аснове сцэнарыя ляжаць «Хатынская аповесць» і «Карнікі», у суаўтарстве з кінарэжысёрам Элемам Клімавым), праходзілі ў Беларусі. Адамовіч прымаў у іх актыўны ўдзел, прысутнічаў на здымачнай пляцоўцы. Гэты фільм-і пад першапачатковай назвай «Забіце Гітлера!» А. Адамовіч і Э. Клімаў спрабавалі паставіць да гэтага амаль сем гадоў пасля таго, як у 1977 годзе праца над фільмам была спыненая Дзяржкіно.

У 1985 годзе кінафільм «Ідзі і глядзі» атрымаў першую прэмію і залаты прыз на XIV Маскоўскім кінафестывалі і абышоў экраны многіх краін свету, атрымаўшы велізарны рэзананс. Па ўспамінах Элема Клімава, замежнікаў карціна ўражвала настолькі, што падчас сеансаў за мяжой ля кінатэатраў дзяжурылі карэты «хуткай дапамогі».

Творы Адамовіча пра вайну, перакладзеныя на 21 мову, не пакінулі абыякавым нікога ў цывілізаваным свеце. У яго жыцці былі яшчэ дзве тэмы, хвалюючыя пісьменніка, акрамя вайны. Гэта Курапаты і Чарнобыль. Алесь Адамовіч-адзін з ініцыятараў стварэння ў Беларусі Фонду «Дзеці Чарнобыля», дзякуючы якому мільёны дзяцей прайшлі аздараўленне за мяжой.

Задоўга да Чарнобыльскай катастрофы пісьменніка хвалявала тэма атама. Яшчэ ў 1981 годзе ён напісаў:

«На планеце няма надпісу на нейкія дзверы:«запасны выхад». Няма куды будзе бегчы ў выпадку ядзернага пажару». Адным з першых на зямлі беларускі пісьменнік усвядоміў магчымасць гібелі чалавецтва і біў у званы.

У красавіцкую ноч 1986-га, калі выбухнуў рэактар на Чарнобыльскай АЭС, Адамовіч ляцеў на самалёце на поўдзень, у санаторый Жалезнаводска. Пісьменнік стаў шукаць магчымасць разбурыць сцяну сакрэтнасці вакол Чарнобыля, апытваў навукоўцаў-фізікаў, медыкаў Мінска і Масквы аб магчымых наступствах катастрофы. Пасля гэтага напісаў ліст М. С. Гарбачову, тагачаснаму генсеку КПСС, каб данесці да яго і сусветнай грамадскасці сапраўдныя маштабы бедства, які напаткаў Беларусь. З’явілася рэальная магчымасць уплываць на ход падзей. Беларускае партыйнае кіраўніцтва замест таго, каб выкарыстоўваць належным чынам інтэлектуальны патэнцыял і арганізатарскія здольнасці Алеся Адамовіча, арганізавала ў друку абструкцыю, абвінаваціўшы яго ў пацыфізме, панікёрстве, святатацтве і клікушстве. У выніку пісьменнік быў вымушаны пакінуць Мінск і пераехаць на працу ў Маскву, дзе восенню 1987 года быў абраны дырэктарам Усесаюзнага НДІ кінамастацтва.

Трагедыю Чарнобыля для Беларусі Адамовіч ставіў у «Пякельны ланцужкцу» з Курапатамі і Хатынню. «Вінаватых Чарнобыля трэба судзіць — пісаў ён. — Бо калі не спыніць гэтую безадказнасць, гэтую кругавую паруку і вялікую хлусню на ўсіх узроўнях, мы не выратуемся і ад Чарнобыля, і ад непазбежных новых катастроф». Адамовіч выдатна разумеў: не будзе суда — у свядомасці людзей нічога не зменіцца.

У 1986 годзе скончыў пацыфісцкую аповесць-антыўтопію «Апошняя пастараль» (апублікаваная ў часопісе «Новы свет» у 1987 годзе). Быў старшынёй журы кароткаметражнага кіно на XV Маскоўскім міжнародным кінафестывалі (1987, ліпень). Выйшла кніга апавяданняў і эсэ «Маленне аб будучыні».

У 1987 годзе Алесь Адамовіч скончыў сцэнар «..Імя гэтай зорцы Чарнобыль» для мастацкага фільма, рэжысёрам якога павінен быў стаць вядомы амерыканец Стэнлі Крамер. Сцэнар ужо быў ухвалены кінакампаніяй Columbia Pictures. Шкада, што Крамер не змог здымаць карціну з асабістых прычын, бо тады мог атрымацца эпахальны фільм, які б данёс да чалавецтва маштаб аварыі і бяду беларускага народа.

У 1988 годзе ў Алеся Адамовіча з’явілася магчымасць апублікаваць кіраўніка рамана «Карнікі» — «Дублёр» («Дружба народаў», 1988, № 11), над якой працаваў некалькі гадоў. У 1989 годзе пісьменнік быў абраны народным дэпутатам СССР. Ён актыўна выкарыстаў трыбуну з’ездаў для выступаў за перабудову, дэмакратызацыю і галоснасць. Публіцыстыка Адамовіча апошніх гадоў сабраная ў яго кнігах «Адваяваліся!» (1990), «Мы-шасцідзясятнікі» (1991). У дні жнівеньскага путчу 1991 года ў Маскве знаходзіўся ў шэрагах абаронцаў Белага дома. Гэтыя падзеі адбіў у публіцыстычна-мемуарным эсэ «Дзякуй, хунта!»(надрукаваны на беларускай мове ў часопісе «Беларусь», 1992, № 9-11, затым дапрацаваны — у часопісе «Нёман», 1994, № 9, асобнай кіраўніком дакументальнай аповесці «Падарожжа з Мінска ў Маскву і назад»).

21 снежня 1991 года перанёс цяжкі інфаркт міякарда. Знаходзячыся ў 1992 годзе ў клініцы, а затым у падмаскоўным санаторыі спяшаўся скончыць творчыя планы, задумы. Скончыў аповесць «Венера, ці як я быў прыгоннікам»(надрукаваная ў часопісе «Нёман» № 6,7). У часопісе «Знамя» № 12 апублікаваная аповесць «Нямы».

У № 1 часопіса «Нёман» за 1993 год надрукаваў эсэ «Самалячэнне ад камунізму». Скончыў і апублікаваў аўтабіяграфічную аповесць «Vixi» у часопісе «Дружба народаў» № 10 (скарочаны варыянт), у часопісе «Полымя» № 11 — на беларускай мове. Дапоўнены аўтарам тэкст гэтай аповесці надрукаваны ў часопісе «Нёман», 1994, № 1.

У 1994 годзе на праваслаўныя Каляды і стары Новы год прыехаў у Мінск. Удзельнічаў у працы Сойму БНФ. Збіраў дамы гасцей: радню, блізкіх сяброў. Ездзіў у Глушу, пабываў на могілках брата (яго старэйшы брат памёр 7 мая 1992 года) і бацькоў. На могілках паказаў месца побач з магілай брата, дзе завяшчаў сябе пахаваць. У Мінску аддаў у рэдакцыю часопіса «Нёман» дакументальную аповесць «Падарожжа з Мінска ў Маскву і назад». Яна надрукаваная ў № 8,9 таго ж года.

26 студзеня 1994 года выступаў у Вярхоўным Судзе Расійскай Федэрацыі з прамовай у абарону маёмасных правоў Саюза пісьменнікаў, Міжнароднага Літфонду ў падтрымку непадзельнасці уласнасці пісьменнікаў былога СССР. Вярнуўся на сваё месца ў зале, спытаў у суседа, як ён выступіў, пасля чаго здарыўся другі, апошні інфаркт. Пахаваны ў Глушы 30 студзеня 1994 года, недалёка ад могілак бацькоў, бабулі, побач з братам.

Кінематаграфічная спадчына

Кінематаграфічнае спадчына Адамовіча важкая. У 1969 годзе рэжысёр Ігар Калоўскі з Адамовічам і іншымі аўтарамі стварылі Дакументальны фільм «Хатынь, 5-ы кіламетр». У 1967—1969 гадах Віктар Тураў паставіў дылогію «Вайна пад стрэхамі» і «Сыны сыходзяць у бой» па матывах раманаў Адамовіча, у карцінах гучалі песні Уладзіміра Высоцкага і сам бард зняўся ў кароткім эпізодзе. У 1975—1978 гадах выйшаў цыкл з чатырох дакументальных карцін, створаных Віктарам Дашуком па кнізе «Я з вогненнай вёскі». У 1985 годзе на кінастудыі «Беларусьфільм» Элем Клімаў паставіў мастацкі фільм «Ідзі і глядзі», у аснове якога творы «Хатынская аповесць» і «Карнікі».

Тыя, хто ведаў пісьменніка асабіста, кажуць, што душу Адамовіч укладваў абсалютна ва ўсё, чым займаўся.

Калі фарбаваў плот, то так, што прыехалі з ім на дачу прасілі даць і ім пэндзлік у рукі, калі прысутнічаў на здымках фільма «Ідзі і глядзі», то бесперапынна сачыў за працэсам увесь дзень, а па начах пісаў», - успамінае фатограф Яўген Коктыш. На здымках «Ідзі і глядзі» акцёры ніяк не маглі ўжыцца ў ролі людзей ваеннага часу. Як толькі камера выключалася, пачыналі весці бяздзейныя гутаркі. Элем Клімаў спытаў рады ў Адамовіча: «Што рабіць, як стварыць у здымачнай групе патрэбную атмасферу?» Алесь Міхайлавіч сказаў: «Пастаўце ім песні ваенных гадоў». Дзіўна, але пасля таго, як на здымачнай пляцоўцы сталі круціць тыя мелодыі, усё змянілася», - распавядае Яўген Фаміч.

Кінафільм «Ідзі і глядзі» атрымаў першую прэмію і залаты прыз на XIV Маскоўскім кінафестывалі і абышоў экраны многіх краін свету. Па ўспамінах Элема Клімава, замежнікаў карціна ўражвала настолькі, што падчас сеансаў за мяжой ля кінатэатраў дзяжурылі карэты хуткай дапамогі.

Вайна

Падчас Вялікай Айчыннай вайны маці Аляксандра, ратуючы сына ад згону ў Германію, у школьным пасведчанні выправіла дату яго нараджэння на больш познюю. Алесь з 14 гадоў разам з маці і братам браў удзел у дзейнасці антыфашысцкага падполля. З 1943 года быў сувязным у партызанскім атрадзе, а потым і байцом. Гэтыя падзеі не проста пакінулі след у душы, але і падштурхнулі пазней да стварэння шэрагу бліскучых мастацкіх твораў. З-пад пяра пісьменніка выйшлі дылогія «Партызаны» («Вайна пад стрэхамі» і «Сыны сыходзяць у бой»), «Хатынская аповесць», «Я з вогненнай вёскі» (сумесна з Янкам Брылем і Уладзімірам Калеснікам), «Карнікі», «Блакадная кніга» (сумесна з Даніілам Граніным).

У аўтабіяграфіі А. Адамовіч распавядаў пра свой ваенны лёс так:

«З 1928 года жылі ў працоўным пасёлку Глуша на Бабруйшчыне, там заспела вайна, прайшлі праз падполле, якое ў Беларусі было ў кожным, нават паменш нашай Глушы, пасёлку, паселішчы, калі там не стаялі партызаны, а з 3 сакавіка 1943-га і па пачатак 1944-га я праваяваў шараговым партызанскага атрада імя Кірава...».

Маці стала актыўнай удзельніцай Глушанскага падполля з верасня 1941 года: будучы загадчыцай мясцовай аптэкі, яна прывозіла з Бабруйска медыкаменты і забяспечвала імі партызан атрада імя Кірава, разам са сваімі дзецьмі выконвала розныя заданні і даручэнні.

У пачатку 1943 года Ганна Мітрафанаўна з сынамі «пайшла ў лес», у партызанскі атрад імя Кірава 37-й брыгады імя Пархоменкі Мінскага злучэння. Аляксандр, ідучы ў партызаны, бохан хлеба, які паклала яму ў сумку маці, замяніў на аднатомнік Пушкіна.

Некаторы час выконваў гаспадарчыя работы ў лагеры, пазней удзельнічаў у баях у Бабруйскім і Кастрычніцкім раёнах, бачыў смерць у твар. У канцы 1943 года частка атрада злучылася з Савецкай Арміяй, перайшла лінію фронту.

У пачатку 1944 года па камандзіроўцы Цэнтральнага штаба партызанскага руху Аляксандр быў накіраваны ў горад Ленінагорск на Алтаі, дзе ў эвакуацыі жыла яго родная цётка. Вучыўся ў Ленінагорскім горна-металургічным тэхнікуме і адначасова працаваў. І Дзень Перамогі ён сустрэў там. Алесь Адамовіч узнагароджаны медалём «Партызану Айчыннай вайны».

Пасля вайны

Вярнуўшыся ў 1945 годзе ў Глушу, ён экстэрнам здаў іспыты за сярэднюю школу і паступіў на філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Скончыўшы ў 1950 годзе Універсітэт, паступіў у аспірантуру.

Алесь Адамовіч так узгадваў аб тым, што прывяло яго ў літаратуру:

«Кожны, хто піша, ведае той галоўны штуршок у жыцці, які зрабіў яго літаратарам. Для адных гэта была рэвалюцыя, Грамадзянская вайна. Для мяне і многіх маіх аднагодкаў-Айчынная вайна і XX з’езд. Два штуршкі – два «эпіцэнтры». Без другога і пра вайну апавядалі б па-іншаму. Або наогул не расказвалі б».

З 1948 года Алесь Адамовіч пачаў пісаць раман «Сыны сыходзяць у бой». 25 лістапада нечакана памёр бацька. Міхаіл Іосіфавіч паехаў на грузавіку да парадзіхі, а машына сапсавалася. Тады лекар пайшоў пешшу праз ноч, віхуру, прастудзіўся, вярнуўся дадому з высокай тэмпературай, здарыўся інсульт. Смерць бацькі моцна ўразіла пісьменніка.

У 1950 годзе Аляксандр Міхайлавіч выступіў у друку як крытык. Аб’ектам былі праблемы раманнага жанру, творчага стылю, мастацкай індывідуальнасці. З першых публікацый выявіўся байцоўскі тэмперамент, шырата кругагляду, чуласць да праўды, ваяваў з вульгарна-сацыялагічнымі шаблонамі, эстэтычнай глухатой крытыкі. Нажыў на крытычным полі нямала ворагаў: на змену «сталінскім кадрам» ішлі маладыя, такія ж абаронцы літаратурнага правінцыялізму, якія для дасягнення «перамогі» не грэбавалі супрацоўніцтвам з карнымі органамі.

У 1954 годзе пасля абароны дысертацыі «Мова рамана» трэцяе пакаленне «I індывідуальны літаратурна-мастацкі стыль Кузьмы Чорнага» — (напісаў за тры летнія месяцы 1953 года, бо ўсе гады аспірантуры працаваў над раманам) стаў выкладчыкам беларускай літаратуры на філалагічным факультэце БДУ, а затым перайшоў на працу навуковым супрацоўнікам у Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы АН БССР, дзе працаваў (з перапынкам) тры дзесяцігоддзі (з 1976 года-загадчык сектара ўзаемасувязяў літаратур). Пісаў пра тое, што здавалася актуальнай для беларускай літаратуры (станаўленне жанру беларускай літаратуры; Кузьма Чорны і Фёдар Дастаеўскі; творчасць Максіма Гарэцкага і класічная традыцыя; ваенная і вясковая проза на літаратурнай планеце і т.д.). Апублікаваныя навуковыя працы заўсёды выклікалі шырокі грамадскі рэзананс, амаль усе былі перакладзены на рускую мову і выдадзены ў Маскве.

Грамадская дзейнасць

Творчыя саюзы:

• Член Саюза пісьменнікаў СССР (з 1957) член праўлення (1986—1991), у жніўні 1991 года-сакратар праўлення, з верасня 1991 года па 1992 год-сустаршыня праўлення;
• Член Саюза журналістаў СССР (з 1967);
• Член Саюза кінематаграфістаў СССР (з 1977);
• Намеснік старшыні камісіі СССР па справах ЮНЕСКА (1987);
• Уваходзіў у рэдкалегіі часопісаў «Нёман», «Фенікс — ХХ», грамадскі рэдакцыйнай рады альманаха «Дэтэктыў і палітыка».

Грамадска-палітычная дзейнасць

У 1989—1991 гадах — народны дэпутат СССР ад Саюза кінематаграфістаў СССР, уваходзіў у Міжрэгіянальную дэпутацкую групу.

Актыўна падтрымліваў стварэнне Беларускага Народнага Фронту і яго ініцыятывы. Быў сустаршынёй грамадскай рады гісторыка-асветнага таварыства «Мемарыял» (з 1989), сябрам бюро клуба «Маскоўская трыбуна» (з 1989), членам Каардынацыйнага савета руху «Красавік» (з 1990). У 1989—1992 гадах-сустаршыня Міжнароднага фонду «Дапамога ахвярам Чарнобыля».

Падпісаў «ліст 42-х».

Памяць

Камень на магіле Алеся Адамовіча ў в. Глуша Бабруйскага раёна

Капэрта Белпошты, выпушчана ў 2002 годзе да 75-годдзя Алеся Адамовіча. Мастак — Мікола Рыжы.

У Глушы ёсць вуліца Адамовіча, захаваліся дом Адамовічаў і аптэка, дзе працавала маці пісьменніка. У Глушы дагэтуль жывыя людзі, якія добра ведаюць і памятаюць сям’ю Адамовічаў. У беларускіх гарадах Стаўбцы, Барысаў, Івацэвічы і аграгарадку Калодзішчы ёсць вуліцы, названыя ў гонар Адамовіча. У цэнтры Масквы (па адрасе Вялікі Казіхінскі завулак, 17) у 1996 годзе адкрыта мемарыяльная дошка ў гонар беларускага пісьменніка і вядомага грамадскага дзеяча. Мемарыял зроблены з бронзы Даніэлем Мітлянскім. Партрэт пісьменніка выяўлены на фоне зламанай галінкі дуба з лісцем.

У 2006 годзе выйшаў фільм «Franz + Polina» рэжысёра Міхаіла Сегала па матывах аповесці Алеся Адамовіча «Нямы». У 2009 годзе па «Блакаднай кнізе» рэжысёрам Аляксандрам Сакуравым зняты дакументальны фільм «Чытаем блакадную кнігу». Кінастудыя «Ленфільм» 4 мая 2017 года выпусціла поўнаметражную карціну «Тры дні да вясны» рэжысёра Аляксандра Касаткіна, у аснову сцэнарыя карціны пакладзены эпізоды з «Блакаднай кнігі».

6 кастрычніка 2018 года ў Глушы адкрыты арт-аб’ект прысвечаны Алесю Адамовічу — «Прыпынак Адамовіча», аўтарам ідэі арт-аб’екта была ініцыятыўная група «Прыпынак Адамовіча».

9 лістапада 2019 года ў Глушы адкрыты бюст Алеся Адамовіча, пастаўлены каля Дома культуры на вуліцы Кастрычніцкай, якую ў 1996 годзе пасялковы савет і мясцовыя жыхары хацелі перайменаваць у вуліцу Алеся Адамовіча. Улады тады ініцыятыву не ўхвалілі. Праз 22 гады паставіць бюст пісьменніка пагадзіліся, а грошы на яго ахвяравала грамадскасць, асноўнымі мецэнатамі былі Юрый Зісер і Святлана Алексіевіч. Аўтары бюста — скульптары Гэнік Лойка і Яўген Білей.

Узнагароды

• ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга (1987);
• ордэн «Знак Пашаны» (1977);
• ордэн Айчыннай вайны 2-й ступені (1985);
• медаль «Партызану Айчыннай вайны» 2-й ступені (1946);
• медаль «Абаронцу свабоднай Расіі».

Прэміі

• Прэмія Міністэрства абароны СССР (1974, за «Хатынскую аповесць»);
• Дзяржаўная прэмія Беларускай ССР імя Якуба Коласа (1976, за «Хатынскую аповесць»);
• Прэмія часопіса «Дружба народаў» (1972);
• Залатая медаль імя А. А. Фадзеева (1983, за «Блакадную кнігу»);
• «За гонар і мужнасць таленту» (1997; пасмяротна).

Бібліяграфія

• Собрание сочинений: В 4 т. Мн., 1981—1983;
• Избранные произведения: В 2 т. Мн., 1977;
• Шлях да майстэрства: Станаўленне мастацкага стылю К.Чорнага. Мн., 1958;
• Культура творчасці: Літ.-крытыч. артыкулы. Мн., 1959;
• Война под крышами: Роман. Мн., 1960;
• Беларускі раман: Станаўленне жанра. Мн., 1961;
• Партизаны: Дилогия. Мн., 1963;
• Сыновья уходят в бой: Роман. М., 1963; М., 1964; М., 1987 (Б-ка юношества);
• Война под крышами; Сыновья уходят в бой: Дилогия. М., 1965; М., 1969; М., 1970; М., 1971;
• Маштабнасць прозы: Урокі К.Чорнага. Мн., 1972;
• Война под крышами; Сыновья уходят в бой: Романы. Мн., 1973;
• Хатынская повесть. М., 1973; М., 1974; М., 1976; М., 1988 (Школьная б-ка);
• Горизонты белорусской прозы: Лит.-критич. статьи. М., 1974;
• Хатынская повесть. Мн., 1974;
• Асия; Последний отпуск: Повести. Мн., 1975;
• Здалёк і зблізку: (Беларуская проза на літаратурнай планеце). Мн., 1976;
• Лев Толстой и белорусская литература: (Война и человек). Мн., 1978;
• Блокадная книга (соавт. Д.Гранин). М., 1979; М., 1982; М., 1983; Л., 1984; Л., 1989;
• Літаратура, мы і час: Артыкулы і выступленні. Мн., 1979;
• «Браму скарбаў сваіх адчыняю…». Мн., 1980;
• Партизаны: Роман-дилогия. М., 1980 (Школьная б-ка); М., 1987;
• Каратели: Радость ножа, или Жизнеописания гипербореев. Мн., 1981;
• О современной военной прозе. М., 1981;
• Война и деревня в современной литературе. Мн., 1982;
• Хатынская повесть; О войне и мире: Повесть, публицистика. М., 1982;
• Хатынская повесть; Каратели. М., 1983;
• Ничего важнее: Современные проблемы военной прозы. М., 1985;
• Выбери — жизнь: Литературная критика, публицистика. Мн, 1986;
• Моление о будущем: Рассказы, эссе. М., 1987 (Б-ка «Огонек», № 39);
• Додумывать до конца: Литература и тревоги века. М., 1988;
• Хатынская повесть; Каратели; Последняя пастораль: Повести. М., 1989;
• Отвоевались! М., 1990;
• Прожито. М., 2001;
• …Имя сей звезде Чернобыль. Мн., 2006.

Літаратура

• Адамовіч Алесь // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — 22 000 экз. — ISBN 5-340-00709-X.
• Адамовіч Алесь // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995.
• Адамович Алесь Михайлович // Кто есть кто в Республике Беларусь: Электронный справочник; БДГ on-line. — Эл. ресурс bdg.by
• Корань (Сінькова) Л. Д. «…Ёсць абсалюты» Даўняя гутарка з А. Адамовічам // Цукровы пеўнік: літ.-крыт. арт. — Мн.: Маст.літ., 1996. C. 191—205.
• Адамовіч Алесь // Культуралогія: Энцыкл. даведнік Уклад. Э. Дубянецкі. — Мн.: БелЭн, 2003. ISBN 985-11-0277-6

Спасылкі

• Да 95-годдзя пісьменніка Алеся Адамовіча // Дакументы з БДАМЛіМ
• За што Беларусь мусіць быць удзячная Адамовічу // svaboda.org 26 студзеня 2020
• Алесь Адамовіч Архівавана 3 жніўня 2019.
• А. Адамовіч. Раман «Война под крышами». Аўтограф. 1959 г.
• Алесь Адамовіч у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.)