Старажытнаруская мова

Старажытнаруская мова
Саманазва	рѹсьскъ ѩзыкъ (на познім этапе)
Краіны	На землях цяперашніх Беларусі, Украіны і еўрапейскай часткі Расіі
Рэгіёны	Усходняя Еўропа
Афіцыйны статус	усходнеславянскія дзяржаўныя ўтварэнні (да 14—15 стст.)
Агульная колькасць носьбітаў	0 чал.
Статус	6 мёртвая мова[d]
Вымерла	развілася ў сучасныя блізкароднасныя усходнеславянскія мовы
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Славянская група Усходнеславянская падгрупа
Пісьменнасць	кірыліца і глаголіца
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	дрр 188
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	orv
LINGUIST List	orv
IETF	orv
Glottolog	oldr1238

Агульная ўсходнеславянская мова, старажытнаруская мова або праруская мова — мова свецкай пісьменнасці, агульная для ўсіх усходніх славян у 10—14 ст., пасля распаду якой узніклі тры ўсходнеславянскія літаратурныя мовы (стараруская, старабеларуская, стараўкраінская).

Як мовазнаўчы тэрмін, словазлучэнне «старажытнаруская мова» ўжываецца ў двух значэннях: 1) усходнеславянскай протамовы, як сукупнасці сярэдневяковых усходнеславянскіх гаворак, і 2) наддыялектнай пісьмовай мовы, якая ўжывалася на ўсходнеславянскіх землях у сярэдневякоўі (прыблізна да XIV стагоддзя). Яе існаванне і правамернасць выкарыстання тэрміна «старажытнару́ская мова» прызнаецца не ўсімі даследчыкамі.

Протамова

Так азначаецца, з аднаго боку, гутарковая мова ўсходнеславянскіх плямёнаў перад часам іх шырэйшага рассялення і распаду на асобныя ўсходнеславянскія народы, прыблізна ў 13—14 ст. Сінонім гэтага тэрміну — усходнеславянская протамова.

Мэтазгоднасць увядзення такой навуковай канцэпцыі ставілася пад пытанне з пач. 20 ст., напр., праф. О. Гуерам. Канцэпцыя крытыкавалася за палітычную, «вялікадзяржаўную», а не навуковую матывацыю стварэння беларускімі мовазнаўцамі перыяду беларусізацыі 1920-х гадоў, пазней — Я. Станкевічам.

Пісьмовая мова

Астрамірава Евангелле (11 ст.)

З другога боку, так азначаецца пісьмовая (літаратурная) мова ўсходніх славян з моманту ўзнікнення (11 ст.) да распаду (14 ст.), часам і да 17 ст. Традыцыйна, у азначэнні як пісьмовай мовы, выразныя праявы адметнасцей вялікарускай, украінскай і беларускай моў прыпісваюцца да 14 ст., і асабліва да 15 ст. Сінонім гэтага азначэння — тэрмін агульнаўсходнеславянская мова, прапанаваны М. І. Талстым.

Тэрміны «старажытнаруская мова» і «стараруская мова» былі фактычна аб’яднаныя ў працы расійскіх мовазнаўцаў: «Словарь русского языка 11—17 вв.» пад рэд. акадэміка АН СССР Бархударава.

Як і канцэпцыя протамовы, і на тых жа падставах, канцэпцыя крытыкавалася ў мовазнаўстве БССР 1920-х гадоў і Я. Станкевічам.

Крытыка

Пастулат існавання такой мовы традыцыйны для мовазнаўства, асабліва расійскага і позне-савецкага. Тэрмін «агульная ўсходнеславянская» дзеля пазбягання неадназначнасцей быў прапанаваны М. І. Талстым.

Некаторыя аўтары, асабліва ў расійскай і пазнейшай савецкай навуковых школах, распаўсюджвалі канцэпцыю агульнай усходнеславянскай мовы на ўзровень гутарковай мовы, агульнай для ўсіх усходніх славян, якая аформілася каля 8—9 ст. і працягвала існаваць як дастаткова аднародная з’ява найпазней да 13 ст.

Апроч таго, тэрміны «старажытнаруская мова» (руск.: древнерусский язык; як сінонім агульнай усходнеславянскай) і «стараруская мова» (руск.: старорусский язык; як вынік распаду агульнай усходнеславянскай), былі практычна злітыя разам савецкімі і расійскімі навукоўцамі пасля выдання акадэмічнага «Слоўніка рускай мовы 11—17 ст.» (руск.: «Словарь русского языка 11—17 вв.»; пад рэд. С. Г. Бархударава).

Іншыя аўтары, падтрымліваючы канцэпцыю агульнай усходнеславянскай мовы ў перыяд да 14 ст., уводзяць канцэпцыю яе распаду ў 14 ст. не на тры, а на дзве літаратурныя мовы, «русінскую» (Ruthenian) і «старарускую» (Old Russian), а гутарковыя мовы на беларускіх і украінскіх землях лічаць некансалідаваным мноствам дыялектаў да канца 18 — 19 ст.

Таксама існуе школа думкі, якая адкідае канцэпцыю існавання гутарковай агульнай усходнеславянскай мовы, і, як вынік, канцэпцыю агульнай літаратурнай мовы. Тут, пры разглядзе канцэпцый прота-моў заходніх, усходніх і паўднёвых славян, сцвярджаецца, што «…няма навуковай патрэбы ва ўвядзенні такой канцэпцыі», а гутарковы варыянт беларускай мовы ў Сярэднявеччы разглядаецца як выведзены беспасярэдна са славянскіх племянных дыялектаў, утвораных пасля распаду протаславянскай мовы. Такія аўтары адзначаюць, што фанетычныя і марфалагічныя адметнасці, агульныя для ўсходнеславянскіх моў, і якіх няма ў іншых славянскіх мовах, занадта малалікія, і нават могуць паходзіць адразу з протаславянскай мовы. Таксама адзначаецца, што сучасная беларуская мова ўтрымлівае шмат протаславянскіх рыс, якіх няма ў рускай і ўкраінскай мовах.

Літаратура

• Ян Станкевіч. Беларуская Акадэмічная Конфэрэнцыя 14.—21.XI.1926 і яе працы дзеля рэформы беларускае абэцэды й правапісу (агульны агляд) [1927] // Станкевіч Я. Збор твораў у двух тамах. Т. 1. — Мн. : Энцыклапедыкс, 2002. — 552 с. — С. 223—235. — ISBN 985-6599-45-8 (т.1).
• Ян Станкевіч. Месца беларускага языка сярод іншых славянскіх языкоў і час яго ўзьніку [Вільня, 1930] // Станкевіч Я. Збор твораў у двух тамах. Т. 1. — Мн. : Энцыклапедыкс, 2002. — 552 с. — С. 223—235.- ISBN 985-6599-45-8 (т.1)
• Жураўскі А. І. Беларуская мова // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — 591 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8.
• Яновіч А. І. Старажытнаруская мова, агульнаўсходнеславянская мова // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 157. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Супрун А. Е. Введение в славянскую филологию. — Мінск, 1989. — С. 33—37.
• Будзько І. Гістарычная лінгвістычная тэрміналогія: генезіс, дублетнасць і перспектывы развіцця // Гістарычны альманах. Том 9. 2003. — Гродна, 2003. С. 164—168.
• Хабургаев Г. А. Древнерусский язык // Языки мира. Славянские языки. М., Academia, 2005, с. 418—438.
• Дурново Н. Н. Избранные работы по истории русского языка. — М., 2000 (работы 1920-х гг.)