Перайсці да зместу

Візантыйская архітэктура

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Архітэктура Візантыі)

Архітэктура Візантыі — мастацкая з'ява, якая сфармавалася ў межах рухомых граніц Візантыйскай імперыі. Яе часавыя рамкі таксама ўмоўныя, як і тэрыторыя распаўсюджання. Зараджэнне ўзыходзіць да эпохі імператара Канстанціна Вялікага, пачатак інтэнсіўнага развіцця, як правіла, звязваюць з кіраваннем імператара Юстыніяна I. Калі ў IV стагоддзі развіццё раннехрысціянскай архітэктуры было арыентавана на цэнтры хрысціянскіх Патрыярхатаў і імперскай сталіцы, то ўжо з V стагоддзя пачынаецца працэс узвышэння канстанцінопальскай школы дойлідства. З X стагоддзя архітэктура Візантыі ўяўляе сабой даволі аднародную з'яву як у будаўнічай тэхніцы, так і ў мастацкіх прынцыпах. Яе цэнтр — у Канстанцінопалі, дойлідства некаторых рэгіёнаў, напрыклад Закаўказзя, некалі арыентаванае на візантыйскія традыцыі, з гэтага перыяду развівалася самастойна. У славянскіх краінах таксама адбывалася дыферэнцыяцыя мастацкага развіцця: у X—XII стагоддзях складаліся асновы архітэктурных школ Балгарыі  (балг.) (бел., Старажытнай Русі і Сербіі, на аснове візантыйскай архітэктуры фарміравалася дойлідства Румыніі  (англ.) (бел.. У канцы свайго развіцця візантыйскаяй архітэктура была абмежавана тэрыторыяй Грэцыі, яе мастацкая спадчына атрымала новае развіццё ў поствізантыйскі перыяд, паўплывала на ўзнікненне неавізантыйскага варыянту гістарычнага стылю  (руск.) (бел. XIX стагоддзя[1].

Гісторыя вывучэння

[правіць | правіць зыходнік]

Значныя страты і нераўнамерная вывучанасць помнікаў розных правінцый ускладняюць стварэнне яснай карціны развіцця візантыйскай архітэктуры, якая шмат у чым застаецца гіпатэтычнай. Багатая гістарыяграфія на грэчаскай, лацінскай, сірыйскай, армянскай, арабскай і іншых мовах, нататкі падарожнікаў і паломнікаў, дыпламатаў і мастакоў змяшчаюць указанні і апісанні пабудоў у гарадах і манастырах, асабліва цэркваў і палацаў, якія маюць вялікае значэнне пры вывучэнні зніклых ці перабудаваных помнікаў. Асаблівасці гэтага жанру пісьмовых крыніц, яго спецыфічная мастацкая вобразнасць патрабуюць вялікай асцярожнасці пры выкарыстанні падобных апісанняў і максімальнага ўліку тэрміналогіі эпохі для рэканструкцыі страчаных помнікаў[1].

Толькі малая частка візантыйскіх пабудоў у розных рэгіёнах датавана паводле пісьмовых, у т.л. эпіграфічных, крыніцах. У адных рэгіёнах (Канстанцінопаль, Італія, Сірыя, Закаўказзе) такіх помнікаў шмат, у шэрагу іншых (берагі Эгейскага мора, Кападокія, Фракія, Дакія, Усходняе Прычарнамор'е) яны практычна адсутнічаюць, што патрабуе вызначаць іх храналогію метадам супастаўлення стылю і інш. асаблівасцей з дойлідствам суседніх абласцей[1].

Паняцце візантыйскай архітэктуры асацыюецца галоўным чынам з манументальным царкоўным будаўніцтвам, менавіта гэтай вобласці дойлідства ў Сярэднявеччы надавалася большая частка творчых сіл і матэрыяльных сродкаў. Помнікі царкоўнай архітэктуры захаваліся лепш, па іх даследчыкі судзяць пра іншыя тыпы візантыйскай архітэктуры і іх развіццё[1].

Навуковая цікавасць да архітэктуры Візантыйскай імперыі ўзнікла каля сярэдзіне XIX стагоддзя, яго актывізацыі спрыялі публікацыя Шарля Тэксье  (руск.) (бел. пра цэрквы Малой Азіі[2], экспедыцыя Шарля Жана дэ Вагюэ  (руск.) (бел. ў Сірыю ў 1860-х гг. і інш. пачынання, перш за ўсё ў вобласці археалогіі. Да кананца XIX ст. у вывучэнні архітэктуры Візантыйскай імперыі адно з першых месцаў у свеце заняла руская візантыністыка, чаму спрыяла адчуванне пераемнасці з Візантыяй і планы пашырэння граніц Расійскай імперыі да былых уладанняў Візантыйскай імперыі. З'яўленне спецыяльных устаноў, перыядычнага выдання «Византийский временник  (руск.) (бел.» і Рускі археалагічны інстытут у Канстанцінопалі  (руск.) (бел., які меў сваю друкаваную перыёдыку, спрыяла арганізацыйнаму афармленню і праграмным даследаванням рускай візантыністыкі. Каласальны натурны матэрыял — абмеры і фатаграфіі помнікаў — быў накоплены ў выніку археалагічных і даследчых экспедыцый расійскіх навукоўцаў на Каўказ, у Сірыю, у Палесціну, на Сінай, нават у Егіпет, якія працягваліся да 1914 г[1].

У пачатку XX ст. актывізавалася дзейнасць заходніх навукоўцаў у Стамбуле, з'явіўся шэраг манаграфій пра асобныя помнікі сталіцы[3][4] і іншых раёнаў Візантыі. Іх сістэматычныя публікацыі сталі пачаткам складання збору помнікаў архітэктуры асобных рэгіёнаў Візантыйскай імперыі, вывучэнні тапаграфіі і планіроўкі гарадоў. Абагульненне матэрыялу дало магчымасць даследаваць паходжанне як асобных архітэктурных тыпаў, так і функцыянальна аднародных груп пабудоў, напрыклад марцірыяў  (руск.) (бел.[5] ці баптыстэрыяў (Khatchatrian. 1982). Увага некаторых навукоўцаў была прысвечана распрацоўцы метадалогіі вывучэння архітэктуры Візантыйскай імперыі, вывучэнню яе асобных аспектаў, напрыклах канструкцый (Агюст Шуазі  (руск.) (бел.), тыпалагічнай эвалюцыі (Юзаф Стржыгоўскі  (руск.) (бел.), сімволікі формаў (Андрэй Грабар  (руск.) (бел., Карл Леман  (ням.) (бел.), пытанняў стылю (Оскар Вульф)[1].

Першы досвед складання гісторыі візантыйскай архітэктуры меў месца ў пачатку XX ст.[6], тады ж была сфармулявана праблема паходжання візантыйскіх храмаў. Адны навукоўцы настойвалі на усходніх каранях — іранскіх, сірыйскіх, армянскіх (напр. Стржыгоўскі[7], і інш.), іншыя — на італійскіх (Джон Браян Уорд-Перкінс  (англ.) (бел.). Пазней з'явіліся поўнамаштабныя працы, заснаваныя на матэрыялах шматлікіх даследаванняў[8][9]. Універсальную каштоўнасць уяўляе манаграфія Рычарда Краўтгаймера  (англ.) (бел., арганізаваная па храналагічных і геаграфічных прыкметах. Фарміраванню тыпалогіі і стылю купальнай архітэктуры Візантыйскай імперыі V—XII стст. і станаўленню рускай архітэктурнай традыцыі прысвечана монаграфічнае даследаванне А. І. Комеча  (руск.) (бел.. Для фарміравання метадалагічнай базы вывучэння архітэктуры Візантыйскай імперыі важнае значэнне маюць працы В. П. Зубава  (руск.) (бел. і А. М. Высоцкага, значны даведкавы матэрыял змяшчае кніга Л. А. Бяляева  (руск.) (бел. па гісторыі хрысціянскай археалогіі[1].

У апошнія дзесяцігоддзі былі зроблены спробы растлумачыць працэсы развіцця архітэктуры Візантыйскай імперыі з розных пазіцый: змены ў літургічнай практыцы (Т. Мэцьюс, Н. Б. Цецяратнікава), будаўнічай тэхнікі (Р. Остэрхут) і інш. Інтарэсы навукоўцаў засяроджаны ў рамках асобных пытанняў па гісторыі, перыядызацыі, тыпалогіі, рэгіёнах візантыйскай архітэктуры, што прадэманстраваў у т.л. XX кангрэс візантыністаў, які адбыўся ў 2001 годзе ў Парыжы[1].

Ранневізантыйскі перыяд

[правіць | правіць зыходнік]

Архітэктурны працэс і будаўніцтва

[правіць | правіць зыходнік]

Ужо ў ранневізантыйскі час існавалі сачыненні, прысвечаныя пытанням будаўнічай механікі і тэхнікі, прынцыпам дэкору, напрыклад каментарый да «Камарыкі» Герона Александрыйскага, складзены ў першай палове VI ст. Ісідарам з Мілета, архітэктара сабора Святой Сафіі ў Канстанцінопалі, які прапанаваў уласны спосаб пабудовы парабалы. Тэарэтычнымі пытаннямі займаўся і іншы стваральнік Святой Сафіі - Анфімій з Тралаў. Кампіляцыяй працы Герона было сачыненне «Пра меры», якое шырока выкарыстоўваецца ў Візантыі IX ст., геронаўскія ўплывы адзначаюцца ў «Геаметрыі» Іаана Дыякана Педыясіма  (англ.) (бел. (XIV ст.)[1].

Пра метады працы візантыйскіх дойлідаў і будаўнікоў можна судзіць па пісьмовых крыніцах, глалоўным чынам апісаннях пабудоў (Пракопій Кесарыйскі «Пра пабудовы»), па асаблівасцях богаслужэння, напрыклад акце заснавання царквы (канон «Заснаванне св. царквы» каталікоса Аванеса Мандакуні  (руск.) (бел., 480-502) ці па гістарычных падзеях і выпадках, якія суправаджалі будаўніцтва (пашырэнне кафалікона Вялікай Лаўры  (руск.) (бел. на Афоне)[1].

Будаўніцтва (калі яго не вялі непасрэдна манахі) ажыццяўляў архітэктар, які вычэрчваў план царквы па волі заказчыка. Людзі архітэктурнай прафесіі ў ранняй Візантыі адрозніваліся па сваім рангу ці саслоўю. Да вышэйшага належалі «μηχανικοί» (механікі), якія сумяшчалі функцыі матэматыка, інжынера і архітэктара; меней кваліфікаваныя - «αρχιτέκτονες» - кіравалі будаўнікамі. Заказчыкі маглі выказаць свае пажаданні пры складанні «схемы» (царква ў Халке  (англ.) (бел. імператара Іаана Цымісхія ў 972) ці «чарцяжа» (змяшчаўся ў пасланні 405[удакладніць] г. імператрыцы Еўдакіі  (руск.) (бел. епіскапу Парфірыю наконт царквы ў Газе). Верагодна, больш падрабязнымі з'яўляліся «дыяграмы», якія служылі кіраўніцтвам для будаўнікоў[10][11], але ступень іх падрабязнасці невядомая, паколькі ніводная не захавалася. Па сведчанні Св. Грыгорыя Ніскага (IV ст.), задума пабудовы могла быць праілюстравана ў васковай мадэлі, вырабленай «механікамі». Унікальны прыклад падрыхтоўчага этапу будаўніцтва - малюнак заходняга фасада храма, выкладзены ў зямлі цэглай-сырцом каля печы для абпалу, каля Дзесяціннай царквы ў Кіеве[1][12].

Стандартнае будаўніцтва, асабліва ў сярэдневізантыйскі час, з ростам рамеснай традыцыі магло ажыццяўляцца без чарцяжоў. Ва ўсталяванні прапорцый плана і вышыннай пабудовы выкарыстоўваліся галоўным чынам простыя лікавыя суадносіны, у ранневізантыйскі перыяд - часам ірацыянальныя. Зыходным быў адзін з габарытных памераў будовы, прадыктаваны заказчыкам[1][13][14][15].

У выпадку неабходнасці практыкавалася запрашэнне майстроў з іншых гарадоў і абласцей. Вядомасцю карысталіся, у прыватнасці, ісаўрыйскія качавыя арцелі, якія працавалі ад Антыёхіі да Канстанцінопаля. Актыўная будаўнічая дзейнасць імператара Юстыніяна I у Месапатаміі, Сірыі, іншых абласцях спрыяла абмену вопытам сталічных і ўсходніх майстроў[1].

У ранні перыяд царквы будаваліся вельмі хутка: сабор у Газе і нават грандыёзны сабор Св. Сафіі ў Канстанцінопалі былі пабудаваны за 5 гадоў. Пра ўзровень будаўнічай вытворчасці, яе затратнасць і месца будаўнікоў у грамадстве сведчыць апісанне царквы Багародзіцы Перыўлепты ў Канстанцінопалі, пабудаванай у 1028-1034 гадах пры імператары Рамане III Аргіры, для яе «раскопваліся цэлыя горы, горнарудная справа шанавалася вышэй за саму філасофіб, адны камяні абчэсваліся, іншыя паліраваліся, трэція пакрываліся разьбой, а майстры гэтай справы шанаваліся не менш за Фідыя, Палігната  (руск.) (бел. і Зеўксіда  (руск.) (бел....»[1][16].

Будаўнічая тэхніка і дэкор

[правіць | правіць зыходнік]

З часу атрымання Царквой афіцыйнага статусу раннехрысціянская і візантыйская архітэктура апынулася ўцягнута ў рэчышча развіцця познеантычнай архітэктуры, стаўшы ў значнай меры яе спадчыніцай: антычныя будаўнічыя традыцыі былі прыстасаваны для новых прасторавых формаў, іншых эканамічных умоў (агульнай тэндэнцыяй, у т.л. дойлідства суседніх краін, стала імкненне да больш эканомнага выкарыстання рабочай сілы і матэрыялу)[1].

Найстаражытная эліністычная тэхніка муроўкі з насуха прыгнаных каменных квадраў атрымала новае развіццё ў Паўночнай Сірыі. У большасці раёнаў Малой Азіі і Закаўказзя, Палесціны і Паўднёвай Сірыі, часткова і ў Канстанцінопалі да V ст. атрымала развіццё тэхніка 2-слаёвага каменнай муроўкі з вапнава-пясчаным заліўкай па каменным лому паміж слаямі. Выкарыстоўвалі як старанна абчасаны, так і грубаколаты камень: базальт (Паўднёвая Сірыя), туф (Кападокія, Арменія). Пасля VII ст. гэта тэхніка стабільна развівалася толькі ў краінах Закаўказзя, пазней выкарыстоўвалася ў Заходняй Еўропе і белакаменным дойлідстве  (руск.) (бел. Старажытнай Русі XII ст. Перакрыцці, як правіла, былі драўлянымі, хоць невялікія пралёты маглі быць перакрыты плоскімі каменнымі плітамі[1].

Палац Каср-ібн-Вардан у Сірыі з чаргаваннем каменных і цагляных радоў мура
Сцяна царквы Святой Сафіі  (руск.) (бел. ў Фесалоніках

У заходняй частцы імперыі — італійскіх землях і на Балканах — да VII ст. ўстойліва выкарыстоўваўся цагляны мур на вапнавым растворы  (руск.) (бел., на ўзбярэжжа Эгейскага мора — каменныя блокі на растворы, выраўнаваныя цаглянымі радамі. Абліцоўка сцен часам была цаглянай, але і ў Канстанцінопалі, дзе аснова канструкцыі была бутабетоннай, і ў іншых рэгіёнах часта рады (ад 3 да 5) невялікіх камянёў чаргаваліся з цагляным мурам (ад 4 да 9 радоў). Падобная тэхніка з VI—VII стст. стала распаўсюджвацца ў Сірыі (Каср-ібн-Вардан  (руск.) (бел.) і на Балканах (царква Святой Сафіі  (руск.) (бел. ў Фесалоніках), пасля стала дамінуючай у Візантыі і славянскіх краінах. Калі ў позднерымскім будаўніцтве таўшчыня цэглы пераўзыходзіла таўшчыню раствора, то ў IV ст. суадносіны таўшчыні цэглы да шва былі роўнымі 1:1, у VI ст.- 2:3, г. зн. візантыйская тонкая цэгла (плінфа) апынулася ўключана ў пластычны вапнава-бетонны масіў сцяны[1].

Антычны антаблемент ў царкве Сергія і Вакха  (руск.) (бел. ў Канстанцінопалі

Асноўнай формай вертыкальнай апоры заставалася круглая, галоўным чынам мармуровая, калона з прафіляванай базай і разной капітэллю. Выкарыстанне зборных слупоў было звязана з разлікам нагрузкі купала і абмяжоўвалася ўсходнімі абласцямі імперыі і суседнімі краінамі. Апоры звязваліся паміж сабой і са сценамі аркамі, хоць да VI ст. выкарыстоўваліся і каменныя перамычкі, а ў Канстанцінопалі — антычны антаблемент (царква Сергія і Вакха  (руск.) (бел., завершана да 536). Падзел унутранай прасторы слупамі быў уласцівы архітэктуры ўсходніх абласцей імперыі і суседніх краін[1].

Марцірый Святога Сергія  (англ.) (бел. ў Тэкоры, 480-я гг.

У ранневізантыйскі час паўсюдна выкарыстоўвалі драўляныя кроквавыя перакрыцці, у галоўных храмах імперыі іх афармлялі кесаніраванымі столямі (царква Святых Апосталаў  (руск.) (бел. у Канстанцінопалі). Завяршэнне цэнтрычных пабудоў драўляным шатром ці каменным купалам (парусным скляпеннем) залежала ад наяўнасці ў рэгіёне дахавага лесу (ліст 373—375 ці 379—394 гг. свяціцеля Грыгорыя Ніскага епіскапу Амфілохію Іканійскаму  (руск.) (бел. пра будаўніцтва марцірыя ў Нісе  (руск.) (бел.). Тымі ж прычынамі можна растлумачыць узвядзенне каменнага купала ў храме  (англ.) (бел. ў Тэкоры  (арм.) (бел. (сучысны Дыгор  (руск.) (бел., Турцыя, 480-я гг.), прытым што на адноўленым у тым жа дзесяцігоддзі саборы Эчміядзін купал быў драўляным. Узвядзенне драўляных шатроў асабліва шырока практыкавалася ў лясістых абласцях: у Ліване, у Лікіі і на Кіпры, адкуль у пачатку IX ст. былі прывезены ў Іерусалім 50 бярвенняў хвоі і кедру для аднаўлення ратонды Уваскрэсення Хрыстова храма Труны Гасподняй[1].

Купал царквы Царква Сан-Вітале ў Равене складзены з керамічных пасудзін

Актыўнае распаўсюджванне каменных перакрыццяў адбывалася ў пачатку VI ст. Скляпенні (цыліндрычныя, крыжовыя і парусныя), як і купалы, узводзіліся галоўным чынам з цэглы, часцей за ўсё без выкарыстання апалубкі, з выкарыстаннем раствора, які хутка цвярдзее, па-над якім цагляная абалонка фіксавалася яшчэ і дадатковым слоем. Царква Сан-Вітале ў Равене пабудавана ў старажытнай італійскай традыцыі з выкарыстаннем безапалубнага метаду купалабудавання з керамічных пасудзін, набраных кальцавымі радамі, аналагічны метад у камені выкарыстоўваўся і ў Арменіі[1].

Царква Святой Сафіі ў Фесалоніках з глухім барабанам
Тромп (уверсе) у Алахан-манастыры

Захаваныя ўзоры першых купалаў не маюць адмыслова вылучанай зоны падкупальнага пераходу, яны хутчэй падобныя на парусныя скляпенні з прарэзанымі вокнамі (Тэкор, Каср-Ібн-Вардан). Мяркуюць, што такім быў купал першага юстыніянаўскага сабора Святой Сафіі (да перабудовы 558). З другой чвэрці VI ст. пераход ад квадрата падкупальных арак да кальцавой асновы купала адбываўся з дапамогай ветразяў, асабліва характэрных для эпохі імператара Юстыніяна. Радзей выкарыстоўваліся тромпы, якія на поўдні Малой Азіі мелі форму нішы з конхай (Алахан-манастыр  (руск.) (бел.), у Закаўказзі і ў Кападокіі — паўконуса. Дойліды сталічнай школы імкнуліся ствараць прасторавыя сістэмы скляпенняў, якія гасяць распор купала, што было асабліва важна пры яго велізарных памерах. Гэта акалічнасць, верагодна, выключала барабан як асобную форму ў інтэр'еры і прыводзіла да размяшчэння вокнаў у ніжняй зоне паўсферы купала, якая і склала асобную форму — барабан — першапачаткова толькі знадворку. Са з'яўленнем высокага светлавога барабана паміж ветразямі і купалам перакрыцці рукавоў перасталі гасіць распор купала, але працягвалі адыгрываць істотную ролю ва ўстойлівасці будынка. Змяняліся і знешнія формы главы: у V ст. гэта высокі куб з прарэзанымі ў ім вокнамі (Тэкор), падобны да падножжаў драўляных шатроў (Алахан-манастыр). Пачынаючы з юстыніянаўскіх пабудоў кубападобны аб'ём завяршэння паніжаецца, яго вуглы закрываюць ветразі ці тромпы, дамінуючую ролю адыгрывае шматгранны барабан. Прыхільнасць да найстаражытных форм адбілася на царкве Святой Сафіі ў Фесалоніках (сярэдзіна VII ст.), дзе ў кожнай грані куба прарэзана па 3 акны, тады як барабан пакінуты глухім. Візантыйскія цагляныя купалы, як правіла, маюць даволі шырокія рэбры, якія не звужваюцца ўверсе і маюць канструктыўнае значэнне[1].

Шырока выкарыстоўваліся ў царкоўным будаўніцтве керамічныя вырабы, напрыклад пасудзіны-галаснікі (Дранда  (руск.) (бел. ў Абхазіі, VII ст.). У якасці антысейсмічных паясоў і для забеспячэння ўстойлівасці арак візантыйскія майстры выкарыстоўвалі драўляныя і металічныя сувязі, як вонкавыя, паветраныя, так і ўнутраныя, патопленыя ў сцяну. Дахі пакрываліся керамічнай дахоўкай, у некаторых багатых пабудовах — са свінцовых, пазалочаных бронзавых (царква Святых Апосталаў у Канстанцінопалі) і медных пласцін[1].

Захаваныя пабудовы і сярэднявяковыя апісанні сведчаць пра багацце і разнастайнасць разнога і жывапіснага дэкору храмаў і палацаў, асобных архітэктурных элементаў. Нароўні з тынкоўкай, пакрытым роспісам ці мазаікай, абавязковым для ўсіх значных пабудоў ранневізантыйскай архітэктуры стаў мармуровы дэкор інтэр'ераў, які ўзяходзіць да рымскага дойлідства. Фасады цэркваў таксама пакрывалі тынкавым ці мармуровым абліцоўкай (заходні фасад Святой Сафіі ў Канстанцінопалі), у Сярэднявеччы да гэтых метадаў дадалі жывапісныя пано. Наяўнасць разных капітэляў, архітраваў, карнізаў, інкруставаных рознакаляровым мармурам насценных панэляў і насцілаў падлогі сведчыць пра мастацкі густ замоўцаў і найвышэйшым узроўні апрацоўкі каменя ў архітэктуры Візантыйскай імперыі. Буйная вытворчасць дэталяў і прадметаў з белага мармуру было арганізавана на востраве Праконес у Мармуровым моры, адкуль яны імпартаваліся ва ўсе вобласці імперыі. З іншага боку, у Канстанцінопаль і іншыя цэнтры з Міжземнамор'я, Малой Азіі, Егіпта ўвозілі каляровы мармур, онікс, чырвоны і зялёны парфір і іншыя матэрыялы[1].

У грэчаскай і італійскіх абласцях шырока выкарыстоўвалі дэталі антычных пабудоў (калоны і іншыя элементы з тэатраў і храмаў). Гэта традыцыя ўзыходзіць прынамсі да эпохі імператара Канстанціна I, калі статуі антычных багоў былі сабраны адусюль у новай сталіцы і як прыкмета гарадскога асяроддзя сведчылі пра пераемнасць антычных мастацкіх густаў[1].

Архітэктура ў IV—V стст.

[правіць | правіць зыходнік]

Антычныя прынцыпы планіроўкі ўжываліся абмежавана, галоўным чынам у ваенным (пры разбіўцы лагераў  (руск.) (бел.) і палацавым будаўніцтве. Размяшчэнне і будаўніцтва хрысціянскага храма вызначалася не толькі практычнымі меркаваннямі, але і ў большай меры ідэалагічнымі. Напрыклад, пабудаваны імператарам Канстанцінам I храм Сан-Джавані-ін-Латэрана (каля 313—318) у Рыме, першая папская царква, размяшчаўся ў імператарскім уладанні (як і ўсе цэрквы Рыма пачатку IV ст.), у аддаленым ад цэнтра раёне арыстакратычных асабнякоў і віл, у гарадской сцяны, што сведчыла пра моцную апазіцыю рымскага грамадства імператару-хрысціяніну. Сітуацыя змянілася са здабыццём Царквой дзяржаўнай абароны, і сабор стаў займаць пануючае становішча ў горадзе нароўні з імператарскім палацам, адмінстрацыйнымі збудаваннямі, цыркам  (руск.) (бел. і інш., як паказваюць планы Канстанцінопаль, Антыёхіі, Мілана. Шырокае распаўсюджванне атрымала ўзвядзенне марцірыяў, цэркваў і манастыроў над святынямі і памятнымі месцамі гісторыі Новага Запавету і апостальскай місіі[1].

План цэнтра Канстанцінопаля. Размяшчэнне пабудоў Вялікага палаца паказана паводле пісьмовых крыніц. Захаваныя пабудовы пазначаны чорным колерам

Заснаванне Канстанцінопаля у выніку перабудовы старажытнага Візантыя, распачатай у 324 г., можна ацэньваць як планіроўку новага горада з новым цэнтрам (рэшткі старога з царквой Святой Ірыны (Міру) захаваліся на поўнач ад новага), які ўключаў імператарскі палац  (руск.) (бел., іпадром  (англ.) (бел. (яго ложа з'яўлялася часткай палаца), адміністрыцыйныя будынкі, тэрмы і сабор Святой Сафіі (Прамудрасці Божай). Канстанцінопаль захоўваў рысы антычнага горада, сталіцы свету з усімі прыкметамі, уласцівымі Рыму: шырокія вуліцы з каланадамі (Меса  (руск.) (бел.), форумы з калонамі з камянёў каштоўных парод, увянчанымі імператарскімі статуямі (2 парфіравыя калоны на плошчы Філадэльфіян  (руск.) (бел. са статуямі сыноў імператара Канстанціна), царква Святых Апосталаў з надмагіллем імператара з імператарскім маўзалеем «унутры сцен», падобна да Аўгустава[1][17].

План палаца Антыёха

Характар забудовы і тыпалогія палацавых будынкаў вызначаюцца на прыкладзе рэштак палаца Антыёха  (англ.) (бел. (пачатку V ст.), які размяшчаўся на захад ад іпадрома. Ратандальныя шматпялёсткавыя структуры яго зал прытрымліваюцца традыцыі познерымскіх палацаў і віл[1].

Рэканструяваны ўчастак Феадосіевых сцен

У пачатку V ст. тэрыторыя Канстанцінопаля была пашырана ўзвядзеннем новых фартыфікацыйных збудаванняў  (руск.) (бел. пры імператары Феадосіі II (408—450), да нашага часу старая частка Стамбула захоўвае асноўныя рысы планіроўкі эпохі імператара Канстанціна. Насельніцтва Канстанцінопаль няспынна расло, нават калі памяншалася насельніцтва іншых антычных гарадоў, унутраны горад быў настолькі перапоўнены, што ў 450 годзе быў выдадзены ўказ, які забараняў дамы вышэйшыя за 10 паверхаў[1][18].

Рэканструкцыя цэнтральнай часткі горада Двін. На пярэднім плане — сабор, ззаду справа — базілікальная царква (VI ст.), злева — палац каталікоса (V ст.)
План Эфеса з двума цэнтрамі: старым антычным і новым візантыйскім

Многія антычныя гарады працягвалі развівацца ў ранневізантыйскую эпоху (Бостра (сучасны Бусра-эш-Шам) у Сірыі, Гераса (сучасны Джараш  (руск.) (бел.) у Іарданіі); рэдка ўзнікалі новыя ці кардынальна рэканструяваліся старыя, напрыклад у VI ст. Юстыніяна Прыма  (руск.) (бел. (Царычын-Град) на Балканах (каля Лебанэ  (англ.) (бел., Сербія), Сергіёпаль (Эр-Русафа  (англ.) (бел.) у сірыйскай Месапатаміі, Двін у Арменіі (IV—VII стст.). У большасці з іх цэрквы і палацы духоўных іерархаў займалі горадаўтваральнае становішча, у некаторых выпадках, як, напрыклад, у Эфесе (захад Малой Азіі), новы хрысціянскі цэнтр з храмамі размяшчаўся побач з антычным горадам.

План комплексу храма Труны Гасподняй

Узорамі высокага горадабудаўнічага мастацтва з'яўляліся такія буйныя манастырскія і паломніцкія цэнтры, як Кал'ат-Сім'ан  (руск.) (бел. у Паўночнай Сірыі, які ўключаў шматпавярховыя каменныя дамы, Абу-Міна  (руск.) (бел. ў Егіпце, на тэрыторыі якога апроч будынкаў былі плошчы і вуліцы з каланадамі. Ансамблі царкоўных збудаванняў маглі групавацца па восі захад-усход, верагодна капіруючы планіроўку комплексу храма Труны Гасподняй, ці прылягаць адзін да аднаго бакамі (абодва варыянты прадстаўлены ў Герасе, IV—VI стст.), а таксама іншымі спосабамі. Як і ў старажытную эпоху, у ранні перыяд архітэктуры Візантыйскай імперыі будаваліся загарадныя вілы, пра сувязь іх архітэктуры з прыродным ландшафтам вядома з апісання Грыгорыя Ніскага (апошняя чвэрць IV ст.) вілы Ванот на беразе р. Галіс (суч. Кызылырмак, Турцыя), які выкарыстоўваў тэрміны антычнай эстэтыкі. Рэшткі падобных комплексаў захаваліся таксама на поўначы Сірыі і ў Грэцыі (мазаічная падлога залы-трыклінія з экседрай, Візантыйскі музей  (руск.) (бел. у Фесалоніках).

Раннехрысціянская культура апынулася працятай антычнай традыцыяй. Запазычанне рымскіх архітэктурных формаў (у т.л. літаральнае) суправаджалася істотнай зменай іх сутнасці і структуры ў цэлым: быў страчаны тэктанічны сэнс ордара, напрыклад калоны розных ордараў і памераў выкарыстоўваліся ў адным радзе[19]. Абыякавасць да строгай сістэмы ордара была звязана са зменай псіхалогіі будаўнікоў, з імкненнем дасягнуць прынцыпова новых адчуванняў у сакральнай прасторы, абумоўленых не актыўным рухам, але сузіраннем. Новыя патрабаванні да мастацкіх якасцяў прасторы, дзе здзяйсняліся хрысціянскія богаслужэнні, выключалі поўную адаптацыю ці дакладны паўтор антычных узораў і выклікалі неабходнасць стварэння іншых тыпаў манументальных збудаванняў[20].

Яшчэ ў III ст. Рым з'яўляўся галоўным генератарам прасторавых, у т.л. цэнтрычных, архітэктурных ідэй, скляпеністых і купальных рашэнняў. Аднак базілікі, пабудаваныя ў гэтым горадзе імператарам Канстанцінам I, вызначылі асноўнае развіццё італійскага дойлідства на тысячагоддзі. У Канстанцінопалі і інш. цэнтрах на ўсходзе імперыі, дзе нароўні з базілікальнымі структурамі шырока былі распаўсюджаны цэнтрычныя, атрымалі свой працяг «прагрэсіўныя традыцыі Італіі»[21].

Становішча хрысціянскіх абшчын змянілася ў пачатку V ст. У Газе, з некалькіх тысяч насельніцтва якой толькі 280 чалавек з'яўляліся хрысціянамі, пры падтрымцы свецкіх улад епіскап Парфірый  (руск.) (бел. разбурыў храм Зеўса Марнаса і ўзвёў у 402—407 гадах новы сабор  (руск.) (бел.. У гэты ж час быў асвячоны хрысціянскі храм (?) у Мусміі (Месміі)  (англ.) (бел. у Сірыі (II ст.)[22], у Фесалоніках маўзалей імператара Галерыя  (руск.) (бел. (да 311) перабудаваны ў канцы IV ст. у царкву вялікамучаніка Георгія (асвячоны пазней), т.зв. Чырвоная царква  (ням.) (бел. ў гонар апостала Іаана была перабудавана з храма Серапіса (?) у Пергаме (117—138), асвячоная як марцірый велікамучаніцы Яўфіміі (VI ст.) 6-экседравая зала палаца Антыёха  (англ.) (бел. ў Канстанцінопалі (першая траціна V ст.) пасля пераносу з Халкідона яе мошчаў імператарам Іракліем у 615 ці 626  г[23][24].

Аксанаметрыя Дома сходаў  (англ.) (бел. у Дура-Еўропас  (руск.) (бел.

Пачынаючы з другой паловы IV ст. простая літургія і эстэтыка малельных зал, як, напрыклад, у Доме сходаў  (англ.) (бел. у Дура-Еўропас  (руск.) (бел., перасталі адказваць патрэбам вялікіх хрысціянскіх абшчын і прадстаўнікоў знаці, якая звярнулася ў новую веру. Заснаванне шэрагу цэркваў і марцірыяў імператарам Канстанцінам Вялікім прадвызначыла шырокае выкарыстанне формаў і канструкцый з арсенала манументальнага будаўніцтва антычнасці, а таксама імперскі маштаб царкоўнай архітэктуры Візантыі першай паловы IV ст.

Базілікальныя храмы

[правіць | правіць зыходнік]

Базіліка стала адным з вядучых тыпаў храмаў. Такія будынкі, якія распаўсюдзіліся ў IV—VI стст., паходзілі ад старажытнарымскіх базілік — 3-нефных пабудоў, якія завяршаліся экседрай і мелі рознае прызначэнне (ад зал публічных сходаў і рынкаў да імператарскіх прыёмных зал); помнікамі такога тыпу былі базілікі Ульпія ў Рыме з экседрамі на канцах цэнтральнага нефа (мяжа I—II стст.) ці базіліка Цэзарэум у Кірэне (Лівія) з 1 экседрай пасля перабудовы ў I ст. н.э. Былі базілікамі і першыя храмы, напрыклад Латэранскі сабор у Рыме, іх грандыёзная прастора і найбагацейшае ўбранне сведчылі пра веліч Царквы, шчодрасць і набожнасць хрысціянскіх імператараў. Канструкцыя базілік мела сімвалічнае значэнне, падзел інтэр'ера адлюстроўваў арганізацыю абшчыны: шырокі галоўны неф завяршаўся на ўсходнім баку алтаром, з амбонам перад ім, у ім і бакавых нефах размяшчаліся падчас богаслужэння вернікі, у крайніх — катэхумены (агалошаныя). На залатым фоне апсіды вылучаўся сярэбраны fastigium (перашкода ці ківорый па хордзе апсіды, па-над якім змяшчаліся пасярэбраныя статуі Хрыста, анёлаў і апосталаў[25]). Правобразамі ахвярніка і дыяканіка пазнейшых храмаў з'яўляліся памяшканні па баках апсіды, якія замыкалі крайнія нефы. Планіроўка рымскіх цэркваў магла быць ускладнена: базіліка з амбулаторыем за алтаром, напрыклад Сан-Ларэнца на Тыбурцінскай дарозе (каля 330), 5-нефная базіліка з трансэптам перад алтарнай апсідай — сабор Св. Пятра ў Ватыкане (319—322 (?)). Такім чынам, выпрацаваўся стандартны варыянт храма, які ўключаў атрыум, адзін ці 2 нартэксы, часцей за ўсё 3-нефны наас з апсідай на ўсходнім (у адрозненне ад храмаў эпохі імператара Канстанціна) канцы сярэдняга нефа. Сам тэрмін «базіліка» ў эпоху імператара Канстанціна і да VI ст. шырока ўжываўся ў дачыненні да цэнтрычных будынкаў, напрыклад ратонды Уваскрэсення (Анастасіс) у храме Труны Гасподняй, царквы Сан-Вітале ў Равене[26].

Разглядаючы прызначэнне асобных частак хрысціянскай базілікі ў розных абласцях імперыі, а таксама ўлічваючы яе выкарыстанне ў якасці саборнай, прыхадской ці манастырскай царквы, можна прыйсці да высновы, што паходжанне гэтага тыпу збудаванняў не звязана з пэўнай функцыянальнай неабходнасцю[27], а вытокі яе прамавугольнай формы ці плана можна бачыць і ў «Апостальскіх пастановах» (каля 380).

У буйных комплексах, заснаваных імператарам Канстанцінам, базіліка, як правіла, спалучалася з цэнтрычнай пабудовай, круглай ці актаганальнай, утвараючы з ёй адзіны будынак, напрыклад актагон над «пячорай Раства» ў складзе комплексу царквы Раства Хрыстава ў Віфлееме (да 333), ці архітэктурны ансамбль, напрыклад храм Труны Гасподняй у Іерусаліме, які ўключаў круглую ў плане ратонду Уваскрэсення над грабніцай і 5-нефную базілікальную царкву з галерэямі над усімі бакавымі нефамі (Марцірыум, 325—326, асвячоны ў 336), унутраны двор паміж імі з месцам Распяцця, атрыум і калонныя прапілеі перад уваходам у Марцірыум з усходняга боку.

Актаганальныя пабудовы

[правіць | правіць зыходнік]
Палац рымскага праконсула Азіі ў Эфесе

Актаганальныя структуры візантыйскай архітэктуры ўзыходзілі да архітэктуры познерымскіх маўзалеяў і гераёнаў, для якіх была адаптавана форма круглых храмаў з купалам, напрыклад Пантэона ў Рыме (каля 115—125). Такія маўзалеі на працягу IV ст. прыбудоўваліся да базілік, напрыклад ратонда царквы Святых Апосталаў у Канстанцінопалі для саркафага імператара Канстанціна Вялікага (да 361). Але менавіта ў Святой зямлі ўзвялі першыя цэнтрычныя марцірыі над месцамі, звязанымі з шанаваннем Хрыста. У часы імператара Канстанціна тып імператарскага гераёна прызначаўся толькі для Хрыста[28]. Кампазіцыя для марцірыя, падобная да кампазіцыі ратонды Уваскрэсення, была распаўсюджана ў Сярэднявеччы як на Усходзе, так і на Захадзе. Не меншае значэнне для з'яўлення актаганальных і іншых цэнтрычных хрысціянскіх храмаў маглі мець палацавыя залы, падобныя да залы прыёмаў рымскага праконсула Азіі  (фр.) (бел. ў Эфесе (актагон з круглымі нішамі на дыяганалях)[29].

Тыпалагічны шэраг крыжападобных храмаў узыходзіць да незахаванай царквы Святых Апосталаў у Канстанцінопалі (скончанай у 337), план якой рэканструюецца то як крыжападобнае спалучэнне адна- ці шматнефных будынкаў-рукавоў па баках двара[30] з грабніцай імператара ў цэнтры, то як пастаўленая ў цэнтры двара ратандальная царква-маўзалей, якая стала марцірыем пасля перанясення туды мошчаў апосталаў Цімафея, Лукі і Андрэя (у 336 або не пазней 356—357). Незалежна ад рэальнай формы царква Св. Апосталаў у Канстанцінопалі яе размяшчэнне пасярод двара дазваляе шукаць вытокі гэтага тыпу сярод комплексаў імператарскіх маўзалеяў (Максенцыя  (англ.) (бел. ў Рыме і інш.) і цэнтрычных познеантычных і раннехрысціянскіх храмаў (храм Сонца  (італ.) (бел. ў Рыме; Вялікая царква ў Антыёхіі, 327—341). У літаратуры адзначана падабенства формаў першай царквы Святых Апосталаў, яе прысвячэння і функцый да шэрагу крыжападобных пабудоў з квадратам на перакрыжаванні — царква Святых Апосталаў (Сан-Надзара-Маджорэ)  (англ.) (бел. у Мілане, асвячоная ў 386 годзе, марцірый свяшчэннамучаніка Вавілы ў Каўсье (Антыёхія), асвячоны ў 387 годзе; царква Святых Прарокаў, апосталаў і мучанікаў у Герасе, 464—465; ці актагонам на перакрыжаванні — марцірый у Нісе  (руск.) (бел., каля 380; Кал'ат-Сім'ан, 480-490-я гг.

Апасталеён быў адзіным храмам у Канстанцінопалі, завершаным яшчэ пры імператары Канстанціне, будаўніцтва іншых цэркваў займала гады, у т.л. і сабора Святой Сафіі, які быў заснаваны ў 326 і асвячоны ў 360 годзе . У пачатку V ст. сабор быў адноўлены і да 532 г. меў структуру Марцірыума на Галгофе (325/6-335), але меншага маштабу: 5-нефная базіліка з атрыумам, галерэямі на калонах над бакавымі нефамі, агульная даўжыня (каля 120 м) перакрыла б плошчу юстыніянаўскай царквы Святой Сафіі.

Верагодная выява Імператарскага палаца і Вялікай царквы (справа) на тапаграфічным бардзюры мазаікі «Мегалапсіхея» з Экта другой паловы V ст., які ілюструе шлях з Дафны ў Антыёхію.

Іншым найважнейшым з ранніх храмаў Візантыі была Вялікая царква, якая размяшчалася на востраве, у цэнтры Антыёхіі, у непасрэднай блізкасці ад імператарскага палаца. Апісанне Еўсевіем Памфілам (Жыццё Канстанціна. III. 50) гэтай царквы[31], кафедральнага сабора Антыяхійскага Патрыярхата, дазваляе ўявіць 8-баковую цэнтрычную пабудову, апярэзаную амбулаторыем, галерэямі і нішамі. Прыхільнікі актаганальнай рэканструкцыі храма[32] лічаць яго ўзорам пры будаўніцтве палацавых цэркваў з аналагічнай структурай, пачынаючы з царквы святых Сергія і Вакха ў Канстанцінопалі да капэлы ў Ахене (каля 800). Пры рэканструкцыі ў выглядзе падвойнага тэтраконха, яе кампазіцыя магла стаць асновай шэрагу структурна падобных ці блізкіх саборных храмаў і палацавых цэркваў (пачынаючы з царквы Сан-Ларэнца-Маджорэ ў Мілане, 376—377)[33]. Незалежна ад пэўнай формы яе лічаць першым узорам хрысціянскіх храмаў з «падвойнай абалонкай»[34], якія были шырока вядомыя ў архітэктуры юстыніянаўскай эпохі і паўплывалі на ўнутраную прастору візантыйских цэркваў з развітымі хорамі.

Сярод цэркваў IV—V стст. было нямала цэнтрычных ці актаганальных пабудоў, якія служылі галоўным чынам марцірыямі, асабліва ў Святой зямлі, напрыклад царква Багародзіцы (сярэдзіна V ст.), т.зв. Кафізма  (іўрыт) (бел. на шляху з Іерусаліма ў Віфлеем; аналагічная па плане царква Багародзіцы на гары Гарызім (пасля 484); рознага роду крыжападобныя збудаванні — ад самых простых, падобных марцірыя свяціцеля Вавілы ў Каўсье (Антыёхія), да такіх складаных, як царква апостала Іаана  (англ.) (бел. ў Эфесе (каля 450) з 5-нефным усходнім і 3-нефнымі астатнімі рукавамі. Ідэі актагона і крыжа пры планіроўцы пабудоў часта спалучаліся, напрыклад марцірый у Нісе  (руск.) (бел., актагон у Севастопалісе (Сухумі, IV—V стст. (?)); рукавы крыжа маглі быць нават у форме 3-нефнай базілікі (марцірый у Кал'ат-Сім'ане, 480-490-я гг.). Іх цэнтральныя прасторы — актаганальныя, круглыя ці квадратныя — перакрывалі драўляным шатром, радзей каменным стуленым скляпеннем ці купалам (некаторыя, магчыма, заставаліся адкрытымі), што надавала кампазіцыі збудавання новую, вертыкальную вось развіцця. Падобны тып быў характэрны для марцірыяў, але такую кампазіцыю магла мець і саборная царква і царква пры імператарскай рэзідэнцыі, што звязвае іх паходжанне і з архітэктурай палацавых зал.

Асобную групу складаюць тэтраконхі з абходам ці тэтраконхі з падвойнай структурай, найбольш ранняя захаваная пабудова такога роду — царква Сан-Ларэнца-Маджорэ ў Мілане, якая атаясамляецца з вядомай па крыніцах базілікай Парцыяна (50-70-я гг. IV ст.). Яна была саборам уплывовай арыянскай абшчыны, стаяла побач з меркаваным імператарскім палацам. Амбулаторый і галерэі адкрываліся ў прастору ўнутранага тэтраконха 2-яруснымі аркадамі на вытанчаных мармуровых калонах. Крыжовыя ў плане слупы ў вуглах цэнтральнага квадрата падтрымлівалі кубападобны аб'ём, перакрыты скляпеннямі, за слупамі размяшчаліся вежкі. Спалучэнне 4 вуглавых веж з цэнтральнай надавала экстэр'еру храма 5-галовы сілуэт. З поўдня і ўсходу да царквы прылягалі 2 маўзалея, перад заходняй экседрай сабора размяшчаўся атрыум, абкружаны порцікамі, а ўваход у комплекс упрыгожвала каланада прапілеяў, цэнтральнае звяно антаблемента якой мела арачны абрыс. Неўзабаве пасля ўзвядзення храмы, падобныя да міланскага ці антыяхійскай Вялікай царквы, распаўсюдзіліся на Балканскім паўвостраве, першы з іх — тэтраконх у двары бібліятэкі Адрыяна ў Афінах (10-я гг. V ст.) і ў Сіра-Месапатамскім раёне (першыя ў Селеўкіі Піерыі і Апамеі, абодва канец V ст.). Не пазней за мяжу IV—V стст. 4-слупная кампазіцыя ўнутры квадрыфолія склала кампазіцыю сабора Эчміядзін у Вагаршапаце, які, як і міланскі храм, вянчалі 5 вежак. Большасць складаных тэтраконхавых структур спалучалі функцыі сабора і марцірыя, а некаторыя (Мілан, Вагаршапат) прылягалі да царскіх палацаў.

1

[правіць | правіць зыходнік]

Рым

[правіць | правіць зыходнік]
Разрэз царквы Сан-Паола-фуоры-ле-Мура

Адным з найважнейшых цэнтраў ранняй архітэктуры Візантыйскай імперыі быў Рым, які меў цесныя кантакты з некаторымі абласцямі усходняй паловы імперыі. Тут быў асоба папулярны тып базілікі як самай простай формы, напрыклад цэрквы Сан-Клементэ  (руск.) (бел. (кан. IV ст.), Сан-Вітале  (італ.) (бел. (401—417), Санта-Стэфана на Віа Лаціна  (ням.) (бел. (440—461), так і з каланадамі, элегантнымі прапорцыямі і паліхромным рашэннем, багаццем святла: царква Санта-Сабіна  (руск.) (бел. (422—432) на вяршыні Авенцінскага ўзгорка, якая буйнымі памерамі нагадвалая папярэдняе стагоддзе, базілікі Сан-Паола-фуоры-ле-Мура (да 400, рамонт 440-х гг.), Санта-Марыя-Маджорэ (завершана пры Сіксце III, 432—440). Адзінае буйное царкоўнае збудаванне цэнтрычнага плана з выкарыстаннем класічных дэталяў — царква Санта-Стэфана-Ратонда  (руск.) (бел. (асвячоная ў 460).

Канстанцінопаль

[правіць | правіць зыходнік]

Эгейскі рэгіён

[правіць | правіць зыходнік]

Зноскі

  1. ↑ а б в г д е ё ж з і к л м н о п р с т у ф х ц ч ш э ю я ВИЗАНТИЙСКАЯ ИМПЕРИЯ. ЧАСТЬ III. Архитектура // Православная энциклопедия. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2000-. — 752 с.
  2. ↑ Texier Ch., Pullan R. L'architecture byzantine. L., 1864
  3. ↑ Van Millingen A. Byzantine Churches in Constantinople: Their History and Architecture. L., 1912
  4. ↑ Ebersolt J., Thiers A. Les églises de Constantinople. P., 1913; Dalton O. M. East Christian Art: Survey of Monuments. Oxf., 1925;
  5. ↑ Grabar A. Martyrium: Recherches sur le culte des reliques et l'art chrétien antique. P., 1946. T. 1
  6. ↑ Dalton O. M. East Christian Art: Survey of Monuments. Oxf., 1925
  7. ↑ Strzygowski J. Kleinasien: ein Neuland der Kunstgeschichte. Lpz., 1903
  8. ↑ Krautheimer. 1965, 1986
  9. ↑ Mango. 1976
  10. ↑ Зубов В. П. Труды по истории и теории архитектуры. М., 2000. С. 44-47
  11. ↑ Downey G. Byzantine Architects: Their Training and Methods // Medieval Architecture. N. Y.; L., 1976. P. 63-82
  12. ↑ Комеч А. И. Древнерус. зодчество кон. X - нач. XII в. М., 1987. С. 172. Сн. 34
  13. ↑ Высоцкий А. М., Шелов-Коведяев Ф. В. Мартирий в Нисе по описанию Григория Нисского и его значение для изучения раннесредневек. архитектуры стран Закавказья // Кавказ и Византия. Ереван, 1987. Вып. 5. С. 82-114
  14. ↑ Комеч А. И. Древнерус. зодчество кон. X - нач. XII в. М., 1987. С. 151-152, 200
  15. ↑ Зубов В. П. Труды по истории и теории архитектуры. М., 2000. С. 38-44
  16. ↑ Михаил Пселл. Хронография / Пер. Я. Н. Любарского. М., 1978. С. 27-28
  17. ↑ Краутхаймер. 2000. С. 65
  18. ↑ Краутхаймер. 2000. С. 60
  19. ↑ Комеч. 1978. С. 215
  20. ↑ Комеч А. И. Архитектура // Культура Византии: IV — 1-я пол. VII в. М., 1984. С. 576—577
  21. ↑ Ward Perkins J. B. Constantine and the Origin of the Christian Basilica // Papers of the British School at Rome. 1954. Vol. 22. P. 88
  22. ↑ Hill. 1975
  23. ↑ Mathews. 1971
  24. ↑ Беляев. 1998. С. 257—259
  25. ↑ Краутхаймер. 2000. С. 20
  26. ↑ Ward Perkins. 1954
  27. ↑ Mango. 1976. P. 70-75
  28. ↑ Krautheimer. 1986. P. 64
  29. ↑ Foss. 1979. P. 51. Fig. 13
  30. ↑ Strzygowski. 1903. S. 74-75
  31. ↑ Высоцкий и др. 2000. С. 211—212
  32. ↑ Krautheimer. 1986. P. 75-78
  33. ↑ Kleinbauer. 1973. P. 108—112
  34. ↑ Краутхаймер. 2000. С. 93

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Візантыйская_архітэктура&oldid=4675964"