Гісторыя Манголіі

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Гісторыя Манголіі — апісанне гісторыі Манголіі, дзяржавы ва Усходняй Азіі са старажытных часоў да сучаснасці.

Дагістарычны перыяд[правіць | правіць зыходнік]

Гл. таксама: Археалогія ў Манголіі, Дагістарычны Ордас і Дагістарычная Цэнтральная Азія

Палеаліт[правіць | правіць зыходнік]

У Манголіі на раннепалеалітычных  (руск.) (бел. месцазнаходжаннях адкрытага тыпу (Нарыйн-Гол-18 і іншых) знойдзены моцна карадзіраваныя галечныя прылады тыпу чопераў, чопінгаў, пралад з дзюбкай, галечных нуклеусаў  (руск.) (бел., масіўных скрэблаў[1]. Найстаражытныя пласты ў пячоры Цагаан Агуй  (англ.) (бел. утрымліваюць каменныя прылады, датаваныя ўзростам не менш за 5000 тысяч гадоў таму[2].

Ніжнія гарызонты 6-7 стаянкі Харганын-Гол-5 у Паўночнай Манголіі могуць быць аднесены да фінальнага сярэдняга палеаліту  (руск.) (бел.. Гарызонт 5 характарызуецца спалучэннем сярэднепалеалітычных левалуазскіх традыцый  (руск.) (бел. у першасным расшчапленні і верхнепалеалітычных тыпаў прылад. Згодна з радыёвуглеродным аналізам узрост культурнага гарызонту 5 старэйшае за 40 тысяч гадоў таму. На падставе комплексаў стаянкі Харганын-Гол-5 упершыню на тэрыторыі Паўночнай Манголіі можа быць вылучаны комплекс прыкмет, характэрных для сярэдняга палеаліту. Прылады гарызонту 4 тыповыя для ранняга верхняга палеаліту  (руск.) (бел.[3].

Аб’ёмны фалічны кулон з Талбора  (ням.) (бел.: a-b — выемка пасярэдзіне; (c) кароткая выемка на закругленым канцы; d-e — паралельныя выемкі на плоскім баку; (f) гладкая паверхня на плоскім баку

Стаянкі Талбор-4 (пласт 4-5-6) і Талбор-16 (пласт 6)[4][5] у Талборы  (ням.) (бел. (Паўночная Манголія) адносяцца да зыходнага (Initial) этапу верхняга палеаліту (IUP). Талбор-21 мае некаторае падабенства з помнікамі ранняга верхняга палеаліту Кара-Бом  (руск.) (бел. у Горным Алтаі і Нвія Дэву  (англ.) (бел. ў цэнтры Тыбету[6]. У раёне Рашаан Хад  (манг.) (бел., асабліва ўздоўж схілаў гары Біндер у даліне Хурхіін Гола, знаходзяць сыравіну, з якой маглі быць выраблены знойдзеныя каменныя прылады. Закругленыя скрабкі і трохкутныя наканечнікі ідэнтычныя тым прыладам, што былі выяўлены ў Мойлтын Аме. Костка каня з раёна Рашаан Хад  (манг.) (бел. датуецца ўзростам 41 340 — 40 353 гадоў да цяперашняга часу, костка дзікага быка — узростам 40 905 — 39 436 гадоў да цяперашняга часу. Костка, знойдзеная ў пласце 6 на паселішчы Тулбур-4 у даліне Тулбурыін Гола, датаваная ўзростам 37 400 ± 2600 лет да цяперашняга часу[7].

На адкрытым месцазнаходжанні Салхіт  (англ.) (бел. знойдзена пярэдняя частка чарапнога вечка чалавека  (ням.) (бел., падобнага да кітайскіх Homo erectus, Homo neanderthalensis і архаічных Homo sapiens[8][9][10]. Яе ўзрост — 34 950—33 900 гадоў (з верагоднасцю 95 %, калібраваная дата)[11]. Узор назвалі Mongolanthropus. Генетыкам вызначылі мітахандрыяльную гаплагрупу N  (руск.) (бел.[12]. Ядзерны аналіз узору паказаў, што салхіцкая асобіна была жанчынай. Выкарыстанне статыстыкі f3 і D паказала, што яна была цесна звязана з індывідумам Цяньюань з Кітая, які жыў 40 тысяч гадоў таму, але мае больш алеляў з заходнімі і паўночна-ўсходнімі еўразійцамі, чым індывідум Цяньюань  (англ.) (бел.. У Салхіцкага індывідума выяўлена да ∼2 % неандэртальскага прымешку, пры гэтым неандэртальскі радавод змяшчаецца ў даўжэйшых участках ДНК, чым у сучасных еўразійцаў. Прыблізна 0,2—0,3 % геному Салхіта паходзіць ад дзянісаўскага чалавека, пры гэтым дзянісаўскі радавод ідэнтыфікаваны ў даўжэйшых участках ДНК (>0,2 сМ  (руск.) (бел.), чым у сучасных усходне-еўразійскіх геномаў. Гэта першае сведчанне аб дзянісаўскай прымешцы Homo sapiens у верхнім плейстацэне ва Усходняй Еўразіі, у адрозненне ад Заходняй Еўразіі, дзе не знойдзена ніякіх доказаў дзянісаўскай інтрагрэсіі ў ранніх ці пазнейшых Homo sapiens[13].

З часоў верхняга палеаліту захаваліся пячорныя малюнкі ў Паўночнай сіняй пячоры  (англ.) (бел. у Кабдоскім аймаку  (руск.) (бел.[14] і ў Белай пячоры  (манг.) (бел. у Баян-Хангорскім аймаку[крыніца?].

Неаліт і медны век[правіць | правіць зыходнік]

Неалітычнае земляробчае паселішча выяўлена на тэрыторыі Усходняга аймака. Знаходкі з захаду Манголіі, якія адносяцца да таго ж перыяду, уключаюць толькі часовыя паселішчы паляўнічых і збіральнікаў.

Насельніцтва меднага века паводле антрапалагічных параметраў было мангалоідным на ўсходзе сучаснай Манголіі і еўрапеоідным на захадзе.

Бронзавы век[правіць | правіць зыходнік]

Распаўсюджанне культуры пліткавых магіл

У II тыс. да н. э. на працягу бронзавага веку ў заходняй Манголіі адчуваўся ўплыў карасукскай культуры. Да гэтага перыяду адносяцца шматлікія Аленныя камяні і міні-курганы, вядомыя пад назвай «керэгсюрэн»; паводле іншых тэорый, «аленныя камяні» датуюцца 8-7 стст. да н . э. Протамангольскія плямёны, якія пражывалі у Манголіі, стварылі так званую культуру пліткавых магіл.[15][16] Тэрыторыя рассялення плітачнікаў была незвычайна шырокая: ад Байкала, на поўначы, да Ордаса і перадгор’яў Нань-Шаня (магчыма, і Тыбету) на поўдні, і ад Хінгана на ўсходзе, да перадгор’яў Алтая на захадзе.[17] Культура пліткавых магіл была самай усходняй з значных стэпавых культур Паўднёвай Сібіры. Цэнтр распаўсюджвання культуры — Манголія, Паўднёвая Сібір і Унутраная Манголія. Помнікі сустракаюцца ў Манголіі, у паўднёвым Прыбайкаллі і Забайкаллі ад Саян да Маньчжурыі, на Малым Хінгане, плато Вэйчань, у паўночна-заходнім Кітаі (Сіньцзяне).

Жалезны век[правіць | правіць зыходнік]

Буйны пахавальны комплекс жалезнага веку 5-3 стагоддзяў, які выкарыстоўваецца таксама і пазней, у часы Сюну, даследавалі археолагі каля Улангома ва Убсунурскім аймаку.

Да XX стагоддзя некаторыя гісторыкі меркавалі, што скіфы паходзілі з Манголіі,[18]. У 6-5 стст. да н. э. вобласць пражывання скіфаў даходзіла да захаду Манголіі. Мумія 30-40 гадовага скіфскага ваяра, даўнасцю каля 2500 гадоў, са светлымі валасамі, была знойдзена ў мангольскай частцы Алтайскіх гор.[19]

Старажытны перыяд[правіць | правіць зыходнік]

Хунну (209 да н. э. — 93 н . э.)[правіць | правіць зыходнік]

Хунну

Кітайцы качэўнікаў на поўначы качэўнікаў агулам называлі «бэйдзі», г.зн. паўночныя варвары, тым не менш ёсць падставы меркаваць, што сярод іх былі не толькі манголы, але і маньчжуры.

Кожны народ атрымліваў сваю назву ад імя заможнага дома, які кіраваў імі. У пастаянных міжусобных войнах плямёны Манголіі часам заключалі паміж сабой і саюзы, прычым звычайна рабілі набегі на Кітай, які дасылаў дары кіраўнікам плямёнаў, адкупаючыся ад іх уварванняў. Калі з 480 г. да н . э. Кітай падзяліўся на сем надзелаў, качэўнікі Манголіі нярэдка служылі адным удзелам супраць іншых. Такі парадак рэчаў яшчэ больш навучыў набегам качэўнікаў на Кітай, а кітайцы пачалі агульнымі сіламі адціскаць іх на поўнач.

За тры стагоддзі да н. э. тры моцныя надзелы, прагнаўшы паўночных качэўнікаў, умацаваліся ад іх доўгімі сценамі, пасля аб’яднання Кітая пад уладай Цынь Шыхуандзі гэтыя асобныя сцены былі злучаныя ў Вялікую Кітайскую сцяну. У адціснутых на поўнач качэўнікаў да 214 годзе да н . э. утварыліся тры моцныя ханствы: ва Усходняй Манголіі — Дунху, у Сярэдняй Манголіі, — самае вялікае, Хунну, ад Ордаса па ўсёй Халсе, і на захад ад Ордаса — Юэчжы.

Уладар Хунну, Модэ-шаньюй (209—174), заваяваў Дунху, рассеяў Юэчжы (арыяў) і аб’яднаўшы пад сваёй уладай усю прастору ў Цэнтральнай Азіі, заснаваў імперыю хуннаў, распаўсюджвачыюся ад межаў Маньчжурыі на ўсходзе да казахскіх стэпаў на захадзе і ад Вялікай сцены на поўдні да цяперашніх межаў Расіі на поўначы.

У 202 годзе Модэ пачаў спусташальныя набегі на Кітай, якія скончыліся тым, што кітайскі двор прызнаў туранскага хана раўнапраўным і абавязаўся выдаваць за яго сваіх князёўнаў, пасылаючы штогод вызначаную колькасць падарункаў. Пры пераемніках Модэ кітайцы прыбвалі з кгязёўнамі і навучылі хунскіх валадароў кіраваць на падставе законаў, спаганяць падаткі і весці пісьмовыя ведамасці. З 71 да н.э. узніклі нязгоды пры кіруючым двары хуннаў, значна аслабілі яго. Узвысіліся крыху хунны зноў толькі пры Хуханье-шаньюе (57-31) і існавалі самастойна яшчэ каля двух з паловай стагоддзяў; затым паўднёвыя вобласці іх ханства паддаліся Кітаю, паўночныя загінулі цалкам ад міжусобіц.

З ранніх пратамангольскіх плямёнаў вылучаецца племянны саюз сяньбі, які заключыў з Кітаем у сярэдзіне I стагоддзя н. э. саюз супраць Паўночнай Хунну. Першае сур’ёзнае паражэнне сянбійцы наносяць хунну у 87 годзе н . э. У пачатку II стагоддзя сяньбійцы ўжо настолькі моцныя, што здзяйсняюць набегі на Кітай, аднак церпяць пастаянныя няўдачы.

Сяньбійская дзяржава (93 н. э. — 234 н . э.)[правіць | правіць зыходнік]

Сяньбі

У 141 годзе нарадзіўся вялікі сянбійскі палкаводзец і імператар Таньшыхуай. Імператарам (старэйшыны) сяньбі ён становіцца ў 14-гадовым узросце, праз 2 гады ён наносіць страты дзінлінцам і поўнае паражэнне хунну і выцясняе іх з забайкальскага стэпу. У 166 годзе Таньшыхуай адбівае кітайцаў, якія ўварваліся ў зямлі сяньбі. Памёр першы імператар манголаў ў 181 годзе. Сяньбійская дзяржава Тоба-Вэй праіснавала да сярэдзіны трэцяга стагоддзя.

Жужаньскі каганат (330—555)[правіць | правіць зыходнік]

Жужаньскі каганат

Жужаньскі каганат — дзяржава качавых манголамоўных народаў[20], якія панавалі ў стэпах Цэнтральнай Азіі ў 330—555 гг. Прыдворны гісторык дынастыі Паўночная Вэй паведамляе, што пануючае племя ўяўляла сабой галіну сяньбі.

Прафесар філалогіі і падарожнік Маціяс Кастрэн меркаваў, што ў 1-2-м тысячагоддзях да н . э. у працэсе перасялення народаў самаедскія плямёны былі выцесненыя цюркамі з межаў Саянскага нагор’я на поўнач, дзе яны далі пачатак такім народам як ненцы, энцы, нганасаны, селькупы. Частка ж самадыйцаў, якія засталіся на поўдні, згодна з «паўднёвай гіпотэзай», пасля ўвайшла ў склад такіх буйных народаў Паўднёвай Сібіры, як сібірскія татары, тувінцы, хакасы, шорцы і інш. Цюркскія плямёны, якія прыйшлі з Заходняй Сібіры паступова выціснулі і асімілявалі іншыя народы. Некаторыя манголы, угры, самадыйцы асіміляваны цюркскімі мігрантамі. У сярэдзіне I тысячагоддзя н . э. іранамоўныя скіфы, якія засялялі тэрыторыю Цэнтральнай Азіі цалкам асіміляваны цюркамі.

У 552 годзе цюркі разбілі жужаньскае войска і ў 555 годзе Жужаньскі каганат спыніў існаванне. Пасля заняпаду Жужаньскай дзяржавы частка жужаняў сышлі на ўсход, іншая частка засталася на тэрыторыі сучаснай Манголіі.[21][22]

Цюркскі перыяд (555—848)[правіць | правіць зыходнік]

Цюркскі каганат (552—603)[правіць | правіць зыходнік]

На змену жужаням прыйшлі цюркі, якія падпарадкавалі ўвесь паўночна-заходні край, паўднёва-ўсходнімі і паўднёвымі стэпамі валодалі спачатку манголамоўныя кідані, потым кумосі; узнікалі і іншыя дынастыі, якія кіравалі пад эгідай кітайцаў і атрымлівалі ад іх як свае тытулы, так і падтрымку сваёй улады. У перыяд Танскай дынастыі (620—901) асабліва ўзмацнілася племя хуйхэ, або уйгураў.

Усходне-цюркскі каганат (603—744)[правіць | правіць зыходнік]

Усходне-цюркскі каганат (603—744) — дзяржава качавых[23] цюрак. У 603 годзе адбыўся распад Цюркскага каганата на Заходні і Усходні.

Уйгурскі каганат (742—848)[правіць | правіць зыходнік]

Уйгурскі каганат — цюркская дзяржава, якая прыйшла на змену Усходне-цюркскай імперыі. У 840 годзе гэта дзяржава была знішчана пасля дваццацігадовай вайны енісейскімі кіргызамі. Пад націскам кіргызаў уйгуры адкачавалі на поўдзень у Сіньцзян. Агмені іх дзяржаўнасці працягвалі існаваць на захадзе Ганьсу і ў паўднёвым Сіньцзяне. Было прынята агульная для ўсіх назва — уйгуры. У 840 годзе енісейскія кіргызы заснавалі Кіргызскі каганат. Пераследуючы рэшткі уйгураў, кіргызы з баямі дайшлі да Іртыша і Амура, ўварваліся ў аазісы Сіньцзяна. Індаеўрапейскі народ тохары, што жылі ў Сіньцзяне асіміляваны прышлымі уйгурамі ў IX стагоддзі.

Звычайна сцвярджаецца, што енісейскія кіргызы у адрозненне ад стэпавых папярэднікаў пасля разгрому сваіх праціўнікаў, не распаўсюдзіліся па тэрыторыі Цэнтральнай Азіі, а працягвалі жыць у Мінусінскай катлавіне.[24][25] Кіргызы перамогшы уйгураў, не скарысталіся пладамі сваёй перамогі. Таму ваенныя перамогі кыргызаў у Цэнтральнай Азіі аказаліся недаўгавечнымі. Пасля іх прыходу, стэпы Цэнтральнай Азіі ахапіў хаас і анархія. Жывучы ўдалечыні ад сусветных гандлёвых шляхоў, яны не разумелі яго значэння. П. П. Азбелеў адзначае факт, што ў кітайскім летапісе амаль не запісвалі хроніку Кыргызскага каганата. Гісторыкі лічаць, што заняпадам Уйгурскага каганата 300-гадовыя панаванне цюрак скончылася і цюркі сышлі з Мангольскага плато. Уплыў Кыргызскага каганата ў Манголіі быў нязначным.

Кіданьскі каганат (907—1125)[правіць | правіць зыходнік]

Кідані, татабы-манголы, сяньбійская дзяржава Тагон (285—670), тоба-мангольская дзяржава Паўночная Чжоу (557—581) у 565 гг.
Кіданьскі каганат

Кідань-манголы з V стагоддзя з’яўляліся значнай сілай у Паўночна-Усходнім Кітаі. І хоць ім атрымоўвалася наносіць паразы войскам імперыі Тан, стварыць цэнтралізаваную дзяржаву яны змаглі толькі да 907 годзе.

У 907 годзе кіданьскі кіраўнік Амбагай (Елюй Амбагай) заснаваў Кіданьскі каганат у Паўночна-Усходнім Кітаі. У канцы 916 года Амбагай здзейсніў вялікі ваенны паход, у выніку якога пад уладай кіданей апынулася шырокая тэрыторыя — уся паўднёва-усходняя частка сучаснай Манголіі і прылеглыя вобласці аўтаномнага раёна Унутраная Манголія КНР. Пасля заваёвы Паўночнага Кітая дзяржава Кідань стала магутнай імперыяй і ў 916 годзе Амбагай атрымаў тытул «Вялікага свяшчэннамудрага і Вялікага асвечанага нябеснага імператара». Прыкладна ў гэтыя гады Амбагай заснаваў сталіцу сваёй дзяржавы (на тэрыторыі сучаснага хашуна Байрын-Цзоцы гарадской акругі Чыфэн ў аўтаномным раёне Унутраная Манголія КНР). Заваяванні кіданяў у Цэнтральнай Азіі завяршыліся да 924 года і кіданьскія паходы паставілі канец гегемоніі цюрак на Мангольскім плато. Амбагай пераназваў яго дзяржаву ў Ляо або Вялікая Жалезная дзяржава.

Пры кіраванні Амбагая было створана кіданьскае пісьмо.

У 925 годзе кідані сабралі велізарную армію не толькі з сваіх воінаў, але і заваяваных народаў і саюзнікаў для нападу на дзяржаву Бохан. За кароткі час яны захапілі яго, стварыўшы на месцы Бохая васальнае дзяржаву Дундань. На чале Дундань быў пастаўлены старэйшы сын Амбагая.

У пачатку XII стагоддзя перш падуладныя кіданям чжурчжэні паднялі мяцеж і ў 1115 годзе яны заснавалі дынастыю Цзінь. Цзіньска-ляоская вайна працягваліся на працягу 10 гадоў. У 1122 годзе кітайская Імперыя Сун і Цзінь заключылі стратэгічны саюз супраць Ляо. Імперыя Сун спрабавала весці наступальныя дзеянні супраць Ляо, але беспаспяхова. У сувязі з пасіўнасцю сунскай арміі кіданяў зрабілі спробу нейтралізаваць імперыю Сун і засцерагчы свае паўднёвыя межы. Палкаводзец Елюй Дашы, нашчадак Амбагая быў прызначаны галоўнакамандуючым Паўднёвым маршрутам. У 1123 годзе ў вайну ўмяшалася тангуцкая дзяржава Заходняе Ся на баку кіданяў. Коннае войска тангутаў разбіла некалькі дробных атрадаў цзіньцаў, але ў вырашальнай бітве чжурчжэні нанеслі яму поўнае паражэнне. У 1123 годзе па прапанове чжурчжэняў было пастаўлена пытанне аб міры з тангутамі, якім Цзінь за адмову ад падтрымкі кіданне прапанавала некалькі киданьских абласцей (Паўночны Ганьсу і Заходняй Унутраная Манголія). Неўзабаве тангуты, пераканаўшыся ў сіле цзіньскіх армій, прызналі сюзерэнітэт Цзінь. Адзінымі саюзнікамі кіданяў заставаліся некаторыя мангольскія плямёны, у тым ліку хамаг-манголаў. Аслабелая Киданьская імперыя была канчаткова заваяваная ў 1125 цзиньскими войскамі. Аднак адразу пасля заканчэння вайны паміж былымі саюзнікамі пачаліся рознагалоссі. Імперыя Сун не збіралася выконваць умовы дагавораў, што прывяло да пачатку новай вайны. У 1125 годзе дзве чжурчжэньскія арміі пачалі наступ на імперыю Сун. Кітайскія арміі былі велізарныя, але складаліся ў асноўным з пяхоты, якая не магла ваяваць на роўных з чжурчжэньской конніцай. У 1127 годзе чжурчжэни захапілі Кайфэн, уключыўшы ў сваю дзяржаву поўнач Кітая. Многія мангольскія плямёны, якія жылі блізка да мяжы чжурчжэнскай імперыі сталі васаламі чжурчжэняў.

Елюй Дашы ў пачатку 1124 года абвясціў сябе імператарам новай дзяржавы Паўночная Ляо але Паўночная Ляо хутка спыніла існаваць. Некалькі сотні тысяч кіданяў пад камандаваннем яго адступілі на захад і некаторы час спрабавалі працягваць барацьбу з чжурчжэнямі, аднак былі разгромлены. Елюй Дашы разам са сваімі людзьмі адправіліся на захад і яны заваявалі сабе зямлі ў Сярэдняй Азіі, і ўтварылі там Каракітайскае ханства (1124—1218).

Манголы (VI—XII)[правіць | правіць зыходнік]

Археалагічныя знаходкі пацвярджаюць, што манголы жылі ў стэпах Манголіі і Забайкалля пасля заняпаду Жужаньскага каганата.[26]. Для кантролю над імі кіраўнікі цюркскіх каганатаў размяшчалі ў Заходнім Забайкаллі сваіх стаўленікаў з этнічных цюркскіх плямёнаў. Ім належаць нешматлікія па параўнанні з магіламі мясцовага манголамоўнага насельніцтва курганныя муры цюркскага стылю. Але да канца I тыс панаванне цюркскіх плямёнаў у стэпах Цэнтральнай Азіі скончылася, пачалося ўзвышэнне мангольскіх плямёнаў. З IX стагоддзя або пасля падзення Уйгурскага каганата ўплыву мангольскіх плямёнаў зноў выраслі і да канца IX-пачатку X стагоддзяў манголы распаўсюджваліся на ранейшых землях старажытных мангольскіх дзяржаў, да Хінгана на ўсходзе-да вярхоўяў Іртыша і Енісея на захадзе, ад Байкала на поўначы да Вялікай Кітайскай сцяны на поўдні.[27]

У летапісах Танской дынастыі ўпершыню сустракаецца назва манголаў; яны называюцца тут «шывэй мангу». У X і XI стст., паводле летапісаў Сунскай дынастыі, мянушка «шывэй» адпадае, і манголы называюцца проста «мэнгу», «мангу» або «мангулі». Вельмі верагодна, што першапачаткова гэтае імя належала аднаму з плямёнаў народа шывэй, якое, паступова узвышаючыся, распаўсюдзіла сваю назву і на іншыя плямёны, якія качавалі ў XI стагоддзі на поўначы і ўсходзе Манголіі. Самі манголы памятаюць, што пасля разгромления тюрками манголы прыйшлі ў мясцовасць, названая як Эргунэ-кун, а затым ўпрыгожваюць сваё паходжанне легендамі. Па адным міфа манголы адбыліся ад шэрага ваўка і стракатай лані; іншая легенда паведамляе, што родапачынальнік манголаў, Буданчар, быў цудоўным чынам зачаты ўдавой Алан-гоа ад сувязі з нябесным духам. Некаторымі навукоўцамі назву «Эргэнэ-кун» асацыюецца з назвай ракі Эргүнэ (Аргунь). Манголы адступілі на ўсход пасля падзення Жужаньскага каганата. Мяркуючы па дадзеных Схаванага падання манголаў, манголы, якія выйшлі з Эргунэ-Куна вярнуліся ў Бурхан-Халдуна ў VIII стагоддзі. Згодна з «Патаемнага падання», первопредки Чынгіс-хана Борце-Чына і Гоа-Марал вандравалі на Бурхан-Халдуна, ля вытокаў Анона.[28]

На думку Крадзіна і Г . Д. Скрыннікавай, Эргунэ-кун стаў цэнтрам палітыі, утварэнне якой было звязана з узаемадзеяннем абарыгеннага насельніцтва (манголаў) і тых, хто прыйшоў на гэтую тэрыторыю цюркамоўных мігрантаў з захаду.[29]

Сярэднявякоўе[правіць | правіць зыходнік]

Ад племяннога ладу да Мангольскай імперыі XIII—XIV стагоддзяў[правіць | правіць зыходнік]

Баданчар атрымаў вяршэнства над суседнімі плямёнамі. Яго нашчадак у восьмым калене Есугэй-багатур распаўсюдзіў сваю ўладу на значную прастору, а сын Есугэя Тэмуджын зрабіў імя манголаў вядомым ва ўсім свеце. З яго сучасныя манголы і пачынаюць сваю гісторыю. Тэмуджын, больш вядомы пад імем Чынгісхана, нарадзіўся на берагах ракі Анон у пачатку другой паловы XII стагоддзя. Ён быў яшчэ дзіцем, калі памёр яго бацька; гэтая смерць паслужыла сігналам да адпадзення плямёнаў, пакуль прызнавалі ўладу Есугэя.

Мангольская імперыя ў 1207 г.

Паступова Чынгісхан падпарадкаваў сабе спачатку дробныя, а потым і больш моцныя плямёны і ў 1206 годзе быў абвешчаны вялікім ханам, прыняўшы імя Чынгіса і народу свайму даўшы назву «мангол» (як мяркуюць — таму, што сам ён паходзіў ад старажытнага племя шывэйскіх манголаў). У 1211—1215 быў заваяваны Паўночны Кітай да ракі Хуанхэ; у 1220 г. манголы падпарадкоўваюць сабе Бухару і Харэзм, у 1221 і 1222 падпарадкоўваюць Харасан, Ірак і Арменію, а ў 1223 годзе з’яўляюцца ў прычарнаморскіх стэпах (бітва на Калцы). Чынгісхан памёр у 1227 г. і перад смерцю падзяліў сваю імперыю паміж чатырма сынамі, з якіх Угедэю было прадастаўлена вярхоўнае кіраванне дзяржавай.

Пры напісанні артыкула выкарыстаны матэрыял з Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона (1890—1907).

Вясной 1235 года ў мясцовасці Талан-даба склікаецца Вялікі курултай для падвядзення вынікаў цяжкіх войнаў з імперыяй Цзінь і Харэзмам. Было прынята рашэнне весці далейшае наступленне па чатырох напрамках. Лепшыя войскі былі накіраваны на захад — супраць рускіх, полаўцаў, булгар і на усход — супраць Кары (Гл. Мангольскія ўварвання ў Карэю). Акрамя таго, было запланаванае наступ на паўднйвакітайскую імперыю Сун, а дзейнічаў на Блізкім Усходзе нойону Чормагану накіраваны значныя падмацаванні. У выніку Заходняга паходу ў 1242 годзе мангольскія войскі дасягнулі Адрыятычнага мора, аднак з-за смерці Угэдэя у канцы 1241 года мангольскія военачальнікі вярнуліся на гістарычную радзіму для выбараў новага Вялікага хана. Пасля складаных інтрыг на курултай, які адбыўся толькі ў 1246 годзе, Вялікім ханам быў абраны Гуюк. Пры Гуюке мангольскія войскі ўступілі ў Тыбет, а таксама пашырылі мангольскія ўладанні ў Грузіі і Арменіі. Аднак Гуюк памёр у 1247 годзе, і трэба было выбіраць новага Вялікага хана.

У 1251 годзе ў Сярэдняй Азіі адбыўся курултай, на якім Вялікім ханам быў абраны Мункэ. Аднак яго праціўнікі заявілі, што гэта абранне было незаконным, бо курултай праходзіў не на тэрыторыі Манголіі. Успыхнуў канфлікт, які перарос у першую ўзброеную барацьбу за пасад на тэрыторыі Мангольскай імперыі. Мункэ здушыў праціўнікаў і працягнуў тэрытарыяльную экспансію: манголы пайшлі на Блізкі Усход і напалі на кітайскую дзяржаву Паўднёвая Сун. У паходзе на Сун ў 1259 годзе памёр Мункэ.

Са смерцю Мункэ спыніліся ўсе ваенныя паходы манголаў. У 1260 годзе на курултаі ў Кайпіне вяликім ханам быў абвешчаны Хубілай, хоць раней іншы курултай у сталіцы Манголіі — Хархорыне абвясціў вялікім ханам Арыг-бугу. Барацьба паміж Хубілаям і Ариг-бугой за вярхоўную ўладу ў Мангольскай імперыі доўжылася да 1263 года. Аднак пасля гэтага пачалася варожасць паміж Хубілаем і Хайдзі, правіўшым ў Сярэдняй Азіі. У 1271 годзе Хубілай абвясціў у Пекіне падстава дынастыі Юань. Указ фармальна распаўсюджваўся не толькі на надзел Хубілая (у які ўваходзіла таксама Манголія), але на ўсю Мангольскую імперыю. Апошняя фактычна распалася на шэраг самастойных дзяржаў — акрамя Юань (якая разумеецца як надзел Хубілая) існавалі Залатая Арда, дзяржава Хулагуідаў і Чатагайскі улус. Фармальна яны прызнавалі сюзерэнітэт Хубілая і яго пераемнікаў.

Манголія ў перыяд дынастыі Паўночная Юань (1368—1691)[правіць | правіць зыходнік]

Пасля крушэння імперыі Юань у 1368 годзе мангольскія імператары вярнуліся на гістарычную радзіму, дзе пераважала качавая гаспадарка, а мясцовыя феадалы супраціўляліся палітыцы цэнтралізацыі. Манголія афіцыйна насіла назву «Дзяржава Манголія» (Мангол Улс) і «Паўночная Юань» (толькі некаторыя імператары выкарыстоўвалі гэтую назву) у гэты перыяд.

З 1388 па 1400 год на мангольскім троне змянілася пяць ханаў, усе яны памерлі гвалтоўнай смерцю. Улада вялікага мангольскага хана зрабілася намінальнай, справамі дзяржавы вяршылі такія феадалы, як Нагачу і Аругтай. Нашчадкі Хубілая неаднаразова гублялі ўладу, якая аказвалася ў руках нашчадкаў Арыг-букі і Угэдэя. Кітайскія імператары Чжу Юаньчжан і Юнлэ вялі паспяховыя войны супраць манголаў, прычым на тэрыторыі Манголіі. З канца XIV стагоддзя рэзка ўзмацніліся заходнія манголы — айраты.

Працэс феадалізацыі пачаўся ў айратаў пазней, чым у іншых мангольскіх плямёнаў, але ішоў хутка. Айрацкія кіраўнікі (тайшу), пазбавіўшыся ад залежнасці ад мангольскага хана, самі перайшлі да актыўных дзеянняў. Тагон-тайшу атрымаў у 1434 годзе буйную перамогу над усходнімі манголамі і нават спрабаваў абвясціць сябе вялікім мангольскім ханам. Яго сын Эсэн-тайшу стаў фактычным кіраўніком усёй Манголіі. У 1449 годзе Эсэн разграміў паўмільённае кітайскае войска і ўзяў у палон імператара (гл. Тумуская катастрофа). Усходнемангольскія феадалы на чале з Дайсун-ханам зрабілі спробу пазбавіцца ад айрацкага валадарства. Аднак у 1452 годзе Эсэн атрымаў рашучую перамогу над усходнімі манголамі, а ў 1454 годзе абвясціў сябе вялікім мангольскім ханам. Гэта было абуральным парушэннем мангольскіх законаў, бо Эсэн не быў нашчадкам Чынгіс-хана. У 1455 годзе Эсэн упаў ахвярай міжусобіц.

Мангольскія дзяржавы ў 14-17 стст Мангольскі каганат, Айрацкае ханства і Магалістан
Мангольскія дзяржавы ў 14-18 стст Мангольскі каганат, Джунгарскае ханства, Хашуцкае ханства, Хатагойцкае ханства, Калмыцкае ханства і Магалістан

Прыблізна ў 1479 годзе вялікім мангольскім ханам быў абвешчаны сямігадовы Бату-Мункэ, які з’яўляўся нашчадкам Чынгіс-хана. Яго пачалі называць «Даян-хан», г.зн. «вялікі юаньскі хан». Удава яго дзядзькі, Мандухай-хатун, якая стала яго жонкай, асабіста ўзначаліла ваенны паход супраць айратаў. Здабытая над айратамі перамога скончыла з іх дамаганнямі на панаванне ва ўсёй Манголіі. У выніку наступных ваенных паходаў уся Манголія апынулася пад уладай Даян-хана, яго стаўка размясцілася на рацэ Керулен.

У 1488 годзе Даян-хан накіраваў кітайскаму двары ліст, у якім прасіў згоды прыняць ад яго даніну. Такую згоду ён атрымаў («данінай» Кітай называў фактычны міждзяржаўны гандаль). Аднак ужо ў 1495 годзе манголы пачалі ваенныя дзеянні супраць Кітая, і ў 1500 годзе Даян-хан перанёс сваю стаўку ў заваяваны Ордас. У 1504 годзе Даян-хан зноў звярнуўся да кітайскага двара з просьбай прыняць ад яго даніну. Нягледзячы на згоду кітайскага двара, у тым жа годзе манголы здзейснілі зьнішчальны напад на Датун і іншыя памежныя вобласці Кітая. Мірны гандаль з Кітаем цалкам спыніўся на 70 гадоў. Даян-хан з 1514 г. у 1526 год здзяйсняў штогадовыя напады на паўночныя вобласці Кітая, неаднаразова даходзячы да ваколіц Пекіна.

Аб’яднаная Манголія праіснавала нядоўга. Неўзабаве пасля смерці Даян-хана ў 1543 годзе разгарэўся першы міжусобны канфлікт. У XVI стагоддзі Манголія зноў распалася на шэраг княстваў: яна была падзелена паміж сынамі Даян-хана. З гэтага часу сярод усходніх манголаў пачынаюць адрозніваць паўночных (халхасы) і паўднёвых (туматы, ардосцы, чахары). Некалькі пазней, на захадзе Халха-Манголіі сваяком Даян-хана, Шалой-Убашы-хунтайджы (1567—1630) была створана дзяржава Алтай-ханаў, якая стала апірышчам барацьбы ўсходніх манголаў з айратамі.

Значнае месца сярод князёў Паўднёвай Манголіі займаў Тумецкі Алтай-хан (1543—1582), які ў 1554 годзе заснаваў горад Гуйхуачэн (сучасны Хух-Хота). Пасля смерці Даян-хана ён заняў лідзіруючыя пазіцыі сярод усходніх манголаў. У 1552 годзе Алтай-хан распачаў паход супраць айратаў, якія сталі пагражаць пазіцыях усходніх манголаў у Ордасе і Кукуноре. Айраты пацярпелі ад яго паразу. Раз’яднанасцю айратаў і іх паслабленнем у выніку паходу Алтай-хана скарысталіся ўсходнемангольскія князі, якія арганізавалі супраць айратаў серыю ваенных паходаў. У выніку асноўная частка айратаў была выцесненая ў раён мангольскага Алтая і цалкам адрэзаная ад рынкаў Кітая.

У пачатку XVII стагоддзя Манголія ўяўляла сабой шэраг незалежных уладанняў, якія размяшчаліся па тры бакі ад пустыні Гобі. Намінальным тытулам усемангольскага хана і яго пячаткай валодаў кіраўнік Чахарскага ханства Лігдан-хан (кіраваў у 1604—1634 гадах), так як ён лічыўся старэйшым сярод нашчадкаў Чынгіс-хана. Лігдан-хан беспаспяхова змагаўся за аб’яднанне краіны перад тварам маньчжурскай агрэсіі. Феадальны сепаратызм узмацніўся настолькі, што ў пачатку XVII стагоддзя многія мангольскія князі больш ахвотна станавіліся васаламі маньчжурскага хана, чым мангольскага.

Стваральнік маньчжурскай дзяржавы Нурхацы і яго сын Абахай разумелі, што задача заваёвы велізарнага Кітая няздзейсная без заваявання Паўднёвай Манголіі. Для яе заваявання Нархаци і Абахай ўжывалі тактыку, накіраваную на раздрабленне сіл манголаў. У 1620-х гадах Нурхацы ўдалося падпарадкаваць сабе большасць княстваў Паўднёвай Манголіі.

У барацьбе з маньчжурамі імперыя Мін зрабіла асноўную стаўку на Лігдан-хана, але яму не ўдалося заручыцца падтрымкай паўночных манголаў, а большасць князёў Паўднёвай Манголіі выступілі на баку маньчжур. Пацярпеўшы ў 1634 годзе паразу ад Абахая, Лігдан-хан з рэшткамі войскаў адышоў у Кукунор, дзе неўзабаве памёр, а яго сын капітуляваў перад маньчжурамі. У 1636 годзе па загадзе Абахая сабраўся з’езд кіраўнікоў 16 паўднёвамангольскіх княстваў, на якім Абахая абвясцілі усемангольскім ханам. У тым жа годзе Абахай даў сваёй дзяржаве новую назву — Цын.

Змена знешнепалітычнай сітуацыі ў рэгіёне спрыяла кансалідацыі айрацкіх плямёнаў, што прывяло да ўтварэння моцнай цэнтралізаванай дзяржавы — Джунгарскага ханства; час яго штварэння адносяць да 1635 года, калі кіраўнік племя чарос Батур-хунтайджы аб’яднаў айрацкія плямёны.

З 1620-х гадоў рускія пачалі будаваць астрогі ў Паўночнай Манголіі. У 1688 годзе войскі мангольскага Тушэту-хана Чахундоржа напалі на Селенгінскі астрог, але адступілі з-за недахопу агнястрэльнай зброі і негатовасці да доўгатэрміновай аблогі. Да 1688 года Чахундорж нанёс некалькі моцных удараў па рускім астрогам і мангольская кавалерыя разграміла рускіх казакоў, якія будавалі астрогі ў мангольскай правінцыі Хуўсгел.

Халха-Манголія стала арэнай барацьбы паміж Джунгарскім ханствам і імперыяй Цын. Правіцеляў імперыі Цын ўдалося схіліць некаторых кіраўнікоў Халхі да прыняцця падданства свайго маньчжурскага імператара. Такое становішча спраў турбавала джунгарскага хана Галдана, які ўмяшаўся ва ўсобіцы ў Халха-Манголіі. Гэта прывяло ў 1690 годзе да айрацка-цынскай вайны. У 1697 годзе Галдан пацярпеў поўнае паражэнне і скончыў жыццё самагубствам; Халха-Манголія была ўключана ў склад імперыі Цын. У 1715 годзе айраты паспрабавалі «вярнуць» Халху. Імперыя Цын ў гэты час знаходзілася ў складаным становішчы, і паспрабавала заключыць ваенны саюз супраць Джунгарскага ханства з волжскімі калмыкамі і Расіяй. У 1739 годзе абодва бакі, стомленыя працяглымі войнамі, заключылі мірны дагавор, паводле якога ханству вярнулі значную частку раней страчаных тэрыторый.

Пасля смерці Галдан-Цэрэна ў Джунгарскім ханстве ўспыхнула жорсткая барацьба за ўладу. Імперыя Цын, скарыстаўшыся спрыяльным для сябе момантам расколу варожай дзяржавы, ўвяла туды велізарныя войскі, якія да 1758 годзе знішчылі не толькі саму дзяржаву, але і ажыццявілі генацыд яго насельніцтва (знішчылі 2/3 айратаў, усё насельніцтва Джунгарскіх айратаў складала каля 600 000 чалавек).

Манголія ў складзе Імперыі Цын (1691—1911)[правіць | правіць зыходнік]

Маньчжурская імперыя ў 1820 г.

У складзе імперыі Цын тэрыторыя Знешняй Манголіі ўяўляла сабой асобнае імперскае намесніцтва, падзеленае на чатыры ханствы (аймакі) і памежную Кабдоскую акругу, размешчаную на крайнім захадзе па суседстве з Сіньцзянам. Аймакі дзяліліся на хашуны — традыцыйныя для Манголіі феадальныя надзелы, якія мелі адносна выразныя межы. Аднак пры маньчжурскіх імператарах хашуны са спадчынных уладанняў ператварыліся ў часовыя падараванні, бо для ўступлення ў спадчыннае валоданне і кіраванне патрабавалася атрыманне мангольскімі князямі інвестытуры ад імператара, які лічыўся вярхоўным уласнікам усіх мангольскіх зямель. З мэтай паслаблення ўплыву князёў цынскія ўлады драбнілі аймакі на новыя хашуны, давёўшы іх колькасць з васьмі ў 1691 годзе да 111 ў XIX стагоддзі.

Усе мужчыны-вернікі ва ўзросце ад 18 да 60 гадоў лічыліся салдатамі-добраахвотнікамі (цырыкамі), і па першым патрабаванні маньчжурскіх уладаў кожная адміністрацыйная адзінка павінна была выстаўляць і ўтрымліваць, з разліку адзін воін ад дзесяці сем’яў, узброеных коннікаў у поўнай экіпіроўцы. Асноўнымі функцыямі мангольскага апалчэння былі нясенне каравульнай службы на межах з Расіяй і ўдзел у аперацыях маньчжурскай арміі ў Кітаі, часта ў якасці паліцэйскай сілы. Адцягненне на ваенную службу значнай часткі прадукцыйнага насельніцтва ва ўмовах яго малалікасці цяжкім цяжарам клалася на эканоміку краіны.

У 1644 годзе на базе Мангольскага кіравання (Мэнгу ямэнь) Мангол жургаан, была створана Палата знешніх зносін (Ліфаньюань), у вядзенні якой знаходзіліся «знешнія» народы: манголы, тыбетцы, рускія, цюркі. Яна была наступным пасля імператара звяном кіравання Манголіяй. У Палаце маглі служыць толькі маньчжуры і манголы; кітайцы туды не дапускаліся.

У падначаленні Палаце знаходзіліся імператарскія намеснікі — памочнік цзяньцзюня (генерал-губернатар), які камандаваў усімі мангольскімі войскамі, які меў рэзідэнцыю ў горадзе-крэпасці Улясутае і які загадвае справамі (з 1786 г.) дзвюх заходніх аймакаў — Дзасактуханскага і Сайнаенханскага, а таксама два яго памочнікі (амбані), якія кіравалі двума ўсходнімі аймакамі — Тушэтуханскім і Цэцэнханскім, з рэзідэнцыяй ва Урзе (з 1761 года). Там быў размешчаны манастыр Іх-хурэ — рэзідэнцыя першасвятара Манголіі Багдо-гэгэна. Урга паступова ператваралася ў фактычную сталіцу. Хэбэй-амбані (з 1762 года) кіравалі памежнай акругай з горада Кабдо. Маньчжуры прынеслі з сабой у Манголію дэталёвую рэгламентацыю ўсяго грамадскага жыцця і ажыццяўлялі жорсткі кантроль за выкананнем, хоць асновай заканадаўства для манголаў былі традыцыйныя мангольскія ўстанаўленні, запісаныя да маньчжурскага панавання.

У першай палове XVIII стагоддзя на становішча жывёлагадоўцаў Манголіі пачаў аказваць негатыўнае ўздзеянне ўкараняўшыйся ў эканоміку краіны кітайскі гандлёва-ліхвярскі капітал. Пры аселых пунктах (галоўным чынам манастырах) расло лік гандлёвых слабод з крамамі, складскімі і жылымі памяшканнямі. Яны станавіліся цэнтрамі аптовага і рознічнага гандлю. Значная розніца паміж нізкімі закупачнымі цэнамі на мангольскія тавары і высокімі продажнымі коштамі на кітайскія тавары стварала для кітайскіх гандляроў магчымасць хуткага ўзбагачэння. Да сярэдзіне XIX стагоддзя ў Манголіі пры прамой падтрымцы маньчжурскіх уладаў адкрыта дзейнічалі аддзяленні некалькіх дзесяткаў кітайскіх гандлёвых і ліхвярскіх фірмаў, пераважна пекінскіх і шаньсійскіх. Расійскі гандаль абмяжоўвалася правядзеннем раз у тры гады кірмашу ў Кяхце і дзейнасцю рускіх купцоў ўздоўж тракту Кяхта-Урга-Дуброўка (з выплатай буйных пошлін).

Новы перыяд[правіць | правіць зыходнік]

Манголія (1911—1921)[правіць | правіць зыходнік]

Манголія ў 1915 г.

Мангольская Нацыянальная Рэвалюцыя адбылася ў 1911 годзе, ёй кіравала вышэйшая халхаўская шляхта пры падтрымцы Расійскай імперыі, была зрынута дзьвухсотгадовая залежнасць Халхі ад імперыі Цын. У выніку рэвалюцыі была заснавана незалежная дзяржава (каганат) на чале з тэакратычным манархам Багдо-гэгэнам. «Багдо-ханская Манголія» або «Багдо-ханства» — найменне, прынятае ў гістарыяграфіі; афіцыйна дзяржава насіла назву «Дзяржава Манголія» (Мангол Улс).

Перыяд сацыялізму (1921—1990)[правіць | правіць зыходнік]

МНРП дамаглася ўлады ў краіне ў 1921 годзе падчас Народнай рэвалюцыі[30]. На працягу наступных дзесяцігоддзяў палітычная практыка і эканоміка Манголіі заставаліся найцяснейшым чынам звязаны з СССР і СЭВ. Пасля адстаўкі ў 1984 годзе з пасады генеральнага сакратара ЦК МНРП Ю. Цэдэнбала і прызначэння Ж Батмунха пачаліся эканамічныя рэформы, якія праводзяцца на ўзор савецкіх[31].

Сучасная Манголія (1990 —)[правіць | правіць зыходнік]

Дэмакратычная рэвалюцыя (манг.: Ардчилсан хувьсгалАрдчилсан хувьсгал) у Мангольскай народнай рэспубліцы ў 1990 годзе пачалася з шэрагу мітынгаў і дэманстрацый ва Улан-Батары і скончылася адстаўкай урада МНРП, увядзеннем шматпартыйных выбараў і прыняццем новай канстытуцыі. Рэвалюцыя насіла выключна мірны характар.

Зноскі

  1. ↑ Деревянко А. П. Древнейшие миграции человека в Евразии Архівавана 22 кастрычніка 2017. // Евразийское культурное пространство. Актуальные проблемы археологии, этнологии, антропологии: Материалы докладов ведущих учёных на V (L) Российской (с международным участием) археолого-этнографической конференции студентов и молодых ученых, Иркутск, 4-9 апреля 2010 г. — Иркутск: Изд-во «Оттиск», 2010. — 214с.
  2. ↑ Ташак В. И. Нижнепалеолитические материалы горы Хэнгэрэктэ в контексте нижнего палеолита Центральной и Восточной Азии Архівавана 14 ліпеня 2018. // Вестник Бурятского государственного университета, 2011.
  3. ↑ Хаценович А. М., Рыбин Е. П., Гладышев С. А., Маркин С. В. Вариабельность орудийного набора палеолитической стоянки Харганын-Гол-5 в Северной Монголии
  4. ↑ The Northern Route for Human dispersal in Central and Northeast Asia: New evidence from the site of Tolbor-16, Mongolia Архівавана 4 снежня 2021., 2019
  5. ↑ Tolbor 16. Primeros resultados de un sitio del IUP en Mongolia. Архівавана з першакрыніцы 4 снежня 2021. Праверана 4 снежня 2021.
  6. ↑ Zhang, X. L.; Ha, B. B.; Wang, S. J.; Chen, Z. J.; Ge, J. Y.; Long, H.; He, W.; Da, W.; Nian, X. M.; Yi, M. J.; Zhou, X. Y.; Zhang, P. Q.; Jin, Y. S.; Bar-Yosef, O.; Olsen, J. W.; Gao, X. (2018-11-29). "The earliest human occupation of the high-altitude Tibetan Plateau 40 thousand to 30 thousand years ago". Science. American Association for the Advancement of Science (AAAS). 362 (6418): 1049–1051. doi:10.1126/science.aat8824. ISSN 0036-8075. PMID 30498126.
  7. ↑ Гунчинсурэн Б. Поселения Рашаан Хад и Тулбуриин Гол в Монголии Архівавана 31 жніўня 2021. // Гуманитарный вектор. № 3 (35). 2013. С. 10—12
  8. ↑ Салхит / Salkhit
  9. ↑ Kaifu, Yousuke (2012). «Fossil Record of Early Modern Humans in East Asia». Palaeoenvironmental Changes and Human Dispersals in North and East Asia during MIS3 and MIS2
  10. ↑ Салхит / Salkhit. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2017. Праверана 4 сакавіка 2017.
  11. ↑ Учёные из Оксфорда точнее определили возраст черепа самого раннего человека, найденного в Монголии. Архівавана з першакрыніцы 1 лютага 2019. Праверана 31 студзеня 2019.
  12. ↑ Thibaut Devièse et al. Compound-specific radiocarbon dating and mitochondrial DNA analysis of the Pleistocene hominin from Salkhit Mongolia Архівавана 30 студзеня 2019., 30 January 2019
  13. ↑ David López Herráez et al. Reconstructing Neandertal population history by targeted enrichment of variable positions in their nuclear genomes Архівавана 29 чэрвеня 2020. // European Society for the study of Human Evolution (ESHE) 9th Annual Meetingю Liège, Belgium, 19th-21st September, 2019
  14. ↑ Eleanora Novgorodova, Archäologische Funde, Ausgrabungsstätten und Skulpturen, in Mongolen (catalogue), pp. 14-20
  15. ↑ Н.Наваан, Бронзовый век Восточной Монголии, 1975
  16. ↑ История Монголии, Том 1, 2003
  17. ↑ Археология Забайкалья Архівавана 25 мая 2014.
  18. ↑ The Mysterious Scythians Burst Into History Архівавана 24 красавіка 2011.
  19. ↑ Archeological Sensation-Ancient Mummy Found in Mongolia
  20. ↑ Кляшторный С. Г. Формирование древнетюркской государственности: от племенного союза до первого Тюркского каганата(недаступная спасылка)
  21. ↑ История Монголии. Том I (2003)
  22. ↑ История Улан-Удэ (2012) Архівавана 18 верасня 2017.
  23. ↑ «ТЮРКСКИЙ КАГАНАТ» в Советской исторической энциклопедии
  24. ↑ Т.Барфилд
  25. ↑ В.Ушницкий: Кыргызский каганат — кочевая империя или раннее государство? Архівавана 7 жніўня 2014.
  26. ↑ Бурятия в древности Архівавана 27 кастрычніка 2014.
  27. ↑ История Монголии. Том II. Улаанбаатар (2003)
  28. ↑ Сокровенное сказание монголов. Параграф § 1
  29. ↑ Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана / Н. Н. Крадин, Т. Д. Скрынникова. — М. : Вост. лит., 2006. — 557 с. — ISBN 5-02-018521-3 (в пер.)
  30. ↑ Simons, William B., рэд. (1980). The Constitutions of the Communist World. BRILL. pp. 256. ISBN 9028600701. {{cite book}}: Пададзена больш чым адно значэнне |ISBN= і |isbn= specified (даведка)
  31. ↑ Kaplonski, Christopher (2004). Truth, History, and Politics in Mongolia: The Memory of Heroes. Psychology Press. pp. 51, 56, 60, 64–65, 67, 80–82. ISBN 1134396732. {{cite book}}: Пададзена больш чым адно значэнне |ISBN= і |isbn= specified (даведка)

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Дадатковая літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Гісторыя_Манголіі&oldid=4689915"