Мемарыял (арганізацыя)

З пляцоўкі Вікіпедыя
Перайсці да навігацыі Перайсці да пошуку
Міжнароднае гісторыка-асветніцкая праваабарончае і дабрачыннае таварыства «Мемарыял»
Тып Міжнародная грамадская некамерцыйная арганізацыя
Год заснавання 28 студзеня 1989 года
Заснавальнікі Lev Ponomaryov[d] і Андрэй Дзмітрыевіч Сахараў
Размяшчэнне Расія Расія, Масква
Ключавыя фігуры Андрэй Сахараў, першы старшыня таварыства «Мемарыял»
Арсеній Рагінскі, старшыня праўлення таварыства «Мемарыял»
Аляксандр Чаркасаў, старшыня Рады ПЦ «Мемарыял»
Сфера дзейнасці Гісторыка-асветніцкая, праваабарончая
Вэб-сайт www.memo.ru

Міжнароднае гісторыка-асветніцкае, праваабарончае і дабрачыннае таварыства «Мемарыял» (НКА) — няўрадавая арганізацыя, асноўнай задачай якой першапачаткова было даследаванне палітычных рэпрэсій у СССР. Пераўтварылася ў садружнасць дзясяткаў арганізацый у Расіі, Германіі, Казахстане, Італіі, Чэхіі, Бельгіі, Францыі і Украіне, якія вядуць даследчую, праваабарончую і асветніцкую працу.

Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]

«Мемарыял» паўстаў як нефармальная арганізацыя ў 1987 годзе. Афіцыйна заснаваны 26—28 студзеня 1989 года на ўстаноўчай канферэнцыі, якая праходзіла ў доме культуры Маскоўскага авіяцыйнага інстытута.

У 1991 годзе для «арганізацыі і каардынацыі праваабарончай працы таварыства „Мемарыял“» быў створаны праваабарончы цэнтр «Мемарыял»[1].

З 1999 года «Мемарыял» праводзіць штогадовыя ўсерасійскія конкурсы гістарычных даследчых работ старшакласнікаў «Чалавек у гісторыі. Расія — XX стагоддзе»[2].

15 ліпеня 2009 года, пасля забойства ў Чачні супрацоўніцы «Мемарыялу» Наталлі Эстэміравай кіраўнік праваабарончага цэнтра «Мемарыял» Алег Арлоў усклаў на Рамзана Кадырава адказнасць за гэта забойства:

«Я ведаю, я ўпэўнены, хто вінаваты ў забойстве Наталлі Эстэміравай. Мы ўсе ведаем гэтага чалавека — гэта Рамзан Кадыраў»
«Рамзан Кадыраў асабіста ёй пагражаў у асабістай гутарцы, калі ён яе выганяў з пасады кіраўніка Грамадскага савета Грознага»

— Алег Арлоў[3].

17 ліпеня 2009 года Кадыраў падаў пазоў супраць Арлова. Услед за гэтым, Арлоў заявіў, што ён не абвінавачваў Кадырава ў здзяйсненні злачынства, а меў на ўвазе тое, што Кадыраў, як прэзідэнт, нясе адказнасць за тое, што адбываецца ў рэспубліцы[4].

6 кастрычніка 2009 года суд часткова задаволіў пазоў Кадырава, прызнаў выказванні Арлова аб асабістай або апасродкаванай віне Кадырава ў гібелі Эстэміравай тымі, якія ганьбяць гонар і годнасць прэзідэнта і пастанавіў спагнаць 20 тысяч рублёў з Арлова і 20 тысяч рублёў з «Мемарыялу»[5][6]. Упаўнаважаны па правах чалавека ў Чачэнскай Рэспубліцы Нурдзі Нухажыеў заявіў, што «з паказанняў Арлова складваецца ўражанне, што „Мемарыял“ — гэта арганізацыя, якая спецыялізуецца на наўмыснай дыскрэдытацыі прэзідэнта Кадырава».

У снежні 2009 года «Мемарыял» падтрымаў ініцыятыву Расійскай ЛГБТ-сеткі аб прызнанні асуджаных у СССР гомасексуалаў ахвярамі палітычных рэпрэсій[7][8][9].

У красавіку 2012 года «Мемарыял» апынуўся ў цэнтры скандалу з апублікаваннем сакрэтных дакументаў з Архіва ФСБ Расіі, прысвечаных пазасудоваму расстрэлу савецкімі органамі дзяржбяспекі членаў фарміраванняў «Арміі Краёвай» у 1945 годзе[10].

У ліпені 2012 года кіраўнік «Мемарыялу» А. Арлоў абвясціў аб тым, што «Мемарыял» не стане адмаўляцца ад атрымання замежнай дапамогі, але пры гэтым не плануе выконваць патрабаванні закона «Аб некамерцыйных арганізацыях» і зарэгістравацца ў якасці замежнага агента[11]. 21 лістапада 2012 года закон «Аб некамерцыйных арганізацыях» уступіў у сілу, аднак «Мемарыял» па-ранейшаму не выканаў устаноўленыя законам патрабаванні аб рэгістрацыі.

У маі 2013 года ПЦ «Мемарыял» быў прызнаны «замежным агентам».

«Міжнародны Мемарыял» быў ліквідаваны пастановай расійскага суда ад 28 снежня 2021 года, праваабарончы цэнтр «Мемарыял» быў ліквідаваны па рашэнні суда 29 снежня 2021 года ў сувязі з парушэннем заканадаўства аб «замежных агентах».

Справа Юрыя Дзмітрыева[правіць | правіць зыходнік]

13 снежня 2016 года кіраўнік карэльскага аддзялення «Мемарыяла» Юрый Дзмітрыеў быў затрыманы, а пазней арыштаваны па абвінавачванні ў вырабе дзіцячай парнаграфіі па ананімным даносе[12]. Па версіі следства, Дзмітрыеў займаўся вырабам дзіцячай парнаграфіі, здымаючы сваю прыёмную дачку (ёй у 2016 годзе споўнілася 11 гадоў) на працягу некалькіх гадоў (з 2012 года па 2015 год)[13], але здымкі не публікаваў. Аднак многія не паверылі ў віну Дзмітрыева і пачалася кампанія за яго вызваленне. Саюз журналістаў Карэліі апублікаваў зварот з просьбай змяніць абвінавачанаму меру стрымання, так як адзіным апублікаваных доказам па справе з’яўляецца фатаграфія «ўнучкі і прыёмнай дачкі (якая ідзе пацярпелай у гэтай справе), якія галышом бягуць у ванную»[14]. На партале Change.org з’явілася петыцыя аб яго вызваленні, якую за 5 дзён падпісалі больш за 5 тысяч чалавек[15]. У падтрымку Дзмітрыева таксама выступілі ўкраінскія грамадскія дзеячы, якія апублікавалі зварот да сусветнай грамадскасці[16]. На баку Дзмітрыева выступіла таксама кіраўніцтва «Мемарыяла». Ужо 17 снежня 2016 года па даручэнні праўлення міжнароднага таварыства «Мемарыял» яго старшыня Арсеній Рагінскі звярнуўся да пракурора Рэспублікі Карэлія, у якім паведаміў, што абвінавачванні супраць Дзмітрыева прадстаўляюцца «зусім непраўдападобным»[17].

Кіраўніцтва[правіць | правіць зыходнік]

Старшыня праўлення «Міжнароднага Мемарыялу» — Арсеній Барысавіч Рагінскі (звесткі на красавік 2013).

У розныя гады[калі?] кіраўнікамі «Мемарыялу» былі В. Л. Глазычаў, А . Д. Сахараў, С. А. Кавалёў.

Структура і напрамкі працы[правіць | правіць зыходнік]

Навукова-гістарычны і асветніцкі цэнтр «Мемарыял»[правіць | правіць зыходнік]

Навукова-гістарычны і асветніцкі цэнтр «Мемарыял» (НГАЦ «Мемарыял») — навукова-асветніцкая падраздзяленне таварыства «Мемарыял». У сапраўдны момант НГАЦ «Мемарыял» вядзе працу над наступнымі даследчымі праграмамі[18]:

  • Гісторыя ГУЛАГу
  • Гісторыя рэпрэсіўных органаў
  • Гісторыя сацыялістычнага супраціву рэжыму
  • Лёс палітвязняў
  • Ганенні за веру
  • Польская праграма
  • Ахвяры двух дыктатур
  • Гісторыя іншадумства ў СССР
  • Тапаграфія тэрору

«Мемарыялам» былі падрыхтаваны даведачныя выданні: «Хто кіраваў НКУС: 1934—1941»[19], «Сістэма папраўча-працоўных лагераў у СССР»[20], электронны альбом «Ахвяры палітычнага тэрору ў СССР»[21]. Сумесна з ДПГБ выдаецца альманах даследаванняў самвыдату «Acta Samizdatica / Zapiski o Samizdate»[22]. У праграме «Гісторыя іншадумства ў СССР. 1954—1987» ажыццяўляецца адкрытае навуковае выданне знакамітага самвыдацкага інфармацыйнага бюлетэню «Хроніка бягучых падзей» на інтэрактыўнай вікі-платформе[23]. Выданне мае вялікі, вельмі разгалінаваны і складаны даведачны апарат[24].

Праваабарончы цэнтр «Мемарыял»[правіць | правіць зыходнік]

Праваабарончы цэнтр «Мемарыял» (ПЦ «Мемарыял») — складовая частка гісторыка-асветніцкага, праваабарончага і дабрачыннага таварыства «Мемарыял». Старшыня савета праваабарончага цэнтра «Мемарыял» Аляксандр Чаркасаў (з 2012 г.)[25]. У межах праваабарончай працы «Мемарыял» займаецца, у прыватнасці, даследаваннем парушэнняў правоў чалавека і нормаў міжнароднага гуманітарнага права ў зонах масавых канфліктаў[26], аказаннем прававой дапамогі бежанцам і вымушаным перасяленцам.[27] У 2014 годзе апублікаваў спіс палітвязняў у Расіі, у які ўвайшлі дзясяткі расіян.

30 красавіка 2013 — па выніках праверкі Пракуратурай Расіі было выдадзена прадпісанне ПЦ «Мемарыял» зарэгістравацца ў якасці замежнага агента. 23 мая 2014 года Замаскварэцкі суд Масквы адхіліў скаргу праваабаронцаў на гэта рашэнне і прызнаў законным патрабаванне пракуратуры. «Мы не аспрэчвае атрыманне замежнага фінансавання, аднак пракуратура выказала меркаванне, што „Мемарыял“ уцягнуты ў палітычную дзейнасць і таму павінен звярнуцца з заявай у Мінюст і ўвайсці ў рэестр замежных агентаў», — сказаў прадстаўляў арганізацыю ў судзе юрыст Кірыл Карацееў[28].

Архіў, бібліятэка, музей Міжнароднага таварыства «Мемарыяла»[правіць | правіць зыходнік]

Архіў, Бібліятэка, Музей Міжнароднага таварыства «Мемарыял» знаходзяцца ў Маскве. Гэта найбуйнейшыя на тэрыторыі Расіі адкрытыя спецыялізаваныя зборы дакументаў, кніг і перыядычных выданняў, музейных матэрыялаў (рэчаў, твораў мастацтва і г . д.), звязаных з гісторыяй рэпрэсій, супраціву рэжыму і іншадумства ў СССР[29].

«Мемарыял» змяшчае архівы матэрыялаў па гісторыі рэпрэсій і іншадумства ў СССР. Архівы «Мемарыялу» выкарыстаў брытанскі гісторык Арланда Файджэс пры напісанні сваёй кнігі «The Whisperers: Private Life in Stalin’s Russia» (2007)[30].

Статус «замежнага агента»[правіць | правіць зыходнік]

Гл. таксама: Замежны агент

У сувязі з увядзеннем закона аб рэгістрацыі некамерцыйных арганізацый, якія атрымліваюць замежнае фінансаванне і вядуць палітычную дзейнасць, Праваабарончы цэнтр «Мемарыял» быў абвешчаны замежным агентам. Па выніках праведзенай па даручэнні Генеральнай пракуратуры РФ у красавіку 2013 года пракурорскай праверкі прадстаўніком пракуратуры было заяўлена, што Праваабарончы цэнтр «Мемарыял» займаецца ў Расіі палітычнай дзейнасцю, ставячы перад сабой мэту, як заяўлена ў статуце арганізацыі, «уздзейнічаць на грамадскую думку ўнутры краіны», пры гэтым фінансаванне арганізацыі адбываецца з ЗША[31].

Гісторыя судовых рашэнняў[правіць | правіць зыходнік]

  • 21 красавіка 2013 года супрацоўнікамі пракуратуры, Міністэрства юстыцыі і падатковай службы была пачата комплексная праверка дзейнасці арганізацыі[32] з мэтай ўсталяваць крыніцы фінансавання. У гэты ж дзень кіраўнік «Мемарыялу» А. Б. Рагінскі зрабіў заяву, што адмаўляцца ад замежнага фінансавання арганізацыя не збіраецца, аднак праходзіць рэгістрацыю не стане[33].
  • 30 красавіка 2013 — па выніках праверкі Пракуратурай Расіі было выдадзена прадпісанне «Мемарыяла» зарэгістравацца ў якасці замежнага агента[34].
  • 23 мая 2014 — Замаскварэцкі суд прызнаў, што праваабарончы цэнтр займаецца палітычнай дзейнасцю за кошт замежнага фінансавання і абавязаў «Мемарыял» зарэгістравацца ў якасці замежнага агента[35].
  • 12 верасня 2014 г. — у ходзе разгляду апеляцыі было ўстаноўлена адпаведнасць дзейнасці праваабарончага цэнтра «Мемарыял» прыкметах дзейнасці замежнага агента, і апеляцыйная калегія Маскоўскага гарадскога суда адхіліла скаргу «Мемарыяла» і прызнала рашэнне Замаскварэцкага суда аб прызнанні цэнтра «Мемарыял» замежным агентам законным і абгрунтаваным[36].
  • 10 кастрычніка 2014 — Мінюст звярнуўся ў Вярхоўны суд з пазовам аб ліквідацыі грамадскай арганізацыі «Мемарыял».[37]
  • 28 студзеня 2015 — пазоў адхілены Вярхоўным судом.[38]
  • 7 снежня 2016 года Цвярскі раённы суд Масквы аштрафаваў Міжнародны «Мемарыял» за адмову рэгістравацца ў якасці «замежнага агента» на 300 тыс. рублёў[39].

Партнёры[правіць | правіць зыходнік]

Інфармацыйную падтрымку «Мемарыяла» аказвае інтэрнэт-выданне Colta.

Пастаянным партнёрам цэнтра «Мемарыял» з’яўляецца «Інфармацыйнае агенцтва МЕМО.РУ» (кіраўнік — Рыгор Шведаў, якое ажыццяўляе дзейнасць па двух напрамках:

  • выпуск медыя — сярод інтэрнэт-выданняў, створаных агенцтвам, адным з наведвальных з’яўляецца рэгіянальны інтэрнэт-СМІ «Каўказскі вузел», які прадастаўляе інфармацыю аб падзеях на Каўказе; сярод друкаваных СМІ — газета «30 кастрычніка».
  • распрацоўка і рэалізацыя грамадзянскіх камунікатыўных кампаній з выкарыстаннем тэхналогіі сацыяльнага маркетынгу.

Міжнародныя партнёрскія арганізацыі[правіць | правіць зыходнік]

  • Мае статус ўдзелу пры Савеце Еўропы.[40]

Прэміі[правіць | правіць зыходнік]

  • «Прэмія Міру імя Эрыха-Марыя Рэмарка» (2001) — ад горада Оснабрук
  • «Медаль Нансена» (2004) — штогадовая праваабарончая прэмія Упраўлення вярхоўнага камісара ААН па справах бежанцаў.
  • Прэмія імя Макса ван дэр Стула (2005) — ад МЗС Нідэрландаў.[41]
  • Прэмія імя Сахарава (2009) Еўрапейскага парламента
  • Прэмія «За свабоду самавыяўлення» (2012) — ад брытанскай няўрадавай арганізацыі «Індэкс цэнзуры»
  • «Захавальнік Нацыянальнай Памяці» (2012) — ад польскага Інстытута нацыянальнай памяці[42]

Фінансаванне[правіць | правіць зыходнік]

Крыніцы фінансавання указаны на сайце арганізацыі ў раздзеле «Нашы партнёры і донары» Архівавана 26 студзеня 2016.

  • Глабальны Фонд Прадухілення Канфліктаў (пасольства Вялікабрытаніі)
  • Еўрапейская Камісія
  • Еўрапейскі Цэнтр Абароны Правоў Чалавека
  • Нарвежскі Хельсінкскі Камітэт
  • Упраўленне Вярхоўнага камісара па справах бежанцаў (УВКБ ААН)
  • Французскае пасольства
  • Civil Rights Defenders (Стакгольм)
  • Amnesty International
  • People in Need
  • Korean Embassy in Moscow
  • Рух Грамадзянская Годнасць
  • Інстытут Праблем Грамадзянскай Супольнасці
  • Front Line Defenders

Ацэнкі[правіць | правіць зыходнік]

Актывісты арганізацыі на мітынгу ў СПб 12 чэрвеня 2012 года

У 2008 годзе Дзярждэпартамэнт ЗША заявіў, што падобныя арганізацыі «адыгрываюць  важную ролю ва ўладкаванні дэмакратычнага грамадства і абароне правоў чалавека», падкрэсліўшы: «неабходна, каб іх праца працягнулася без перашкод». Заява Дзярждэпу была зроблена пасля ператрусу ў пецярбургскім офісе «Мемарыялу» у рамках крымінальнай справы, узбуджанай па артыкуле 282 КК РФ (арганізацыя дзейнасці экстрэмісцкай арганізацыі). Па дадзеных «Мемарыялу», ператрус праводзіўся ў сувязі з падазрэннем ў фінансаванні «Мемарыялам» экстрэмісцкай газеты (прадстаўнікі арганізацыі адмаўлялі гэта). Дзярждэпартамэнт ЗША заклікаў расійскія ўлады хутка вярнуць «Мемарыялу» канфіскаваныя дакументы і абсталяванне.[43] Неўзабаве Дзяржынскі суд Санкт-Пецярбурга прызнаў ператрус незаконным[44].

У 2010 годзе прэзідэнт Чачні Рамзан Кадыраў, адзначыўшы, што «Мемарыял» атрымлівае фінансаванне з Захаду, заявіў[45][46]:

Яны выконваюць усё, што ім даручаюць тыя, хто плаціць. Заўсёды знойдуцца людзі, гатовыя за вялікія грошы выконваць «брудную» працу.

Зноскі

  1. ↑ Правозащитный центр «Мемориал» Архівавана 5 сакавіка 2007.
  2. ↑ Сайт конкурса "Человек в истории. Архівавана 15 красавіка 2007.
  3. ↑ Олег Орлов: «Это не последняя смерть» // Радио «Свобода», 15 июля 2009 (Праверана 1 мая 2010)
  4. ↑ Кадыров назвал «неэтичным» заявление о его вине в смерти Эстемировой // РИА «Новости» от 17 июля 2009
  5. ↑ Суд взыскал с правозащитников 70 тысяч рублей в пользу Кадырова. РИА Новости (6 октября 2009). Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2012. Праверана 13 жніўня 2010.
  6. ↑ Омбудсмен Чечни считает слишком мягким вердикт суда в отношении Орлова. РИА Новости (7 октября 2009). Архівавана з першакрыніцы 17 лютага 2012. Праверана 13 жніўня 2010.
  7. ↑ Марк Крутов, Татьяна Вольтская. Петербургские правозащитники поддержали инициативу объявить 2009 год годом памяти геев и лесбиянок, ставших жертвами политических репрессий // «Радио Свобода» от 29 декабря 2009
  8. ↑ «Мемориал» провёл семинар памяти геев и лесбиянок — жертв политических репрессий // Газета.
  9. ↑ Петербургский «Мемориал» поддержал идею признать осужденных по 121-й статье жертвами политрепрессий // электронный журнал «Gaynews» от 25 декабря 2008
  10. ↑ Олег Двинский. Кто является «кротом» общества «Мемориал» в ФСБ? Архівавана 2 мая 2017. // «Российские вести», № 13 (2087) от 17-23 апреля 2012
  11. ↑ Правозащитники не намерены выполнять требования закона об НКО // РИА «Новости» от 21 июля 2012
  12. ↑ Папа сказал, что со всем разберется
  13. ↑ Что известно об аресте главы карельского «Мемориала»
  14. ↑ Почему задержали известного общественника Юрия Дмитриева?
  15. ↑ Освободить историка Юрия Дмитриева
  16. ↑ Украинские чиновники и парламентарии выступили в защиту русского историка Юрия Дмитриева
  17. ↑ «Дело» Юрия Дмитриева: обращение к прокурору Республики Карелия Архівавана 26 студзеня 2017.
  18. ↑ Мемориал - Историко-просветительские программы «Мемориала» (недаступная спасылка). www.memo.ru. Архівавана з першакрыніцы 26 студзеня 2017. Праверана 15 лістапада 2015.
  19. ↑ Петров Н. В., Скоркин К. В. Кто руководил НКВД, 1934—1941: Справочник / О-во «Мемориал» и др.; Под ред. Н. Г. Охотина и А. Б. Рогинского — М.: Звенья, 1999. — 504 с — ISBN 5-7870-0032-3
  20. ↑ Система исправительно-трудовых лагерей в СССР 1923—1960: Справочник / Сост.: М. Б. Смирнов; Редкол.: А. Ю. Даниэль, Л. С. Еремина, Е. Б. Жемкова и др.; О-во «Мемориал», Гос. архив РФ — М.: Звенья, 1998. — 600 с.: карт.; 21 см — ISBN 5-7870-0022-6
  21. ↑ Жертвы политического террора в СССР [Электронный ресурс] / О-во «Мемориал» и др. — М.: Звенья, 2004 — 2 CD-ROM — ISBN 5-7870-0079-X.
  22. ↑ Записки о самиздате: альманах: вып.2(3) (недаступная спасылка). www.shpl.ru. Архівавана з першакрыніцы 19 чэрвеня 2017. Праверана 15 лістапада 2015.
  23. ↑ XTC. hr2.memo.ru. Праверана 15 лістапада 2015.(недаступная спасылка)
  24. ↑ Указатели — XTC (недаступная спасылка). hr2.memo.ru. Архівавана з першакрыніцы 3 лістапада 2015. Праверана 15 лістапада 2015.
  25. ↑ Председателем Правозащитного Центра «Мемориал» избран Александр Черкасов Права человека в России 2012
  26. ↑ Правозащитный центр «Мемориал»
  27. ↑ Межрегиональная сеть «Миграция и право»(недаступная спасылка)
  28. ↑ «Мемориал» признан «иностранным агентом» | Colta.ru. www.colta.ru. Праверана 25 лістапада 2015.
  29. ↑ Мемориал - Архив. Библиотека. Музей (недаступная спасылка). www.memo.ru. Архівавана з першакрыніцы 26 лістапада 2016. Праверана 15 лістапада 2015.
  30. ↑ Richard Galpin.
  31. ↑ Прокурор: «Мемориал» финансируется из-за рубежа и занимается политикой // ИА Интерфакс, 23.05.2013 г.
  32. ↑ «Мемориал» прячет доходы от прокуратуры: видео // «НТВ» от 21 апреля 2013
  33. ↑ Сотрудники прокуратуры ушли из «Мемориала» с копиями документов // «НТВ» от 21 апреля 2013
  34. ↑ «Мемориал» получил предписание зарегистрироваться иностранным агентом // «Дождь» от 30 апреля 2013
  35. ↑ Суд обязал «Мемориал» зарегистрироваться в качестве «иностранного агента» // «Интерфакс» от 23 мая 2014
  36. ↑ Мосгорсуд нашёл в деятельности «Мемориала» признаки иностранного агента // ИТАР-ТАСС от 12 сентября 2014
  37. ↑ Минюст подал иск о ликвидации «Мемориала»
  38. ↑ Верховный суд отказался ликвидировать «Мемориал»
  39. ↑ Суд оштрафовал Международный Мемориал на 300 тысяч рублей Архівавана 26 студзеня 2017.
  40. ↑ MEMORIAL — International Historical and Educational Human Rights and Charity Society Архівавана 12 верасня 2014. // Base de données ONG
  41. ↑ Max van der Stoel Award
  42. ↑ Общество «Мемориал» стало лауреатом Премии 2012 года «Хранитель Национальной Памяти» Права человека в России 2012
  43. ↑ Госдепартамент США «глубоко озабочен» обыском в «Мемориале» // РИА Новости, 10 декабря 2008.
  44. ↑ Обыск в офисе «Мемориала» признан незаконным вторично — Новости — Gazeta.
  45. ↑ Кадыров: «Мемориал» финансируется Западом — Чечня, правозащитники — Росбалт-Кавказ
  46. ↑ Президент ЧР Р. А. Кадыров дал пресс-конференцию иностранным журналистам Архівавана 4 кастрычніка 2012. // Официальный сайт президента и правительства Чеченской Республики, 29 апреля 2010.

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Мемарыял_(арганізацыя)&oldid=4114959"