Рэкі і каналы Беларусі

На Беларусі маецца густая сетка рэк і каналаў.

Рэкі

Рэкі Беларусі

Рэкі 100–500 км	Даўжыня (км)	у Беларусі (км)	Судна– ходства
Дняпро	2145	690	+
Бярэзіна	613	613	+
Прыпяць	761	495	+
Сож	648	493	+
Нёман	937	459	+
Пціч	421	421
Зах. Дзвіна	1020	328	+
Шчара	325	325
Свіслач	297	297
Друць	295	295
Вілія	510	276
Ясельда	250	250
Зах. Бярэзіна	226	226
Случ	197	197
Беседзь	261	185
Дрыса	183	183
Проня	172	172
Зэльвянка	170	170
Зах. Буг	772	154
Дзісна	178	~149
Обаль	148	148
Лань	147	147
Арэса	128	128
Убарць	292	126
Цна	126	126
Бобр	124	124
Ула	123	123
Свіслач	121	121
Ушача	118	118
Мухавец	112,6	112,6
Сцвіга	178	112
Славечна	158	109
Бобрык 1	109	109
Іпа	109	109
Уша	105	105
Іслач	102	102
Ала	100	100
Гайна	100	100

Беларусь багатая на паверхневыя воды, у краіне налічваецца каля 20800 рэк. Большасць рэк невялікія, 42 ракі маюць даўжыню ад 100 да 500 км. Гушчыня рачной сеткі складае прыкладна 40 км/км², на паўночным усходзе Беларусі 60 км/км². Сярэдні агульны сцёк 57,9 км³. 59 % сцёку складаецца ў межах Беларусі (унутраны сцёк).

Найбольш распаўсюджаны на Беларусі раўнінныя малыя рэкі, якія працякаюць у адносна неглыбокіх, добра распрацаваных шырокіх далінах са спадзістымі схіламі. Яны маюць складзеныя з лёгкаразмыўных грунтоў звілістыя рэчышчы з чаргаваннем плёсаў і перакатаў, невялікія нахілы воднай паверхні, павольнае цячэнне. У межах узвышшаў даліны рэк больш выразныя, іх цячэнне больш хуткае; месцамі, асабліва ў вярхоўях, такія рэкі цякуць у ярах; іх берагі стромкія, узроўні вады пры раставанні снегу і значных дажджах могуць павышацца на 2—3 м, але затым хутка спадаць. На поўдні Беларусі шмат рэк, якія цякуць праз балоты або маюць значныя забалочаныя участкі ў складзе сваіх вадазбораў. На поўначы Беларусі значную частку складаюць рэкі, якія выцякаюць з азёр або цякуць праз іх. За вытокі рэк звычайна прымаюць месцы, з якіх з’яўляецца пастаяннае рэчышча патоку; на Беларусі гэта найчасцей крыніцы, балоты, радзей азёры.

У рачной сістэме з вялікай колькасцю вытокаў галоўным лічыцца найбольш аддалены ад вусця ці найбольш мнагаводны. Калі вярхоўе ракі, што выцякае з балота, каналізавана, за выток прымаюць пачатак асноўнага асушальнага канала, які з’яўляецца працягам ракі ўверх па цячэнні; у рэках, якія часова перасыхаюць, — месца на дне лагчыны ці яра, дзе назіраюцца сляды рэчышча, распрацаванага снегавымі ці дажджавымі водамі.

Рэчышчы характэрных для Беларусі раўнінных і нізінных рэк звычайна звілістыя, месцамі падзелены на рукавы. Ва узвышаных раёнах рэчышчы больш выразныя, без рукавоў і праток. З наносаў у іх фарміруюцца рэчышчавыя ўтварэнні — перакаты, косы, астравы, мелі, асяродкі і пляжы. На поўначы рэчышчы звілістыя, неразгалінаваныя, у асноўным устойлівыя. Шырыня іх пераважна 10—20 м, у ніжніх цячэннях 30—50 м. Шырыня буйных рэк звычайна 80—120 м, месцамі да 300—500 м. Пераважныя глыбіні рэк 0,5—1 м, на плёсах 2—4 м, месцамі да 8 м. Дно часцей пясчанае і пясчана-ілістае, на паўночным захадзе месцамі камяністае і парожыстае. На поўдні Беларусі рэчышчы некананізаваных рэк звілістыя, разгалінаваныя, часта сустракаюцца старыцы, пратокі, меліярацыйныя канавы. Шырыня рэчышча ад 5—10 м у вярхоўях да 20—40 м у ніжніх цячэннях, месцамі да 60—80 м. Глыбіня ад 0,1—0,3 м да 7 м у асобных ямах. Часта трапляюцца пясчаныя нізкія астравы.

Правыя берагі на рэках мерыдыянальнага напрамку часцей больш высокія, абразійныя, левыя — нізінныя акумуляваныя. Пераважаюць пясчаныя берагі, на поўдні часта сугліністыя. Вышыня іх абумоўлена марфалогіяй і геалогіяй рэльефу, што уплывае на ваганні узроўню вады ў рэках (да 12 м на асобных участках Дняпра і Заходняй Дзвіны).

Даліны рэк займаюць амаль 10 % усёй тэрыторыі Беларусі. На поўдні ад мяжы апошняга (паазерскага) зледзянення сучасныя даліны шырокія, адносна мелкія, звычайна асіметрычныя ў папярочным сячэнні, іх правыя схілы больш высокія і стромкія, чым левыя. Самыя маладыя даліны на Беларускім Паазер’і (пачатак іх утварэння 16—14 тыс. гадоў назад, калі вобласць апошняга зледзянення хутка вызвалялася ад ледавіковага покрыва). Даліны тут звычайна глыбокія (20—30 м) і адносна вузкія, месцамі каньёнападобныя, са стромкімі схіламі, поймы вельмі вузкія або адсутнічаюць. У развітых поймавых далінах вылучаецца шырокае і плоскае дно, якое перыядычна затапляецца ў разводдзе, межаннае рэчышча ракі і схілы з тэрасамі. Вышыня поймаў над межанным узроўнем у рачных далінах Палесся 0,5—3 м, цэнтральных і паўночных частках краіны ад 1,5—4 да 6 м. Нахілы рэк Беларусі вагаюцца ад 0,1 да 2—3 ‰. Сярэднія скорасці цячэння вялікіх і сярэдніх рэк 0,5—0,7 м/с, на перакатах да 0,8—1,5 м/с, на плёсах да 0,1—0,3 м/с, на парожыстых участках малых рэк больш за 1,5 м/с. Максімальныя скорасці назіраюцца ў час разводдзя і паводак, мінімальныя — у межань.

Для рэжыму рэк Беларусі характэрна выразнае веснавое разводдзе і параўнальна устойлівыя летне-асенняя і зімовая межані, якія часам парушаюцца паводкамі ад дажджоў летам і ў час адліг зімой. Сярэдняе перавышэнне разводдзя над самым нізкім летнім узроўнем на вялікіх рэках складае ад 1,5 да 7 м (у залежнасці ад водных умоў года), на сярэдніх і малых рэках — прыкладна ўдвая ніжэйшае.

Каналы

Рачную сетку дапаўняюць штучныя каналы: Агінскі, Аўгустоўскі, Бярэзінская водная сістэма, Дняпроўска-Бугскі. У 1971 г. пабудавана Вілейска-Мінская водная сістэма.

На Беларусі створана густая сетка каналаў агульнай працягласцю каля 200 тыс. км. Пераважаюць асушальныя меліярацыйныя каналы. Абсалютная большасць з іх мае невялікую працягласць, якая рэдка перавышае 10—20 км. Найбольшае значэнне сярод меліярацыйных каналаў маюць магістральныя. З іх самыя вялікія: Слаўкавіцка-Ямінскі, Дубайскі, Заазерскі, Асавецкі, Шчэлбінскі, Ненач: іх даўжыня ад 38 да 52 км. Нахілы магістральных меліярацыйных каналаў 0,3—0,4‰, скорасць цячэння ў іх вагаецца ад 0,3 да 1,4 м/с. На поўдні шмат каналізаваных рэк (Арэса, Ведрыч, Іпа, Сведзь, Віць, Ненач і інш.); сетка меліярацыйных каналаў на балотных масівах павышае густату гідраграфічнай сеткі ў 2,5—4 разы.

Некаторыя каналы створаны з мэтай злучэння суднаходных рэк: Дняпроўска-Бугскі (196 км) і Мікашэвіцкі (7 км). Захаваліся Агінскі, Аўгустоўскі, Бярэзінскі (у складзе Бярэзінскай воднай сістэмы) каналы, якія ў наш час страцілі сваё першапачатковае значэнне, але маюць значную каштоўнасць як гістарычныя аб’екты для турызму.

Сярод каналаў трэба вылучыць водападвадныя, па якіх вада падаецца для арашальных сістэм, жыўлення рыбаводных сажалак, для цеплавых электрастанцый, пітнога водагаспадарчага забеспячэння, абвадняльных сістэм (напр., Сляпянская водная сістэма ў Мінску).

Літаратура

• Лопух П.С. Гідраграфія Беларусі : вучэб. дап. для студ. геаграф. фак. БДУ. — Мн.: БДУ, 2004. — 204 с. — 200 экз. — ISBN 985-485-285-7.
• Кириенко Е. Г. Социально-экономическая география Республики Беларусь: Учебн. пособие / Е. Г. Кириенко. — Мн.: Аверсэв, 2003. — 400 с. — 3 100 экз. — ISBN 985-478-158-5. (руск.)

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Рэкі і каналы Беларусі