Дзяржава

Дзяржа́ва: адмысловая арганізацыя грамадства, аб'яднанага агульнымі сацыяльнымі і культурнымі інтарэсамі. Займае акрэсленую тэрыторыю, мае ўласную сістэму кіравання, валодае ўнутраным і вонкавым суверэнітэтам.

Тэрмін звычайна выкарыстоўваецца ў прававым, палітычным, а таксама сацыяльным кантэкстах. Адзінага і агульнапрызнанага вызначэння паняцця «дзяржава» не існуе ані ў навуцы, ані ў міжнародным праве (гл. вызначэнні).

У пач. 21 ст. уся суша на планеце Зямля, за выключэннем Антарктыды і некаторых іншых тэрыторый, падзеленая паміж прыкладна двумастамі дзяржавамі.

Вызначэнне дзяржавы

Тлумачальны слоўнік рускай мовы Ожагава і Шведавай дае два вызначэнні: «1. Асноўная палітычная арганізацыя грамадства, якая ажыццяўляе кіраванне грамадствам, ахову яго эканамічнай і сацыяльнай структуры» і «2. Краіна, змешчаная пад кіраваннем палітычнай арганізацыі, што ажыццяўляе ахову яе эканамічнай і сацыяльнай структуры.»

Вызначэнне дзяржавы ў міжнародным праве

На 2005 год не існуе юрыдычнага вызначэння дзяржавы, прызнанага ўсімі краінамі свету. Арганізацыя Аб'яднаных Нацый, хоць і з'яўляецца найбуйнейшай міжнароднай арганізацыяй, не мае паўнамоцтваў сцвярджаць, што штосьці з'яўляецца дзяржавай.

«Прызнанне новай дзяржавы або ўрада — гэта акт, які могуць здзейсніць або адмовіцца здзейсніць толькі дзяржавы і ўрады. Як правіла, яно азначае гатоўнасць усталяваць дыпламатычныя адносіны. Арганізацыя Аб'яднаных Нацый — гэта не дзяржава і не ўрад, і таму яна не валодае ніякімі паўнамоцтвамі прызнаваць тую або іншую дзяржаву або ўрад.»

Адзін з нешматлікіх дакументаў, што даюць вызначэнне тэрміну «дзяржава» ў міжнародным праве, гэта Канвенцыя Монтэвідэа, падпісаная ў 1933 некалькімі амерыканскімі дзяржавамі. СССР і Беларусь яе не падпісвалі.

Гл. таксама: Міжнародна-прававое прызнанне.

Вызначэнне дзяржавы ў навуцы

У падручніку «Агульная тэорыя права і дзяржавы» прапаноўваецца наступнае вызначэнне дзяржавы — гэта «адмысловая арганізацыя палітычнай улады грамадства, якая выклікае прыхільнасць адмысловым апаратам прымусу, што выказвае волю і інтарэсы панавальнага класа або ўсяго народа».

Некаторыя іншыя вызначэнні тэрміну:

• «Дзяржава – гэта спецыялізаваная і канцэнтраваная сіла падтрымання парадку. Дзяржава – гэта інстытут або шэраг інстытутаў, асноўная задача якіх (незалежна ад усіх іншых задач) – ахова парадку. Дзяржава існуе там, дзе спецыялізаваныя органы падтрымання парадку, як, напрыклад, паліцыя і суд, аддзяліліся ад астатніх сфер грамадскага жыцця. Яны і ёсць дзяржава» (Э. Гелнер)

«Дзяржава ёсць адмысловая досыць устойлівая палітычная адзінка, якая з'яўляе аддзеленую ад насельніцтва арганізацыю ўлады і адміністравання і прэтэндуе на вярхоўнае права кіраваць (патрабаваць выканання дзеянняў) пэўнымі тэрыторыяй і насельніцтвам без залежнасці ад згоды апошняга; мае сілы і сродкі для ажыццяўлення сваіх прэтэнзій» (Гринин Л.Г. 1997. Фармацыі і цывілізацыі: сацыяльна-палітычныя, этнічныя і духоўныя аспекты сацыялогіі гісторыі // Філасофія і грамадства. № 5. З. 20).

«Дзяржава – гэта незалежная цэнтралізаваная сацыяльна-палітычная арганізацыя для рэгулявання сацыяльных адносін. Яно існуе ў складаным, стратыфікаваным грамадстве, размешчаным на вызначанай тэрыторыі і які складаецца з двух асноўных страт – кіраўнікоў і кіраваных. Адносіны паміж гэтымі пластамі характарызуюцца палітычным панаваннем першых і падатковымі абавязаннямі другіх. Гэтыя адносіны ўзаконеныя падзялянай, прынамсі, часткай грамадства ідэалогіяй, у аснове якой ляжыць прынцып узаемадзеяння» (Claessen H. J. M. 1996. State // Encyclopedia of Cultural Anthropology. Vol. IV. New York. P.1255).

«Дзяржава ёсць машына для прыгнёту аднаго класа іншым, машына, каб трымаць у падпарадкаванні аднаму класу іншыя падпарадкаваныя класы» (Ленін У.І., Поўны збор складанняў, 5 изд., т.39, з.75).

«Дзяржава ёсць увасабленне права ў грамадстве» .

Этымалогія

Слова «дзяржава» у рускай мове адбываецца ад старажытнарускага «васпан» (так звалі князя-кіраўніка ў старажытнай Русі), якое, у сваю чаргу, звязана са словам «гаспадар» (далае «господарьство»).

Старажытнарускае «гаспадар» адбываецца ад «госпад». Такім чынам, практычна ўсе даследнікі сходзяцца на сувязі слоў «дзяржава» і «госпад» (напрыклад, слоўнік Фасмера, 1996, т. 1, з.446, 448). Дакладная жа этымалогія слова «госпад» невядомая.

Можна выказаць здагадку, аднак, што, паколькі вытворныя «дзяржава», «господарьство» з'яўляюцца пазней, чым ужо якія мелі ўстояныя значэнні «васпан», «гаспадар», то ў Сярэднія стагоддзі «дзяржава» звычайна ўспрымалася як непасрэдна звязанае са валадарствамі «васпана».

«Васпанам» у то час звычайна з'яўляўся пэўны чалавек (князь, кіраўнік), хоць існавалі і прыкметныя выключэнні (дамоўная формула «Спадар Вялікі Ноўгарад» у 1136—1478 гадах).

Дзяржава або краіна?

Хоць паняцці краіна і дзяржава часта выкарыстоўваюцца як сінонімичные, паміж імі маецца істотная розніца.

Паняцце дзяржава пазначае палітычную сістэму ўлады, усталяваную на вызначанай тэрыторыі, адмысловага роду арганізацыю, у то час як паняцце краіна хутчэй ставіцца да культурным, агульнагеаграфічным (агульнасць тэрыторыі) і іншым фактарам. Тэрмін краіна таксама мае меней афіцыйную афарбоўку. Падобнае адрозненне існуе і ў англійскай мове са словамі country (якое бліжэй да паняцця краіна) і state (дзяржава), хоць у вызначаным кантэксце яны могуць выступаць як узаемазаменныя.

Дзяржава, саюзная дзяржава (федэрацыя) або звяз дзяржаў?

Часам праблематычна правесці выразную грань у азначэнні адрозненняў паміж паняццямі «дзяржава», «унітарная дзяржава», «саюзная дзяржава» і «звяз дзяржаў».

Больш таго, у гісторыі часта адна форма перацякала ў іншую пры цэнтралізацыі і наадварот - распад імперый.

Паходжанне дзяржавы

Асноўны артыкул: Политогенез

Адзінага меркавання аб чынніках узнікнення дзяржавы не існуе. Існуюць некалькі тэорый, якія тлумачаць паходжанне дзяржавы, аднак ні адна з іх не можа з'яўляцца канчатковай ісцінай. Найболей старажытнымі вядомымі дзяржавамі з'яўляюцца дзяржавы Старажытнага Усходу (на тэрыторыі сучасных Ірака, Егіпту, Індыі, Кітая).

Тэорыі паходжання дзяржавы:

• Натуральнага паходжання
• Тэалагічная тэорыя
• Патрыярхальная тэорыя
• Тэорыя грамадскай дамовы
• Тэорыя гвалту
• Матэрыялістычная (марксісцкая) тэорыя
• Псіхалагічная тэорыя
• Расавая тэорыя
• Арганічная тэорыя
• Ірыгацыйная тэорыя
• Комплексная тэорыя паходжання дзяржавы Х. Й. М. Классена

Функцыі дзяржавы

Першапачаткова любая дзяржава выконвала трыадзіную задачу: -кіраваць гаспадаркай і грамадствам; -абараняць уладу класа эксплуататоров і душыць супраціў эксплуатаваных; -абараняць уласную тэрыторыю і (калі маецца магчымасць) рабаваць чужую. Па меры развіцця грамадскіх адносін з'явілася магчымасць больш цывілізаваных паводзін дзяржавы:

Прырода дзяржавы і яго становішча ў палітычнай сістэме мяркуюць наяўнасць шэрагу спецыфічных функцый, якія адрозніваюць яго ад іншых палітычных інстытутаў. Функцыямі дзяржавы завуцца асноўныя кірункі яго дзейнасці, звязаныя з суверэнітэтом дзяржаўнай улады. Ад функцый адрозніваюцца мэты і задачы дзяржавы, якія адлюстроўваюць асноўныя кірункі абіранай тым або іншым урадам або рэжымам палітычнай стратэгіі, сродкі яе рэалізацыі.

Функцыі дзяржавы класіфікуюцца:

• па сферы грамадскага жыцця: на ўнутраныя і вонкавыя,
• па працягласці дзеяння: на сталыя (ажыццяўляныя на ўсіх этапах развіцця дзяржавы) і часавыя (якія адлюстроўваюць вызначаны этап развіцця дзяржавы),
• па значэнні: на асноўныя і неасноўныя,
• па ўплыве на грамадства: на ахавальныя і рэгулятыўныя.

Асноўнай класіфікацыяй з'яўляецца дзяленне функцый дзяржавы на ўнутраныя і вонкавыя. Да ўнутраных функцый дзяржавы ставяцца:

• Прававая функцыя — забеспячэнне правапарадку, усталяванне прававых нормаў, якія рэгулююць грамадскія адносіны і паводзіны грамадзян, ахова мае рацыю і воляў чалавека і грамадзяніна.
• Палітычная функцыя — забеспячэнне палітычнай стабільнасці, выпрацоўка праграмна-стратэгічных мэт і задач развіцця грамадства.
• Арганізатарская функцыя — парадкаванне ўсёй уладнай дзейнасці, ажыццяўленне кантролю за выкананнем законаў, каардынацыя дзейнасці ўсіх суб'ектаў палітычнай сістэмы.
• Эканамічная функцыя — арганізацыя, каардынацыя і рэгуляванне эканамічных працэсаў з дапамогай падатаковой і крэдытный палітыкі, планаванні, стварэнні стымулаў эканамічнай актыўнасці, ажыццяўленні санкцый.
• Сацыяльная функцыя — забеспячэнне салідарных адносін у грамадстве, супрацоўніцтва розных пластоў грамадства, рэалізацыі прынцыпу сацыяльнай справядлівасці, абарона інтэрасаў тых катэгорый грамадзян, якія ў сілу аб'ектыўных чыннікаў не могуць самастойна забяспечыць годны ўзровень жыцця (інваліды, пенсіянеры, маці, дзеці), падтрымка жыллёвага будаўніцтва, аховы здароўя, сістэмы грамадскага транспарта.
• Экалагічная функцыя — гарантаванне чалавеку здаровага асяроддзя пасялення, усталяванне рэжыму прыродакарыстання.
• Культурная функцыя — стварэнне ўмоў для задавальнення культурных запытаў людзей, фармаванні высокай духоўнасці, грамадзянскасці, гарантаванне адчыненай інфармацыйнай прасторы.
• Адукацыйная функцыя — дзейнасць па забеспячэнні дэмакратызацыі адукацыі, яго бесперапыннасці і якаснасці, падаванню людзям роўных магчымасцяў атрымання адукацыі.

Да вонкавых функцый дзяржавы ставяцца:

• Функцыя забеспячэння нацыянальнай бяспекі — падтрыманне дастатковага ўзроўня абараназдольнасці грамадства, абарона тэрытарыяльнай цэласнасці, суверенитета дзяржавы.
• Функцыя падтрымання сусветнага парадку — удзел у развіцці сістэмы міжнародных адносін, дзейнасць па прадухіленні войн, скарачэнню ўзбраенняў, удзел у рашэнні глабальных праблем чалавецтва.
• Функцыя ўзаемавыгаднага супрацоўніцтва ў эканамічнай, палітычнай, культурнай і іншых сферах з іншымі дзяржавамі.

Таксама праводзіцца падзел паміж:

• дзейнасцю па выпрацоўцы палітычных рашэнняў і
• дзейнасцю па выкананні гэтых рашэнняў — дзяржаўнаму кіраванню.

Дзяржавы свету

Да канца 19 стагоддзя ўся населеная людзьмі паверхня Зямлі была падзелена паміж існаваўшымі на той момант дзяржавамі з больш-менш дакладна акрэсленымі міждзяржаўнымі межамі.

У цяперашні час (студзень 2007 гады) існуе 193 дзяржавы, прызнаных большасцю іншых дзяржаў. З іх у ААН уваходзіць 192 дзяржавы-чальца.

Ватыкан як суверэнная тэрыторыя Святога Пасаду мае палітычную сістэму, падобную дзяржаве, але дзяржавай у поўным разуменні дадзенага тэрміна не з'яўляецца. Ён афіцыйна прызнаны большасцю дзяржаў як суверэнная тэрыторыя, але не з'яўляецца чальцом ААН. Сталым назіральнікам у ААН з'яўляецца Святы Пасад — унікальная суверэнная персона (persona sui generis) у міжнародным праве. Дыпламатычныя адносіны дзяржаў усталёўваюцца не з Ватыканам, а са Святым Пасадам, і ўсе замежныя дыпламатычныя місіі акрэдытаваныя пры Дзяржаўным сакратарыяце Святога Пасаду.

Каля дзясятка дзяржаўных утварэнняў з'яўляюцца самастойнымі дзяржавамі фактычна, але альбо не прызнаныя іншымі дзяржавамі, альбо прызнаныя недастатковай колькасцю іншых дзяржаў, і статус іх спрэчны.

З іншага боку, дзве краіны прызнаныя шматлікімі дзяржавамі, але фактычна не з'яўляюцца незалежнымі. Іх статус не ўрэгуляваны.

У розных частках свету існуюць і іншыя рэгіёны, насельніцтва якіх змагаецца за прызнанне іх самастойнай дзяржаўнасці.

Нарэшце, асобнымі асобамі або групамі людзей абвешчаныя таксама віртуальныя дзяржавы (мікрадзяржавы, мікранацыі), якія не маюць этнічнай, тэрытарыяльнай і гістарычнай легітымнасці, а часта - і тэрыторыі.

У апошнія гады ў міжнароднай палітычнай практыцы ўжываецца тэрмін "недзеяздольныя дзяржавы" (англ.: Failed States), якім абазначаюцца дзяржавы, улады якіх не здольныя кантраляваць цэласнасць тэрыторыі, палітычную, эканамічную, крымінагенную, дэмаграфічную сітуацыю ў краіне. Да іх адносяць, у прыватнасці, Самалі, Судан, Зімбабве, Чад, Ірак. Фактычна, размова ідзе ў такіх выпадках аб адсутнасці дзяржавы.

Статус і катэгорыя некаторых дзяржаўных утварэнняў не могуць быць адназначна ідэнтыфікаваныя.

Гл. поўны артыкул - Спіс дзяржаў.

Характарыстыкі дзяржавы

Кожная дзяржава звычайна характарызуецца формай дзяржаўнага кіравання (характарызуе арганізацыю дзяржаўнай улады, сістэму вышэйшых дзяржаўных органаў: у разнастайных варыянтах — манархія ці рэспубліка), формай дзяржаўнага ладу (спосаб тэрытарыяльнай арганізацыі дзяржавы ці дзяржаў, што ўтвараюць саюз: унітарная дзяржава, федэрацыя, канфедэрацыя), палітычным рэжымам (спосаб функцыяніравання дзяржаўнай улады: дэмакратычны, аўтарытарны, іншы) і інш.

Крытыка і адмаўленне дзяржавы

• Анархізм, ідэя аб тым, што грамадства можа і павінна быць арганізавана без дзяржаўнага прымусу. Анархізм прапануе замяніць уладу (якая існуе за кошт падаўлення адніх людзей другімі і дзякуючы прывілегіям адніх людзей перад другімі) супрацоўніцтвам індывідаў.
• Ленін: "Дзяржава - машына для прыгнёту народа"

Кнігапіс

• Гринин, Л. Е. 2007. Дзяржава і гістарычны працэс. М.: Комкнига.
• Крадин, Н. Н. 2001. Палітычная антрапалогія. М.: Ладомир.
• Малков З. Ю. Логіка эвалюцыі палітычнай арганізацыі дзяржаў // Гісторыя і Матэматыка: Макроисторическая дынаміка грамадства і дзяржавы. М.: Комкнига, 2007. З. 142-152.

Гл. таксама

• Непрызнаныя дзяржавы
• Імперская акруга
• Пералік дзяржаў
• Дзяржаўныя знакі
• Карлікавая дзяржава
• Віртуальная дзяржава
• Этатызм