Перайсці да зместу

Мітра (бажаство)

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Мітра
Міфалогія Mithraic mysteries[d] і старажытнарымская рэлігія
Пол мужчынскі пол
У іншых культурах Mithras[d] і Mithra[d]
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы
Рэльеф з выявай Мітры, сасанідскага цара Шапура II і Ахура-Мазды

Мітра (ст.-інд.: Mitrá, авест. Miθra — «сяброўства, дамова, згода») — бажаство індаіранскага паходжання, злучанае з дружалюбнасцю, дамовай, згодай і сонечным святлом.

Як боскасць Мітра згадваецца ў трох аспектах:

Мітра ў антычных аўтараў

[правіць | правіць зыходнік]

Вялікую дыскусію выклікала згадванне Герадотвм Мітры як жаночага бажаства, якое не мела выразнага тлумачэння. Ён піша: «…ад асірыйцаў і арабаў персы навучыліся шанаваць Уранію (асірыйцы завуць Афрадыту Мілітай, арабы — Алілат, а персы — Мітра)»[1]. Страбон выпраўляе яго дадзеныя, паказваючы, што персы завуць Мітрай Геліяса, то бок сонца[2]. Міліта — гэта Мулісу, жонка Ашура[3].

Усе гіпотэзы, улучаючы дасціпныя тлумачэнні абмовак перакладніка Герадота, дэ Ёнг характарызуе як сумнеўныя[4]. Меркавалася таксама, што Герадот выходзіў з атаяснення з планетай Венера. Найчасцей лічаць, што з Афрадытай павінна атаясамляцца Анахіта[5].

Гл. таксама У апошнія стагоддзі да н.э. паўстала асаблівая рэлігія з культам Мітры — мітраізм, што атрымала шыранне ў эліністычным свеце, з I стагоддзя н.э. — у Рыме, з II стагоддзя — па ўсёй Рымскай імперыі; асаблівай папулярнасцю карысталася ў памежных правінцыях, дзе стаялі рымскія легіёны, салдаты якіх былі галоўнымі прыхільнікамі культу Мітры, што лічыўся богам, які прыносіць перамогу; захаваліся рэшткі шматлікіх свяцілішчаў-мітрэўмаў паблізу рымскіх лагерных стаянак. Значную ролю ў шыранні мітраізму згулялі сацыяльныя нізы, якіх ён прыцягваў тым, што абвяшчаў роўнасць сярод прысвечаных у яго і абяцаў шчаслівае жыццё пасля смерці.

У мітрэўмах здзяйсняліся асаблівыя містэрыі Мітры, даступныя толькі прысвечаным мужчынам; яны складаліся з ахвяраванняў, культавых трапез іпр. Звесткі пра містэрыі даюць уяўленне пра іх агульны характар, прытым ужо старажытныя апалагеты хрысціянства адзначалі агульныя рысы паміж імі і хрысціянствам, аднак гэта падабенства да гэтага дня застаецца прадметам спрэчак.

Як піша Плутарх, шыранне таемстваў Мітры па Міжземнамор'і злучана з актыўнасцю кілікійскіх піратаў у 60-я гады да н.э., якія здзяйснялі іх спачатку ў лікійскім горадзе Алімп[6].

У містэрыях і надпісах Мітра асацыюецца з арфічным бажаством Фанетам[7]. Мірча Эліядэ лічыць, што легендарныя дэталі біяграфіі Мітрыдата VI Еўпатара (а збольшага таксама Кіра Вялікага) адлюстроўваюць уяўленні мітраізму[8].

Падчас містэрый гаворыцца, што Мітра нарадзіўся ад каменя, а месца здзяйснення містэрый завуць пячорай[9]. Юстын Філосаф паказвае, што д'ябал паведаміў жрацам Мітры гэта назва, бо Хрыстос нарадзіўся ў пячоры[10]. Згодна Стацыя, Апалона ахеменійцы завуць Тытанам, а ў пячоры Пярсея яго клічуць Мітрай, які хіліць рогі[11].

З канца II ст. рымскія імператары (асабліва Аўрэліян і Дыяклетыян) заступаліся за культ Мітры. У II—IV стст. мітраізм быў адным з галоўных сапернікаў хрысціянства.

Юліян кажа пра шанаванне Мітры і спраўленне гульняў у гонар Сонца раз у 4 гады[12]. У 303 годзе чараўнік Феатокл, схаваўшыся ў пячоры, зрабіў Галерыю прадраканне, узбуджаючы да пераследу хрысціян[13].

Згодна гістарыёграфам Аўгустаў, імператар Комад запляміў святадзействы Мітры забойствам чалавека, хоць звычайна страшнае ў іх толькі гаворыцца ці малюецца[14].

Пячору Мітры, якую Канстанцый II перадаў александрыйскай царкве, у 362 годзе Георгій Александрыйскі загадаў ачысціць, і там знайшлося мноства чэрапаў (па цверджанні хрысціянаў, чалавечых), якія па ўказанні Георгія Александрыйскага насілі па горадзе як довад магчымых чалавечых ахвяраванняў і варожб па вантробах. Тады ў горадзе адбыліся хваляванні, і Георгій і некаторыя іншыя хрысціяне былі забіты паганцамі[15].

Зноскі

  1. Геродот. История I 131, пер. Г. А. Стратановского
  2. Страбон. География XV 3, 13 (с. 732).
  3. Jong, Albert de. Traditions of the Magi: Zoroastrianism in Greek and Latin literature. Leiden etc. Brill, 1997. P. 107.
  4. de Jong 1997, p. 108.
  5. например: Бойс М. Зороастрийцы. СПб, 2003. С.99; Геродот. История. / Пер. и прим. Г. А. Стратановского. М., 1999. С. 632 (примечание 98 к книге I).
  6. Плутарх. Помпей 24; Ван-дер-Варден 1991, с. 164.
  7. (de Jong 1997, p.310; Ван-дер-Варден 1991, с.181)
  8. Элиаде М. История веры и религиозных идей. Т.1. М., 2001. С. 292; Т. 2. М., 2002. С. 260.
  9. Иустин. Диалог с Трифоном 70.
  10. Юстин. Диалог с Трифоном 78.
  11. Стаций. Фиваида I 717—720.
  12. Юлиан. К Царю Солнцу (Речи IV 155b).
  13. Феофан. Хронография, 5794 год
  14. Лампридий. Коммод 9, 6.
  15. Сократ Схоластик. Церковная история III 2.