Заходнепалескі рух

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Прапанаваны палескі сцяг.
Вымпел новаяцвягаў з надпісам «Єтвызь»

Заходнепалескі рух, таксама «новаяцвягі»[1] або «младаяцвягі»[2] — этнапалітычны рух, які існаваў у 1988—1995 гадах у Заходнім Палессі на тэрыторыі Брэсцкай вобласці Беларусі[3]. У аснове ляжала ідэя існавання асобнага палескага (яцвяжскага) этнасу. Прыхільнікі дамагаліся прадастаўлення нацыянальна-культурнай аўтаноміі[4]. Пік дзейнасці і цікавасці да руху прыйшоўся на 1991—1993 гады[5]. Але нават у гэты час ён не меў шырокай падтрымкі насельніцтва[6]. Колькасць актывістаў не перавышала ста чалавек, а сімпатызуючых — некалькіх тысяч[1].

Заснавальнікам руху быў паэт і філолаг Мікола Шэляговіч. Сярод іншых вядомых новаяцвягаў — перакладчык Васіль Сёмуха, галоўны рэдактар выдавецтва «Мастацкая літаратура» Міхаіл Дубянецкі, будучы дырэктар Беларускай службы Радыё Свабода Аляксандр Лукашук, празаік Аляксандр Трушко, будучы карэспандэнт France Presse Валер Каліноўскі, літаратарка Наталля Бабіна і іншыя[1].

Перадгісторыя[правіць | правіць зыходнік]

Палессе — балоцісты рэгіён, размешчаны галоўным чынам на поўдні Беларусі і поўначы Украіны. Жыхароў краю называюць паляшчукамі (іншы варыянт — палешукі).

Гаворкі, распаўсюджаныя на тэрыторыі Украіны, называюць паўночным дыялектам украінскай мовы, на тэрыторыі Беларусі — палескімі гаворкамі ў складзе беларускай мовы, альбо пераходнымі гаворкамі ад беларускай да ўкраінскай мовы[7][8]. Сярод апошніх вылучаецца заходнепалеская мікрамова (першыя пісьмовыя прымянення яе ставяцца да XVI—XVII стагоддзяў)[9]:611-612.

Дарэвалюцыйныя даследчыкі адзначалі незвычайную спецыфіку краю. Мітрафан Доўнар-Запольскі вылучаў наяўнасць у заходніх палешчукоў асаблівасцяў у фізічным абліччы. Юліян Талька-Грынцэвіч лічыў мясцовых жыхароў асобным ад беларусаў і ўкраінцаў этнасам. Павел Шпілеўскі вылучаў палескую мову ў асобную славянскую мову, а Павел Баброўскі лічыў паляшчукоў «асобным рускім племем», падобным да беларусаў і ўкраінцаў[10].

У гады грамадзянскай вайны ў Расіі за тэрыторыю Паўночнага Палесся канкуравалі Украінская Народная Рэспубліка і Беларуская Народная Рэспубліка. З прыходам бальшавіцкай улады край адышоў да БССР. У перыяд Другой сусветнай у Беларускім Палессі вялі барацьбу члены АУН і УПА, якія лічылі паўночныя часткі краю ўкраінскімі[10][1].

У 1939 годзе, пасля далучэння Заходняй Беларусі да БССР, палескае пытанне абвастрылася. Іосіф Сталін распарадзіўся вызначыць на новай тэрыторыі мяжу рэспублікі з Украінай. Кіраўнік украінскай кампартыі Мікіта Хрушчоў, імкнучыся забяспечыць УССР лесам, прад’явіў прэтэнзіі на Брэст, Пружаны, Столін, Пінск, Лунінец і Кобрын, а таксама большую частку Белавежскай пушчы. Гэта абурыла кіраўніка КП(б)Б Панцеляймона Панамарэнка. Сталін усё ж адхіліў планы Хрушчова, але, праводзячы лінію мяжы, «у адным месцы зрабіў на зялёным масіве карты невялікі выгін», аддаўшы яго ўкраінцам[11].

ГКА «Полісьсе»[правіць | правіць зыходнік]

Лідарам руху стаў філолаг, паэт і публіцыст Мікалай Шэляговіч. У 1982 годзе ён друкуе ў газеце «Голас Радзімы» артыкул пад назвай «Голас старажытных балтаў», у якім абгрунтоўвае права палешукоў, як асобнага этнасу, на існаванне[12]. У 1985 годзе дзеяч апублікаваў першую падборку вершаў на заходнепалескай гаворцы. У красавіку 1988 года ён разам з групай аднадумцаў (у большасці сваёй гэта былі прадстаўнікі інтэлігенцыі, якія нарадзіліся ў Брэсцкай вобласці і пражывалі ў Мінску) стварылі грамадска-культурнае аб’яднанне «Полісьсе». Актывісты паставілі перад сабой наступныя мэты[4]:

  • збіраць, даследаваць і прапагандаваць духоўную і матэрыяльную культуру рэгіёну;
  • далучаць ураджэнцаў краю да дасягненняў сусветнай і савецкай культуры з дапамогай палескіх гаворак і іх літаратурнай нормы — палескай мовы;
  • усяляк спрыяць развіццю палескамоўнай і палескай этнакультурнай творчасці;
  • прымаць удзел у вырашэнні экалагічных і іншых пытанняў рэгіёна.

З 1989 года членамі «Полісься» выдавалася газета «Збудінне»[13]. Намаганнямі прыхільнікаў Шэляговіча ў выданні Цэнтральнага Камітэта Ленінскага Камуністычнага саюза моладзі Беларусі «Чырвоная змена» стала выходзіць старонка «Балесы Полісься»[14]. З кастрычніка 1989 года па снежань 1991 ГКА дзейнічала пад эгідай Беларускага фонду культуры (БФК)[15]. Лічылася, што актывісты імкнуцца да адраджэння матэрыяльнай і духоўнай культуры палескага краю. Многія іх мерапрыемствы былі прафінансаваны БФК. Аднак з-за палітызацыі руху пачаліся канфлікты[16].

У Брэсце і Пінску 9—10 снежня 1989 года пры ўдзеле ГКА праведзены літаратурна-мастацкія вечары, прысвечаныя этнічнаму адраджэнню Палесся. 13—14 красавіка 1990 года па ініцыятыве актывістаў у Пінску арганізавана рэспубліканская канферэнцыя па праблемах Палесся. У тым жа годзе ў Мінску прайшла «Яцвяжская» (Заходнепалеская) навукова-практычная канферэнцыя[17].

У 1994 годзе па ініцыятыве Шэляговіча ствараюцца структуры «Брэсцкі выбар» і «Пінскі выбар» з мэтай вылучэння кандыдатаў, якія сімпатызавалі мэтам ГКА «Полісьсе», на выбары ў цэнтральныя і мясцовыя органы ўлады[18]. Адначасова Шэляговіч ажыццявіў няўдалую спробу балатавацца ў прэзідэнты[1].

26 чэрвеня на арганізацыйнай базе «Брэсцкага выбару» і «Пінскага выбару» была створана Партыя ўсебеларускага адзінства і згоды (ПУАЗ), якую ўзначаліў Шэляговіч. У праграме заходнепалескае пытанне асобна не згадвалася, але згадваліся ідэі стварэння нацыянальна-культурных аўтаномій. У лістападзе Шэляговіч быў зняты з пасады і выключаны з партыі. Новым лідарам быў абраны Булахаў[19].

На выбары ў Вярхоўны Савет 1995 года ГКА вылучыла трох кандыдатаў. Яны прадставілі ідэнтычныя праграмы, у якіх, у прыватнасці, утрымліваліся патрабаванні адкрыцця Заходнепалескага ўніверсітэта ў Пінску і Палескага народнага банка. Ні адзін з кандыдатаў не быў абраны. На гэтым актыўнасць руху скончылася[6].

Погляды[правіць | правіць зыходнік]

Актывісты называлі заходнепалескую мікрамову яцвяжскай, звязваючы жыхароў Заходняга Палесся з балцкімі плямёнамі яцвягаў, якія славянізаваліся.

У шэрагах новаяцвягаў існавалі супярэчнасці адносна дзяржаўнай прыналежнасці рэгіёну. Адны рабілі асаблівы акцэнт на ўкраінскім фактары, а таму выступалі за ўваходжанне ў склад Украіны. Былі і прыхільнікі далучэння да Польшчы. Некаторыя лічылі магчымым абвясціць незалежную дзяржаву. Аднак большая частка актывістаў жадалі пакінуць Заходняе Палессе беларускім. Сам Шэляговіч у сваіх інтэрв’ю неаднаразова агучваў ідэю федэралізацыі Беларусі, у выніку якой дзяржава стала б «славянскай Швейцарыяй»[20]. Праграма 1990 года патрабавала для заходніх палешчукоў дзяржаўнасці ў форме аўтаноміі, з наданнем Берасцейшчыне і Піншчыне статусу аўтаномнага краю, які ў перспектыве ўтварыў бы з уласна беларускай часткай краіны федэратыўную Беларуска-Яцвяжскую дзяржаву. Таксама дэкларавалася прыхільнасць да шматукладнай эканомікі з акцэнтам на дасягненне самадастатковасці рэгіёну. У палітычных ідэалогіях выбар быў зроблены на сацыял-дэмакратыю. Дактрына руху імкліва змянялася ад панбалтызму да панславізму[1].

Паводле поглядаў Шэляговіча, у Вялікім Княстве Літоўскім менавіта яцвяжская мова была дзяржаўнай, а не старабеларуская (заходнеруская/стараўкраінская). Сучасная беларуская мова створана «на аснове беларускай і літвінскай гаворак рускай мовы», яцвяжская ў яе фарміраванні не ўдзельнічала. На думку лідара руху,

« Яцвяжская Русь — гэта сённяшняя тэрыторыя паўднёвага захаду Беларусі, паўночнага захаду Украіны, паўночнага ўсходу Польшчы і, безумоўна, Калінінградская вобласць. Некалькі стагоддзяў таму гэтыя землі належалі нашым продкам-славянам. Больш за тое, нашым продкам належала паўночна-ўсходняя частка сучаснай Германіі, вядомая як Палабская Русь. »

Яцвяжскую і беларускую мовы ён назваў варыянтамі рускай; беларусаў — «рускімі беларускай закваскі». Ва ўяўленнях Шэляговіча, да Беларусі адносіцца Віцебшчына, Магілёўшчына, усходняя частка Гомельшчыны, Смаленшчына і паўднёвая Пскоўшчына. За яцвягамі ён прызнаваў Берасцейшчыну, захад Гомельскай вобласці і паўднёвы захад Гродзенскай вобласці. Дадзеныя тэрыторыі дзеяч называў паўднёвай часткай Яцвяжскай Русі. Нібыта «людзі, якія пражываюць там, усведамляюць сябе рускімі, яны выразна супрацьпастаўляюць сябе і беларусам, і літвінам». Большая частка Гродзеншчыны, Міншчыны і захад Віцебшчыны лічыліся літвінскім рэгіёнам[21].

У ідэалагічным плане ГКА зблізілася са Славянскім саборам «Белая Русь». Дадзеная палітычная сіла прытрымлівалася ідэі цывілізацыйнага адзінства ўсіх усходнеславянскіх народаў (рускіх, беларусаў, украінцаў і русінаў), а таксама выступала за іх дзяржаўнае аб’яднанне пад эгідай Расіі[22].

Прыхільнікі руху выступалі супраць беларусізацыі ў Рэспубліцы Беларусь[23].

Стаўленне[правіць | правіць зыходнік]

Спачатку ініцыятыва набыла шырокі грамадскі рэзананс і шмат прыхільнікаў, але неўзабаве колькасць актывістаў пачала імкліва скарачацца, бо Шэляговіч стаў навязваць «яцвяжскую тэорыю» паходжання берасцейцаў і пінчукоў і зрабіў стаўку на развіццё перанасычанага неалагізмамі і архаізмамі варыянту мовы, адарванага ад народных дыялектаў. Адпуджвала людзей і яго напорыстая палітычная дзейнасць[1].

Яшчэ ў канцы савецкай эпохі прыхільнікі Шэляговіча сутыкнуліся з крытыкай. Многія ўдзельнікі дыскусій па заходнепалескай праблеме аспрэчвалі тэзіс, што паляшчукі з’яўляюцца прамымі нашчадкамі балтаў-яцвягаў. Аўтары большасці экспертных заключэнняў сыходзіліся ў меркаванні аб неабходнасці вывучэння гісторыі і культуры заходняга Палесся, аднак вельмі негатыўна ацэньвалі перспектывы палітызацыі руху. Эксперты-філолагі, уключаючы Інстытут мовазнаўства Акадэміі навук БССР, адмаўлялі магчымасць кадыфікацыі заходнепалескай літаратурнай мовы. З крытыкай ідэй новаяцвягаў выступала таксама Камісія па нацыянальнай палітыцы і міжнацыянальных адносінах Савета Міністраў БССР. Найбольш рэзка выказваліся прадстаўнікі Таварыства беларускай мовы. На іх думку, дзейнасць ГКА «Полісьсе» магла выклікаць міжнацыянальныя канфлікты[24].

З палітычных партый з ГКА ўступіў у канфрантацыю Беларускі народны фронт: нацыянальна арыентаваныя прадстаўнікі беларускай інтэлігенцыі абвінавачвалі новаяцвягаў у сепаратызму, апошнія, у сваю чаргу, заяўлялі аб гвалтоўнай беларусізацыі жыхароў палескага рэгіёна. У 1991 годзе была дасягнутая дамоўленасць паміж пінскімі ячэйкамі дзвюх арганізацый: актывісты заходнепалескага руху дэкларавалі неабходнасць вывучэння жыхарамі рэгіёну дзяржаўнай беларускай мовы, дзеячы БНФ прызнавалі права людзей, якія лічылі сябе палешукамі, «на свабодны нацыянальны выбар, а таксама на выбар і выкарыстанне заходнепалескай (яцвяжскай) мовы як першай роднай»[25].

Рэгіянальным канкурэнтам заходнепалескага руху было Украінскае грамадска-культурнае аб’яднанне Брэсцкай вобласці. Члены арганізацыі сцвярджалі, што жыхары Заходняга Палесся з’яўляюцца этнічнымі ўкраінцамі, а Шэляговіча і яго аднадумцаў называлі палітычнымі авантурыстамі, што нібыта жадалі тарпедаваць працэс «украінскага адраджэння» ў рэгіёне[26].

Украінская нацыяналістычная арганізацыя «Рух» ахарактарызавала спробы абгрунтаваць існаванне асобнага палескага народа як чыстую выдумку, адзначыўшы, што замест таго, каб вынаходзіць «фантастычных яцвягаў», неабходна проста гарантаваць нацыянальныя і культурныя правы ўкраінцаў, якія кампактна пражываюць у Брэсцкай вобласці Беларусі[27].

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Заўвагі[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ а б в г д е ё Дынько 2011.
  2. ↑ Басаў А. Н., Куркоў I. М. Флагі Беларусі ўчора і сёння. — Мінск: Полымя, 1994. — С. 32-33. — 37 с. — ISBN 5-345-00730-6.
  3. ↑ Казак 2022, с. 10.
  4. ↑ а б Казак 2022, с. 12.
  5. ↑ РУСИНСКИЙ ВОПРОС В ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОМ ДИСКУРСЕ БЕЛАРУСИ (1990-Е ГГ.)
  6. ↑ а б Казак 2022, с. 35.
  7. ↑ Мороз М. А., Чаквин И. В. Полесье как историко-этнографическая область, её локализация и границы // Полесье. Материальная культура. — С. 40
  8. ↑ Климчук Ф. Д. Полесские говоры в составе украинского и белорусского языков // Полесье. Материальная культура… С. 56.
  9. ↑ Дуличенко, А. Д. Малые славянские литературные языки / А. Д. Дуличенко // Языки мира: Славянские языки / РАН. Институт языкознания; Ред. колл.: А. М. Молдован, С. С. Скорвид, А. А. Кибрик и др. ― М.: Academia, 2005. ― 656 с.
  10. ↑ а б Чьё Полесье? История и перспективы белорусско-украинской борьбы за спорный регион
  11. ↑ Хрущев хотел отдать белорусское Полесье Украине, но границу в пользу БССР начертил Сталин: как и почему менялись границы Беларуси в 1920 - 1940
  12. ↑ Біяграфія Шэляговіча на Slounik.org
  13. ↑ Казак 2022, с. 26.
  14. ↑ Казак 2022, с. 13.
  15. ↑ Казак и Середа 2023, с. 237.
  16. ↑ Казак 2022, с. 13-16.
  17. ↑ Казак 2022, с. 16-17.
  18. ↑ Казак 2022, с. 34.
  19. ↑ Казак 2022, с. 34-35.
  20. ↑ Казак 2022, с. 28.
  21. ↑ Олег Лощиц. Старый страх Лукашенко: Полесская Народная Республика // EADaily, 30 апреля 2019
  22. ↑ Казак 2022, с. 33.
  23. ↑ Казак 2022, с. 31.
  24. ↑ Казак и Середа 2023, с. 237-238.
  25. ↑ Казак 2022, с. 30.
  26. ↑ Казак и Середа 2023, с. 238.
  27. ↑ Казак 2022, с. 32.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

  • Дынько, А. Новейшая история ятвягов // Деды № 8 - 2011. С. 199-213.
  • Казак, О. Г. Институционализация западнополесского движения в Беларуси (вторая половина 1980-х — первая половина 1990-х гг.) / О. Г. Казак // Экономический рост Республики Беларусь: глобализация, инновационность, устойчивость : материалы XV Международной научно-практической конференции, Минск, 19-20 мая 2022 г. / Министерство образования Республики Беларусь, Белорусский государственный экономический университет ; [редакционная коллегия: А. В. Егоров (ответственный редактор) и др.]. – Минск : БГЭУ, 2022. - С. 492-493.
  • Казак, О. Г. Источники по истории западнополесского этнополитического движения (конец 1980-х – первая половина 1990-х гг.) / О. Г. Казак, А. С. Середа // Актуальные проблемы источниковедения : материалы VII Международной научно-практической конференции, Витебск, 27-29 апреля 2023 г. : в 2 т. – Витебск : ВГУ имени П. М. Машерова, 2023. – Т. 2. – С. 237-239. – Библиогр.: с. 239 (10 назв.).

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Заходнепалескі_рух&oldid=4707854"