Прэрафаэліты

Гэты артыкул уваходзіць у лік добрых
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
«Афелія», Джона Міле, адна з самых вядомых карцін прэрафаэлітаў.
1852 г., галерэя Тэйт, Лондан

Прэрафаэлі́ты (англ.: Pre-Raphaelites) — кірунак у англійскіх паэзіі і жывапісе ў другой палове XIX стагоддзя, які ўтварыўся напачатку 1850-х гадоў з мэтай барацьбы супраць умоўнасцяў віктарыянскай эпохі, акадэмічных традыцый і сляпога пераймання класічных узораў.

Назва «прэрафаэліты» павінна была пазначаць духоўнае падабенства з фларэнційскімі мастакамі эпохі ранняга Адраджэння, гэта значыць мастакамі «да Рафаэля» і Мікеланджэла: Перуджына, Фра Анжэліка, Джавані Беліні. Самымі выдатным членамі прэрафаэліцкага руху былі паэт і жывапісец Дантэ Габрыэл Расеці, жывапісцы Уільям Холман Хант, Джон Эверэт Міле, Мэдакс Браўн, Эдвард Бёрн-Джонс, Уільям Морыс, Артур Х’юз, Уолтэр Крэйн, Джон Уільям Уотэрхаус.

Узнікненне[правіць | правіць зыходнік]

Брацтва прэрафаэлітаў[правіць | правіць зыходнік]

Першым этапам развіцця прэрафаэлітызму было ўзнікненне так званага «Брацтва прэрафаэлітаў», якое складалася першапачаткова з сямі «братоў»: Дж. Э. Міле, Холмана Ханта (1827—1910), Дантэ Габрыэля Расеці, яго малодшага брата Майкла Расеці, Томаса Вулнера і жывапісцаў Фрыдэрыка Стывенса і Джэймса Колінсана.

«Выхаванне Багародзіцы», Д. Г. Расеці
1848—1849 гг., галерэя Тэйт, Лондан

Гісторыя Брацтва пачынаецца ў 1848 годзе, калі на выстаўцы Каралеўскай Акадэміі мастацтваў пазнаёміліся студэнты Акадэміі — Холман Хант і Дантэ Габрыэль Расеці, які раней бачыў працы Ханта і захапляўся імі. Хант дапамагае Расеці скончыць карціну «Юнацтва Дзевы Марыі» (англ.: Girlhood of Mary Virgin, 1848-49), якая была выстаўлена ў 1849 годзе, і ён жа знаёміць Расеці з Джонам Эверэтам Міле, юным геніем, які паступіў у Акадэмію ва ўзросце 11-і гадоў. Яны не проста сталі сябрамі, але выявілі, што падзяляюць погляды адзін аднаго на сучаснае мастацтва: у прыватнасці, яны лічылі, што сучасны англійскі жывапіс зайшоў у тупік і памірае, і найлепшым спосабам адрадзіць яе будзе вяртанне да шчырасці і прастаты ранняга італьянскага мастацтва (гэта значыць мастацтвы да Рафаэля, якога прэрафаэліты лічылі заснавальнікам акадэмізму)[1].

Так зараджаецца ідэя стварэння сакрэтнага таварыства, названага Брацтвам прэрафаэлітаў — таварыства, якое знаходзіцца ў апазіцыі ў стаўленні да афіцыйных мастацкіх плыняў. У групу з самага пачатку былі запрошаны таксама Джэймс Колінсан (студэнт Акадэміі і жаніх Крысціны Расеці), скульптар і паэт Томас Вулнер, малады дзевятнадцацігадовы мастак і пасля крытык Фрэдэрык Стывенс і малодшы брат Расеці Уільям Расеці, які па слядах старэйшага брата паступіў у мастацкую школу, але асаблівай схільнасці да мастацтва не выяўляў і, урэшце, стаў вядомым мастацкім крытыкам і пісьменнікам[2]. Мэдакс Браўн быў блізкі нямецкім назарэйцам[3], таму ён, падзяляючы ідэі Брацтва, адмовіўся далучыцца да групы.

На карціне Расеці «Юнацтва Дзевы Марыі» ўпершыню з’яўляюцца тры ўмоўныя літары P. R. B. (англ.: Pre-Raphaelite Brotherhood), гэтымі ж ініцыяламі былі адзначаны «Ізабела» Міле і «Рыенцы» (англ.: Rienzi)[4] Ханта. Члены Брацтва таксама стварылі свой уласны часопіс, пад назвай «Парастак», хоць ён праіснаваў толькі са студзеня па красавік 1850 года. Яго рэдактарам стаў Уільям Майкл Расеці (брат Дантэ Габрыэля Расеці).

Прэрафаэліты і акадэмізм[правіць | правіць зыходнік]

Да з’яўлення Брацтва прэрафаэлітаў развіццё брытанскага мастацтва вызначалася галоўным чынам дзейнасцю Каралеўскай Акадэміі мастацтваў. Як любая іншая афіцыйная ўстанова, яна вельмі раўніва і асцярожна адносілася да новаўвядзенняў[1], захоўваючы традыцыі акадэмізму. Хант, Міле і Расеці заявілі ў часопісе «Парастак», што не жадаюць адлюстроўваць людзей і прыроду адцягнена прыгожымі, а падзеі — далёкімі ад рэчаіснасці, і, нарэшце, ім надакучыла ўмоўнасць афіцыйных, «узорных» міфалагічных, гістарычных і рэлігійных твораў.

«Лэдзі Ліліт», Д. Г. Расеці. 1868 г., Дэлавэрскі мастацкі музей, Дэлавэр

Прэрафаэліты адмовіліся ад акадэмічных прынцыпаў працы і лічылі, што ўсё неабходна пісаць з натуры. Яны выбіралі ў якасці мадэляў сяброў ці сваякоў[5]. Так, напрыклад, на карціне «Юнацтва Дзевы Марыі» Расеці намаляваў сваіх маці і сястру Крысціну, а гледзячы на палатно «Ізабела», сучаснікі пазнавалі сяброў і знаёмых Міле па Брацтве. Ён жа, падчас стварэння карціны «Афелія», прымушаў Элізабэт Сідал па некалькі гадзін ляжаць у напоўненай ванне. Была зіма, таму Сідал сур’ёзна застудзілася і пазней выслала Міле рахунак ад дактароў на 50 фунтаў[6]. Больш таго, прэрафаэліты змянілі адносіны мастака і мадэлі — яны сталі раўнапраўнымі партнёрамі. Калі героі карцін Рэйнальдса амаль заўсёды апрануты адпаведна іх сацыяльнаму статусу, то Расеці мог маляваць каралеву з прадаўшчыцы, багіню з дачкі конюха[7]. Прастытутка Фані Корнфарт пазіравала яму для карціны «Лэдзі Ліліт».

Членаў Брацтва з самага пачатку раздражняў уплыў на сучаснае мастацтва такіх мастакоў, як сэр Джошуа Рэйнальдс, Дэвід Уілкі і Бенджамін Хейдан. Сэру Джошуа (прэзідэнту Акадэміі мастацтваў) яны нават далі мянушку «сэр Слошуа» (ад англ.: slosh — «пляскаць па гразі») за неахайную тэхніку жывапісу і стыль, як яны лічылі, цалкам запазычаны з акадэмічнага маньерызму. Становішча пагаршалася тым, што ў той час мастакі часта выкарыстоўвалі бітум, а ён робіць выяву мутнаватай і цёмнай. У супрацьлегласць, прэрафаэліты жадалі вярнуцца да высокай дэталізацыі і глыбокіх колераў жывапісцаў эпохі Кватрачэнта. Яны адмовіліся ад «кабінетнага» жывапісу і пачалі маляваць на прыродзе[8], а таксама ўнеслі змены ў традыцыйную тэхніку жывапісу. На загрунтаваным палатне прэрафаэліты вызначалі кампазіцыю, наносілі пласт бялілаў і збіралі з яго масла прамакальнай паперай, а затым пісалі на бялілах паўпразрыстымі фарбамі. Абраная тэхніка дазволіла дамагчыся яркіх, свежых тонаў і апынулася такой даўгавечнай, што іх працы захаваліся ў першародным выглядзе да нашых дзён[5].

Барацьба з крытыкай[правіць | правіць зыходнік]

«Хрыстос у бацькоўскім доме», Д. Э. Міле
1850 г., галерэя Тэйт, Лондан

Спачатку працы прэрафаэлітаў прымалі даволі цёпла, аднак неўзабаве абрынулася суровая крытыка і насмешкі. Залішне натуралістычная карціна Міле «Хрыстос у бацькоўскім доме», выстаўленая ў 1850 годзе, выклікала такую хвалю абуранасці, што каралева Вікторыя папытала даставіць яе ў Букінгемскі палац для самастойнага агляду.

Гл. таксама: Хрыстос у бацькоўскім доме, карціна

Нападкі грамадскай думкі выклікала таксама карціна Расеці «Дабравешчанне», выкананая з адступленнямі ад хрысціянскага канону[9]. На выстаўцы ў Каралеўскай акадэміі ў 1850 годзе Расеці, Хант і Міле так і не змаглі прадаць ніводнай карціны. У аглядзе, апублікаваным у штотыднёвіку «Атэнеум», крытык Фрэнк Стоўн пісаў:

«Ігнаруючы ўсё вялікае, што было створана старымі майстрамі, гэта школа, да якой належыць Расеці, пляцецца няўпэўненымі крокамі да сваіх ранніх папярэднікаў. Гэта — археалогія, пазбаўленая ўсякай карысці і пераўтвораная ў дактрынёрства. Людзі, якія належаць да гэтай школы, заяўляюць, што яны кіруюцца праўдай і прастой прыроды. Насамрэч яны па-рабску імітуюць мастацкую няўмеласць»[2].

Прынцыпы Брацтва былі раскрытыкаваны з боку шматлікіх паважаных жывапісцаў: прэзідэнта Акадэміі мастацтваў, Чарлза Істлейка, групы мастакоў «Кліка», якую ўзначальваў Рычард Дад. У выніку Джэймс Колінсан нават адрокся ад Брацтва, і былі скасаваны заручыны з Крысцінай Расеці[10]. Пасля яго месца заняў жывапісец Уолтэр Дэверэл.

Становішча ў пэўнай ступені выратаваў Джон Роскін, уплывовы гісторык мастацтва і мастацкі крытык Англіі. Нягледзячы на тое, што ў 1850 годзе яму было толькі трыццаць два гады, ён ужо з’яўляўся аўтарам шырока вядомых прац пра мастацтва[2]. У некалькіх артыкулах, апублікаваных у «Таймс», Роскін даў творам прэрафаэлітаў пахвальную ацэнку, падкрэсліўшы, што асабіста не знаёмы ні з кім з Брацтва. Ён абвясціў, што іх працы могуць «легчы ў аснову мастацкай школы, больш велічнай, чым усё, што ведаў свет папярэднія 300 гадоў»[11]. Акрамя таго, Роскін купіў многія з карцін Габрыэля Расеці, чым падтрымаў яго матэрыяльна, і ўзяў пад сваё крыло Міле, у якім адразу ўбачыў выбітны талент.

Джон Роскін і яго ўплыў[правіць | правіць зыходнік]

Джон Роскін на партрэце Д. Э. Міле, 1853—1854 гг.

Англійскі крытык Джон Роскін прывёў у парадак ідэі прэрафаэлітаў адносна мастацтва, аформіўшы іх у лагічную сістэму. Сярод яго прац найбольш вядомыя «Мастацкая выдумка: прыгожае і агіднае» (англ.: Fiction: Fair and Foul), «Англійскае мастацтва» (The Art of England), «Сучасныя мастакі» (Modern Painters). Ён жа аўтар артыкула «Прэрафаэлітызм» (англ.: Pre-Raphaelitism), які выйшаў ў 1851 годзе.

«Цяперашнія мастакі, — пісаў Роскін у „Сучасных мастаках“, — адлюстроўваюць [прыроду] ці занадта павярхоўна, ці занадта прыхарошана; яны не імкнуцца пракрасціся ў [яе] сутнасць». У якасці ідэалу Роскін высоўваў сярэднявечнае мастацтва, такіх майстроў Ранняга Адраджэння, як Перуджына, Фра Анжэліка, Джавані Беліні, і падахвочваў мастакоў «пісаць карціны з чыстым сэрцам, ні на што не арыентуючыся, нічога не выбіраючы і нічым не грэбуючы»[11]. Аналагічным чынам Мэдакс Браўн, які аказаў уплыў на прэрафаэлітаў, пісаў пра сваю карціну «Развітанне з Англіяй» (англ.: The Last of England, 1855 год): «Я паспрабаваў забыцца пра ўсе існуючыя мастацкія плыні і адлюстраваць гэту сцэну так, як яна павінна была б выглядаць». Мэдакс Браўн спецыяльна пісаў гэту карціну на узбярэжжы, каб дабіцца эфекту «асвятлення з усіх бакоў», якое бывае на моры ў пахмурныя дні[12]. Прэрафаэліцкая тэхніка напісання карцін прадугледжвала прапрацоўку кожнай дэталі.

Роскін таксама абвяшчаў «прынцып вернасці Прыродзе»: «Ці не ад таго, што мы любім свае тварэнні больш, чым Яго, мы шануем каляровае шкло, а не светлыя аблокі… І, вырабляючы купелі і ўзводзячы калоны ў гонар Таго,.. мы ўяўляем, што нам даруецца ганебнае грэбаванне ўзгоркамі і патокамі, якімі Ён надзяліў наша жыллё — зямлю»[13]. Такім чынам, мастацтва павінна было спрыяць адраджэнню духоўнасці ў чалавеку, маральнай чысціні і рэлігійнасці, што таксама стала мэтай прэрафаэлітаў.

Роскіну належыць яснае вызначэнне мастацкіх мэт прэрафаэлітызму:

Лёгка кіраваць пэндзлем і пісаць траву і расліны з дастатковай для вока слушнасцю; гэтага можа дабіцца ўсякі пасля некалькіх гадоў працы. Але адлюстроўваць сярод травы і раслін таямніцы тварэння і спалучэнняў, якімі прырода гаворыць нашаму разуменню, перадаваць далікатны выгін і хвалісты цень узрыхленай зямлі, знаходзіць ва ўсім, што здаецца самым дробным, праява вечнага боскага новатварэння прыгажосці і велічы, паказваць гэта немыслячым і невідушчым — такое прызначэнне мастака[14].

Ідэі Роскіна глыбока кранулі прэрафаэлітаў, асабліва Уільяма Холмана Ханта, які заразіў сваім запалам Міле і Расеці. У 1847 годзе Хант пісаў пра кнігу Роскіна «Сучасныя мастакі»: «Як ніякі іншы чытач, я адчуваў, што кніга напісана адмыслова для мяне»[11]. Вызначаючы свой падыход да працы, Хант таксама адзначаў, што для яго важна зыходзіць з прадмета, «і не толькі з-за таго, што існуе шарм скончанасці прадмета, а для таго, каб зразумець прынцыпы дызайну, якія існуюць у Прыродзе»[15].

Распад[правіць | правіць зыходнік]

Пасля таго, як прэрафаэлітызм атрымаў падтрымку Роскіна, прэрафаэлітаў прызналі і палюбілі, ім далі права «грамадзянства» ў мастацтве, яны ўваходзяць у моду і атрымліваюць больш добразычлівы прыём на выстаўках Каралеўскай акадэміі, карыстаюцца поспехам на Сусветнай выстаўцы 1855 года ў Парыжы[16].

«Красавіцкае каханне», Артур Х’юз
1855—1856 гг., галерэя Тэйт, Лондан

Акрамя ўжо згаданага Мэдакса Браўна, прэрафаэліцкім стылем таксама зацікавіліся Артур Х’юз (найбольш вядомы дзякуючы карціне «Красавіцкае каханне», 1855—1856 гг.), Генры Уоліс, Роберт Брайтуэйт Марціна, Уільям Уіндус (англ.: William Windus) і іншыя[17].

Аднак Брацтва распадаецца. Акрамя юнага рэвалюцыйнага рамантычнага духу і захаплення Сярэднявеччам, мала што аб’ядноўвала гэтых людзей, і з першых прэрафаэлітаў толькі Холман Хант застаўся верны дактрыне Брацтва. Калі ў 1853 годзе Міле стаў членам Каралеўскай акадэміі мастацтваў[18], Расеці абвясціў гэту падзею канцом Брацтва. «Круглы стол з гэтага часу распушчаны», — зрабіў вывад Расеці[16]. Паступова выходзяць і астатнія члены. Холман Хант, напрыклад, з’ехаў на Блізкі Усход, сам Расеці замест пейзажаў ці рэлігійных тэм зацікавіўся літаратурай і стварыў шмат прац па Шэкспіры і Дантэ.

Спробы адраджэння Брацтва ў якасці Хогарцкага клуба (англ.), які існаваў з 1858 па 1861 гады, не ўдаліся.

Далейшае развіццё прэрафаэлітызму[правіць | правіць зыходнік]

У 1856 годзе Расеці сустракаецца з Уільямам Морысам і Эдвардам Бёрн-Джонсам. Берн-Джонс быў захоплены карцінай Расеці «Першыя ўгодкі смерці Беатрычэ» (англ.: The First Anniversary of the Death of Beatrice)[7], і пасля яны з Морысам напрасіліся да яго ў вучні. Бёрн-Джонс праводзіў цэлыя дні ў студыі Расеці, а Морыс далучаўся ў выхадныя[7]. Так пачынаецца новы этап у развіцці руху прэрафаэлітаў, асноўнай ідэяй якога становіцца эстэтызм, стылізацыя формаў, эратызм, культ прыгажосці і мастацкага генія[19]. Усе гэтыя рысы ўласцівыя творчасці Расеці, які спачатку быў лідарам руху. Як пасля пісаў мастак Вэл Прынсеп (англ.: Val Princep), Расеці «быў планетай, вакол якой мы круціліся. Мы капіявалі нават яго манеру гутаркі»[7]. Аднак здароўе Расеці (у тым ліку псіхічнае) усё пагаршаецца, і паступова лідарства падхапляе Эдвард Бёрн-Джонс, чые працы выкананы ў стылі ранніх прэрафаэлітаў. Ён стаў незвычайна папулярны і аказаў вялікі ўплыў на такіх жывапісцаў, як Уільям Уотэрхаус, Баям Шоу, Кадаган Купер, яго ўплыў прыметны таксама ў працах Обры Бердслі і іншых мастакоў-ілюстратараў 1890-х гадоў. У 1889 годзе на Сусветнай выстаўцы ў Парыжы ён атрымаў Ордэн Ганаровага легіёна за карціну «Кароль Кафетуа і жабрачка»[19].

Сярод позніх прэрафаэлітаў таксама можна вылучыць такіх жывапісцаў, як Сімеон Саламон (англ.: Simeon Solomon) і Эвелін дэ Морган (Evelyn de Morgan), а таксама ілюстратараў Генры Форда (Henry Justice Ford) і Эвелін Пол (Evelyn Paul).

«Мастацтвы і рамёствы»[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Рух мастацтваў і рамёстваў

Прэрафаэлітызм тым часам пранікае ва ўсе аспекты жыцця: мэбля, дэкаратыўнае мастацтва, архітэктуру, убранне інтэр'ера, дызайн кніг, ілюстрацыі.

Уільям Морыс лічыцца адной з найбольш уплывовых фігур у гісторыі дэкаратыўнага мастацтва XIX стагоддзя[20]. Ён заснаваў рух «Arts and Crafts Movement» (англ.: «Рух мастацтваў і рамёстваў»), галоўнай ідэяй якога было вяртанне да ручнога майстэрства як да ідэалу прыкладнага мастацтва, а таксама ўзвядзенне ў ранг паўнапраўных мастацтваў кнігадрукавання, словаліцця, гравюры[21]. Гэты рух, якое падхапілі Уолтэр Крэйн, Макінтош, Нэльсан Доўсан, Эдвін Лачэнс, Райт і іншыя, пасля выявіўся ў англійскай і амерыканскай архітэктуры, дызайне інтэр’ераў, ландшафтным дызайне.

Паэзія[правіць | правіць зыходнік]

Большасць прэрафаэлітаў займаліся паэзіяй, але, па меркаванні шматлікіх крытыкаў, мае каштоўнасць менавіта позні перыяд развіцця прэрафаэлітызму[22]. Дантэ Габрыэль Расеці, яго сястра Крысціна Расеці, Джордж Мерэдзіт, Уільям Морыс і Алджэрнон Суінберн пакінулі значны след у англійскай літаратуры, але найбольшы ўклад унёс Расеці, захоплены вершамі італьянскага Адраджэння і асабліва творамі Дантэ. Галоўным лірычным дасягненнем Расеці лічыцца цыкл санетаў «Дом Жыцця» (The House of Life)[23]. Крысціна Расеці таксама была вядомай паэтэсай. Паэзіяй займалася і каханая Расеці, Элізабет Сідал, чые творы засталіся нявыдадзенымі пры жыцці. Эрудыт Уільям Морыс быў не толькі прызнаным майстрам вітражоў, але і вёў актыўную літаратурную дзейнасць, у тым ліку напісаў шмат вершаў[24]. Яго першы зборнік «Абарона Гвінеўры і іншыя вершы» быў апублікаваны ў 1858 годзе, калі аўтару было 24 года[25].

Пад уплывам паэзіі прэрафаэлітаў развівалася брытанскае дэкадэнцтва 1880-х гадоў: Эрнст Доўсан, Ліянель Джонсан, Майкл Філд, Оскар Уайльд[22]. Рамантычная туга па Сярэднявеччы знайшла адлюстраванне ў ранняй творчасці Ейтса.

Вядомы паэт Алджэрнон Суінберн (англ.: Algernon Swinburne), які праславіўся адважнымі эксперыментамі ў вершаскладанні[26], да таго ж быў драматургам і літаратурным крытыкам. Першую драму «Каралева-маці» (англ.: The Queen Mother and Rosamond), напісаную ў 1860 годзе, Суінберн прысвяціў Расеці[27], з якім яго злучалі сяброўскія адносіны. Аднак, хоць Суінберн і дэклараваў сваю прыхільнасць прынцыпам прэрафаэлізма, ён безумоўна выходзіць за межы гэтага кірунку[28].

Выдавецкая дзейнасць[правіць | правіць зыходнік]

Асноўны артыкул: Келмскат-прэс
Дантэ Габрыэль Расеці. Балады і эпічныя паэмы (Dante Gabriel Rossetti. Ballads and narrative poems). — L.: Келмскат-прэс, 1893. Выданне Уільяма Морыса

У 1890 годзе Уільям Морыс арганізаваў выдавецтва «Келмскат-прэс» (Kelmscott Press), у якім разам з Бёрн-Джонсам надрукаваў некалькі кніг. Гэта перыяд завуць кульмінацыяй жыцця Уільяма Морыса[29]. Абапіраючыся на традыцыі сярэднявечных перапісчыкаў, Морыс, таксама як і англійскі графік Уільям Блэйк, паспрабаваў знайсці адзіны стыль афармлення старонкі кнігі, яе тытульнага ліста і вокладкі. Лепшым выданнем Морыса сталі Сачыненні Джэфры Чосера (англ.: The Works of Geoffrey Chaucer); палі ўпрыгожаны пакручастымі раслінамі, тэкст ажыўляюць застаўкі-мініяцюры і арнаментаваныя вялікія літары[30]. Як пісаў Дункан Робінсан,

Сучаснаму чытачу, які звыкся з простым і функцыянальным шрыфтом XX стагоддзя, выданні «Келмскат-прэс» здаюцца раскошнымі спараджэннямі Віктарыянскай эпохі. Багаты арнамент, узоры ў відзе лісця, ілюстрацыі па дрэве — усё гэта становіцца найважнейшымі ўзорамі дэкаратыўнага мастацтва XIX стагоддзя; усё зроблена рукамі чалавека, які ўнёс большы ўклад у гэту вобласць, чым хто-небудзь іншы.

Морыс аформіў усе 66 кніг, выпушчаных выдавецтвам, а Бёрн-Джонс выканаў большасць ілюстрацый. Выдавецтва праіснавала да 1898 года і аказала моцны ўплыў на шматлікіх ілюстратараў канца XIX стагоддзя, у прыватнасці, на Обры Бердслея.

Эстэтычны рух[правіць | правіць зыходнік]

У канцы 50-х гадоў, калі шляхі Роскіна і прэрафаэлітаў разыходзяцца, узнікае неабходнасць у новых эстэтычных ідэях і новых тэарэтыках, якія фармуюць гэтыя ідэі[2]. Такім тэарэтыкам стаў гісторык мастацтва і літаратурны крытык Уолтэр Патэр (англ.: Walter Horatio Pater). Уолтэр Патэр меркаваў, што галоўнае ў мастацтве — непасрэднасць індывідуальнага ўспрымання, таму мастацтва павінна культываваць кожны момант перажывання жыцця: «Мастацтва не дае нам нічога, акрамя ўсведамлення вышэйшай каштоўнасці кожнага мімалётнага моманту і захаванні ўсіх іх»[2]. У значнай меры праз Патэра ідэі «мастацтва для мастацтва»[31], запазычаныя ад Тэафіля Гацье, Шарля Бодлера, трансфармуюцца ў канцэпцыю эстэтызму (англ.: Aesthetic movement), якая атрымлівае распаўсюджванне ў коле англійскіх мастакоў і паэтаў: Уістлера, Суінберна, Расеці, Уайльда. Оскар Уайльд таксама аказаў моцны ўплыў на развіццё эстэтычнага руху (у тым ліку на познюю творчасць Расеці), будучы асабіста знаёмым і з Холманам Хантам, і з Бёрн-Джонсам. Ён, як і шматлікія яго аднагодкі, зачытваўся кнігамі Патэра і Роскіна, і эстэтызм Уайльда шмат у чым вырас з прэрафаэлітызму, які нёс у сабе зарад вострай крытыкі сучаснага грамадства з пазіцый прыгажосці[32]. Оскар Уайльд пісаў, што «эстэтыка — вышэй крытыкі», што лічыць мастацтва вышэйшай рэальнасцю, а жыццё — разнавіднасцю выдумкі: «Я пішу таму, што пісаць для мяне — вышэйшае артыстычнае задавальненне. Калі мая творчасць падабаецца няшмат якім выбраным, я гэтаму рады. Калі ня, я не засмучаюся»[32]. Прэрафаэліты таксама захапляліся паэзіяй Кітса і цалкам прынялі яго эстэтычную формулу «прыгажосць ёсць адзіная ісціна»[33].

Сюжэты[правіць | правіць зыходнік]

«Абуджэнне сарамлівасці», У. Х. Хант
1853 г., галерэя Тэйт, Лондан

Спачатку прэрафаэліты аддавалі перавагу евангельскім сюжэтам, прычым пазбягалі ў жывапісе царкоўнага характару і тлумачылі Евангелле сімвалічна, надаючы асаблівае значэнне не гістарычнай слушнасці адлюстроўваных евангельскіх эпізодаў, а іх унутранаму філасофскаму сэнсу. Так, напрыклад, у «Светачы свету» Ханта ў выглядзе Збавіцеля з яркім каганцом у руках намаляваны таямнічае боскае святло веры, якое імкнецца пракрасціся ў зачыненыя чалавечыя сэрцы, як Хрыстос стукае ў дзверы чалавечага жылля[14].

Прэрафаэліты прыцягваюць увагу да тэмы грамадскай няроўнасці ў Віктарыянскую эпоху, эміграцыі (творчасць Мэдакса Браўна, Артура Х’юза), прыніжанага становішча жанчыны (Расеці), Холман Хант нават закрануў тэму прастытуцыі ў сваёй карціне «Абуджэнне сарамлівасці» (англ.: The Awakening Conscience, 1853 г.). На карціне — паўшая жанчына, якая раптам зразумела, што грашыць, і, забыўшыся пра свой палюбоўніка, вызваляецца з яго абдымкаў, як быццам пачуўшы нейкі кліч праз адкрытае акно[12]. Мужчына не разумее яе духоўных парываў і працягвае гульню на фартэпіяна. Тут прэрафаэліты не былі першапраходцамі, іх апярэдзіў Рычард Рэдгрэйв са сваёй знакамітай карцінай «Гувернантка» (1844). І пазней, у 40-я гады, Рэдгрэйв стварыў шмат падобных твораў, прысвечаных эксплуатацыі жанчын.

«Празерпіна», Д. Г. Расеці
1874 г., галерэя Тэйт, Лондан

Прэрафаэліты займаліся і гістарычнымі тэмамі, дамагаючыся найвялікай дакладнасці ў адлюстраванні фактычных падрабязнасцяў; зварочваліся да твораў класічнай паэзіі і літаратуры, да творчасці Дантэ Аліг’еры, Уільяма Шэкспіра, Джона Кітса. Яны ідэалізавалі Сярэднявечча[34], любілі сярэднявечную рамантыку і містыку.

Жаночыя выявы[правіць | правіць зыходнік]

Прэрафаэліты стварылі ў выяўленчым мастацтве новы тып жаночай прыгажосці — адхілены, спакойны, таямнічы, які пазней разаўюць мастакі стылю мадэрн. Жанчына на палотнах прэрафаэлітаў — сярэднявечная вобраз ідэальнай прыгажосці і жаноцкасці, ёй захапляюцца і ўшаноўваюць. Асабліва гэта прыкметна ў Расеці, якога захаплялі прыгажосць і загадкавасць, а таксама ў Артура Х’юза, Міле, Бёрн-Джонса. Містычная, пагібельная прыгажосць, la femme fatale пазней знайшла адлюстраванне ў Уільяма Уотэрхауса. У гэтым плане знакавай можна назваць карціну «Лэдзі з Шалота» (1888), якая дагэтуль застаецца адным з самых папулярных экспанатаў галерэі Тэйт[35]. Яна заснавана на паэме Альфрэда Тэнісана. Шматлікія жывапісцы (Холман Хант, Расеці) ілюстравалі творы Тэнісана, у прыватнасці, «Лэдзі Шалот». Гісторыя апавядае пра дзяўчыну, якая павінна заставацца ў вежы, знаходзячыся ў ізаляцыі ад навакольнага свету, і ў той самы момант, калі вырашаецца на ўцёкі, яна падпісвае сабе смяротны прысуд[29].

Гл. таксама: Лэдзі з Шалота, карціна Уотэрхауса

Вобраз трагічнага кахання быў прыцягальны для прэрафаэлітаў і іх паслядоўнікаў: у канцы XIX—пачатку XX стагоддзя на тэму «Лэдзі Шалот» было створана больш пяцідзесяці карцін[36], а назва паэмы ператварылася ў фразеалагізм[37]. Прэрафаэлітаў прыцягвалі, у прыватнасці, такія тэмы, як душэўная чысціня і трагічная каханне, неўзаемнае каханне, недасягальная дзяўчына, жанчына, якая гіне дзеля кахання, заклеймавана ганьбай ці праклёнам, а таксама мёртвая жанчына незвычайнай прыгажосці[29].

Першая карціна з серыі «Мінулае і сапраўднае» Агастаса Эга. 1837 г., Лондан

Была перагледжана віктарыянская канцэпцыя жаноцкасці. Напрыклад, у «Афеліі» Артура Х’юза ці серыі карцін «Мінулае і сапраўднае» (англ.: Past and Present, 1837—1860) Агастаса Эга, жанчына паказана як чалавек, здольны адчуваць сексуальнае жаданне і гарачае пачуццё, якое часта прыводзіць да заўчаснага скону. Агастас Эг стварыў серыю прац, дзе паказана, як руйнуецца сямейны ачаг пасля таго, як адкрылася шлюбная нявернасць маці. На першай карціне жанчына ляжыць на поле, уткнуўшы твар у дыван, у позе абсалютнай роспачы, а бранзалеты на яе руках нагадваюць наручнікі[29]. Дантэ Габрыэль Расеці выкарыстоўвае фігуру Празерпіны з старажытнагрэчаскай і рымскай міфалогіі: маладая жанчына, якая была выкрадзена Плутонам у падземнае царства і адчайна марыць вярнуцца на зямлю. Яна з’ядае толькі некалькі гранатавых семечак, але досыць маленькага кавалачка ежы, каб чалавек навекі застаўся ў падземным свеце. Празерпіна Расеці — не проста прыгожая жанчына з задуменным поглядам. Яна вельмі жаноцкая і пачуццёвая, а гранат у яе руках — сімвал гарачага пачуцця і спакусы, якой яна паддалася[29].

Адна з галоўных тэм у творчасці прэрафаэлітаў — спакушаная жанчына, разбураная неўзаемным каханнем, здраджаная каханым, ахвяра трагічнага кахання. У большасці карцін відавочна ці няяўна прысутнічае мужчына, адказны за падзенне жанчыны. Як прыклад можна прывесці «Абуджэнне сарамлівасці» Ханта ці карціну Міле «Марыяна».

Аналагічная тэматыка прасочваецца і ў паэзіі: у «Абароне Гінеўры»[38] (англ.: The Defence of Guenevere) Уільяма Морыса, у вершы Крысціны Расеці «Хуткае каханне» (англ.: Light Love, 1856), у паэме Расеці «Джэні» (1870), дзе паказана паўшая жанчына, прастытутка, якая зусім не занепакоена сваім становішчам і нават атрымлівае асалоду ад сексуальнай свабодай.

Пейзаж[правіць | правіць зыходнік]

«Англійскія берагі», У. Х. Хант
1852 г., галерэя Тэйт, Лондан

Холман Хант, Міле, Мэдакс Браўн шмат працавалі ў жанры пейзажу. Пэўнай вядомасцю таксама карысталіся жывапісцы Уільям Дайс, Томас Сэдан, Джон Брэт. Пейзажысты гэтай школы вядомыя асабліва выявай аблокаў[14], перанятым імі ад знакамітага папярэдніка, Уільяма Цёрнера. Пейзаж імкнуліся выпісваць з максімальнай дакладнасцю. Хант так выказаў свае думкі: «Я жадаю маляваць пейзаж,.. адлюстроўваючы кожную дэталь, якую змагу ўбачыць»[11]. А пра карціну Міле «Восеньскае лісце» Роскін гаварыў: «Упершыню змярканне выяўленна настолькі дасканала».

Жывапісцы рабілі скрупулёзныя эцюды тонаў з натуры, капіруючы іх наколькі можна ярка і выразна. Гэта мікраскапічная праца патрабавала велізарнага цярпення і працы, у сваіх лістах ці дзённіках прэрафаэліты жаліліся на неабходнасць гадзінамі стаяць пад гарачым сонцам, дажджом, ветрам, каб намаляваць, парой, вельмі невялікі адрэзак карціны. Па гэтых прычынах, прэрафаэліцкі пейзаж не атрымаў шырокага распаўсюджання, а затым яму на змену прыйшоў імпрэсіянізм.

Фотамастацтва[правіць | правіць зыходнік]

Яшчэ Роскін пісаў, захапляючыся дагератыпамі: «Як быццам чараўнік паменшыў прадмет,.. каб яго можна было знесці з сабой». А калі ў 1850 годзе была вынайдзена альбумінавая фотапапера, працэс фатаграфіі спрасціўся і стаў больш даступным.

Прэрафаэліты ўнеслі вялікі ўклад у развіццё фотамастацтва, напрыклад, выкарыстоўвалі фатаграфіі падчас жывапісу. Здымкі прэрафаэлітаў паказваюць тую ж увагу да літаратурнай канцэпцыі твора, тыя ж спробы адлюстраваць унутраны свет мадэлі (што для фатаграфіі тых гадоў было амаль непасільнай задачай), тыя ж кампазіцыйныя асаблівасці: двухмернасць прасторы, канцэнтрацыя ўвагі на персанажы, любоў да дэталяў[39]. Асабліва вядомыя фатаграфіі Джэйн Морыс, зробленыя Дантэ Габрыэлем Расеці у ліпені 1865.

Многія знакамітыя фатографы пасля натхняліся прэрафаэліцкай творчасцю: такія як, напрыклад, Генры Піч Робінсан[15].

Лад жыцця[правіць | правіць зыходнік]

Прэрафаэлітызм — гэта культурны стыль, які пракраўся ў жыццё сваіх стваральнікаў і ў нейкай меры вызначыў гэта жыццё. Прэрафаэліты жылі ў створаным імі становішчы і зрабілі такое становішча надзвычай модным. Як адзначае Андрэа Роўз у сваёй кнізе, у канцы XIX стагоддзя «вернасць прыродзе саступае вернасці іміджу. Імідж становіцца распазнавальным і таму цалкам гатовым для рынка»[2].

Амерыканскі пісьменнік Генры Джэймс у лісце, датаваным сакавіком 1869 года, распавядаў сястры Алісе пра свой візіт да Морысаў.

«Каралева Джынеўра», Уільям Морыс. Тут намалявана жонка мастака — Джэйн Морыс
1858 г., галерэя Тэйт, Лондан

«Учорашні дзень, дарагая мая сястра, — піша Джэймс, — быў для мяне свайго роду апафеозам, паколькі я правёў вялікую частку гэтага дня ў доме с-ра У. Морыса, паэта. Морыс жыве ў тым жа самым доме, дзе адкрыў свой магазін, у Блумсберы… Як бачыш, паэзія для Морыса з’яўляецца другарадным заняткам. Першым чынам, ён вытворца вітражоў, фаянсавай пліткі, сярэднявечных габеленаў і царкоўнага швіва, — увогуле, усяго прэрафаэліцкага, старадаўняга, незвычайнага і, павінен дадаць, цудоўнага. Вядома, усё гэта робіцца ў сціплых маштабах і можа ажыцяўляцца ў хатніх умовах. Рэчы, якія ён робіць, незвычайна вытанчаны, каштоўныя і дарагія (яны пераўзыходзяць па кошце прадметы самай вялікай раскошы), а таму што яго фабрыка не можа мець занадта вялікага значэння. Але ўсё, што ён стварыў, чароўна і цудоўна… яму таксама дапамагаюць яго жонка і маленькія дочкі»[25].

Далей Генры Джэймс апісвае жонку Уільяма Морыса, Джэйн Морыс (у дзявоцтве Джэйн Бердэн), якая пазней стала каханай і выступала ў якасці мадэлі Расеці і якую ўвесь час можна сустрэць на карцінах гэтага жывапісца:

«О, мая дарагая, што гэта за жанчына! Яна выдатная ва ўсім. Уяві сабе высокую, хударлявую жанчыну, у доўгай сукенцы з тканіны колеру прыглушанага пурпуру, з натуральнай матэрыі да апошняга шнурка, з капой кучаравых чорных валасоў, які спадаюць буйнымі хвалямі па скронях, маленькі і бледны твар, вялікія цёмныя вочы, глыбокія і зусім суінбернаўскія, з густымі чорнымі выгнутымі бровамі… Высокая адкрытая шыя ў жэмчугах, і ў выніку — сама дасканаласць. На сцяне вісеў яе партрэт амаль у натуральную велічыню пэндзля Расеці, настолькі дзіўны і нерэальны, што калі б вы яго бачылі, то прынялі б за хваравітае бачанне, але незвычайнай падобнасці і вернаці рысам. Пасля абеду… Морыс прачытаў нам адну са сваіх нявыдадзеных паэм… а яго жонка, пакутуючы ад зубнога болю, адпачывала на сафе, з хусткай ля твару. Мне здавалася, што было штосьці фантастычнае і аддаленае ад нашага сапраўднага жыцця ў гэтай сцэне: Морыс, які чытае плаўным антычным памерам легенду пра цуды і жахі (гэта была гісторыя Белерафонта), вакол нас маляўнічая старая мэбля кватэры (кожны прадмет — узор чаго-небудзь), і, у куце, гэта змрочная жанчына, маўклівая і сярэднявечная са сваім сярэднявечным зубным болем»[25].

Прэрафаэлітаў акружалі жанчыны рознага сацыяльнага статусу, каханыя, мадэлі[40]. Адна журналістка піша пра іх так: «…жанчыны без крыналінаў, з валасамі, якія развяваюцца… незвычайныя, як гарачкавы сон, у якім павольна рухаюцца пышныя і фантастычныя вобразы»[15].

Дантэ Габрыэль Расеці жыў у вытанчанай і багемнай атмасферы, і яго эксцэнтрычны вобраз сам па сабе стаў часткай прэрафаэліцкай легенды: у Расеці жылі самыя розныя людзі, уключаючы паэта Алджэрнона Суінберна, пісьменніка Джорджа Мерэдзіта. Мадэлі змянялі адна іншую, некаторыя з іх станавіліся палюбоўніцамі Расеці, асабліва вядомая вульгарная і скупая Фані Корнфарт. Дом Расеці быў поўны антыкварыяту, старадаўняй мэблі, кітайскага фарфору і іншых цацак, якія той скупляў у крамах старызнікаў. У садзе вадзіліся совы, вомбаты, кенгуру, папугаі, паўліны, адзін час там жыў нават бык, чые вочы нагадвалі Расеці вока яго каханай Джэйн Морыс[11].

«Медэя», Эвелін дэ Морган
1850—1919 гг., Мастацкая галерэя і музей Уільямсана, Мерсісайд

Значэнне прэрафаэлітызму[правіць | правіць зыходнік]

Прэрафаэлітызм як мастацкі кірунак шырока вядомы і папулярны ў Вялікабрытаніі[8]. Яго таксама завуць першай брытанскай плынню, якая дасягнула сусветнай славы[7], аднак, сярод даследчыкаў значэнне ацэньваецца па-рознаму: ад рэвалюцыі ў мастацтве да чыстага наватарства ў тэхніцы жывапісу. Існуе меркаванне, што рух пачынаўся са спробы абнаўлення жывапісу, а меў ў далейшым вялікі ўплыў на развіццё літаратуры і ўсёй англійскай культуры ў цэлым[41]. Паводле Літаратурнай энцыклапедыі, з прычыны свайго вытанчанага арыстакратызму, рэтраспектызму і сузіральнасці іх творчасць мала ўздзейнічала на шырокія масы[33].

Нягледзячы на ўяўную накіраванасць у мінулае, прэрафаэліты садзейнічалі ўмацаванню стылю мадэрн у выяўленчым мастацтве, больш таго, іх лічаць папярэднікамі сімвалістаў, парой нават атаясамляючы тых і іншых[1]. Напрыклад, што выстаўка «Сімвалізм у Еўропе», якая перамяшчалася з лістапада 1975 па ліпень 1976 года з Ротэрдама праз Брусель і Бадэн-Бадэн у Парыж, прыняла за зыходную дату 1848 год — год заснавання Брацтва[1]. Паэзія прэрафаэлітаў паўплывала на творчасць французскіх сімвалістаў Верлена і Малармэ, а жывапіс — на такіх мастакоў, як Обры Бердслей, Уотэрхаус, і меней вядомых, як Эдвард Х'юз ці Кальдэрон. Некаторыя нават адзначаюць уплыў прэрафаэліцкага жывапісу на англійскіх хіпі[7], а Бёрн-Джонса[42] — на маладога Толкіна. Цікава, што у юнацтве Толкін, які разам з сябрамі арганізаваў паўтаемнае таварыства «Чайны клуб», параўноўваў іх з прэрафаэліцкім брацтвам[43].

Спіс асоб, звязаных з прэрафаэлітызмам[правіць | правіць зыходнік]

commons: Прэрафаэліты на Вікісховішчы


Брацтва[правіць | правіць зыходнік]

Сябры і аднадумцы[правіць | правіць зыходнік]

Мастакі, якія перанялі стыль[правіць | правіць зыходнік]

Мадэлі[правіць | правіць зыходнік]

Музеі[правіць | правіць зыходнік]

Працы прэрафаэлітаў захоўваюцца ў наступных музеях Вялікабрытаніі:

Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]

Крыніцы[правіць | правіць зыходнік]

  1. ↑ а б в г Путеводитель по искусству / Под ред. Яна Чилверса. — М.: ОАО Издательство «Радуга», 2002.
  2. ↑ а б в г д е Шестаков В. П. Прерафаэлиты: мечты о красоте. — М.: Прогресс-Традиция, 2004. — ISBN 5-89826-217-2.
  3. ↑ Назарэі (назарэяне) — група нямецкіх мастакоў пачатку XIX стагоддзя, якая спрабавала абнавіць рэлігійны жывапіс вяртаннем не толькі да глыбіні і шчырасці пачуцця італьянскіх майстроў XV стагоддзя, асабліва Беата Анджэліка, але і да іх тыпаў кампазіцыі, малюнку, фарбаў і тэхнічных прыёмаў. Заснавальнікам і галоўным прадстаўніком гэтага кірунку жывапісу быў Іаган Фрыдрых Авербек.
  4. ↑ А дакладней, «Rienzi vowing to obtain justice for the death of his young brother, slain in a skirmish between the Colonna and the Orsini factions», 1848—1849
  5. ↑ а б Энциклопедия для детей.. — М.: Аванта.
  6. ↑ Secher, Benjamin.. Дзесяць рэчаў, якія вы не ведалі пра «Афелію»(нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 22 жніўня 2011. Праверана 7 лютага 2008.
  7. ↑ а б в г д е Heathcote Williams. Jericho and the Pre-Raphaelites Архівавана 1 сакавіка 2008. (англ., PDF, 3 MB)
  8. ↑ а б Панэль у Манчэстэрскай мастацкай галерэі (PDF)
  9. ↑ РОССЕТТИ, ДАНТЕ ГАБРИЕЛ(недаступная спасылка). Энциклопедия Кольера. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. Праверана 4.05.2008.
  10. ↑ Хоць скасаванне заручын было выклікана, у першую чаргу, рэлігійнымі рознагалоссямі.
  11. ↑ а б в г д Wood Christopher. The Pre-Raphaelites. — L.: Weidenfeld and Nicolson, 1981. — ISBN 0-297794140.
  12. ↑ а б БРАТСТВО ПРЕРАФАЭЛИТОВ
  13. ↑ Рескин Джон. Лекции об искусстве / Пер. с англ. П. Когана. — М.: БГС-ПРЕСС, 2006. — ISBN 5-93381-209-9.
  14. ↑ а б в Брокгауз Ф. А., Ефрон И. А. Энциклопедический словарь. — М.: ЭКСМО, 2006.
  15. ↑ а б в Майкл, Бартрам.. Выстаўка фатаграфій прэрафаэлітаў(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 28 верасня 2011. Праверана 6 лютага 2008.
  16. ↑ а б Энциклопедия символизма. Живопись, графика и скульптура. Литература. Музыка. Жан Кассу. — М.: Республика, 1998.
  17. ↑ Speel, Bob. Брацтва прэрафаэлітаў(нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 снежня 2011. Праверана 6 лютага 2008.
  18. ↑ Пазней Міле цалкам адрокся ад ідэй Брацтва. Яго карціна 1868 года «Ванеса» (Vanessa) па стылістыцы больш нагадвае працы Веласкеса і Джошуа Рэйнальдса, чым вытачаную тэхніку прэрафаэлітаў.
  19. ↑ а б Байор, Нина.. Прерафаэлиты в энциклопедии «Кругосвет»(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 лістапада 2012. Праверана 6 лютага 2008.
  20. ↑ Morris & Co(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 кастрычніка 2007. Праверана 4.05.2008 г..
  21. ↑ Михаил Белецкий.. Дизайн и Современность. Размышления о новом и старом в типографике XX века(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 студзеня 2012. Праверана 4.05.2008 г..
  22. ↑ а б George P. Landow.. Pre-Raphaelitism in Poetry(недаступная спасылка). victorianweb.org. Архівавана з першакрыніцы 8 студзеня 2012. Праверана 5.05.2008.
  23. ↑ Россетти Д. Г. Дом Жизни: Сонеты, стихотворения / Пер. с англ. В. Васильева, Вланеса, Т. Казаковой и др.. — СПб.: Азбука-классика, 2005. — ISBN 5-352-01652-8.
  24. ↑ Utopia Matters: from Brotherhoods to Bauhaus (англ.)(недаступная спасылка). e-flux. Архівавана з першакрыніцы 26 студзеня 2012. Праверана 17 мая 2010.
  25. ↑ а б в Лоранс де Кар. Прерафаэлиты: модернизм по-английски / Пер. с англ. Ю. Эйделькинд.. — М.: Астрель, 2003. — ISBN 5-17-008099-9.
  26. ↑ Суинберн, Алджернон Чарльз(недаступная спасылка). Энциклопедия «Кругосвет». Архівавана з першакрыніцы 16 лістапада 2012. Праверана 5.05.2008.
  27. ↑ Literary Aspects of Pre Raphaelitism. § 7. Swinburne’s early years. (англ.)(недаступная спасылка). The Cambridge History of English and American Literature. Архівавана з першакрыніцы 13 жніўня 2011. Праверана 5.05.2008.
  28. ↑ Литературная энциклопедия
  29. ↑ а б в г д www.victorianweb.org
  30. ↑ http://www.artclassic.edu.ru/ Архівавана 7 кастрычніка 2007.
  31. ↑ Патэра адным з першых англійскіх тэарэтыкаў выкарыстаў тэрмін «мастацтва для мастацтва» — у артыкуле «Паэмы Уільяма Морыса», апублікаваным у 1868 годзе
  32. ↑ а б Уайльд О. Письма. — М.: Аграф, 1997. — ISBN 5-7784-0019-5.
  33. ↑ а б Прерафаэлиты. Литературная энциклопедия: в 11 т.
  34. ↑ Віктарыянская эпоха і XIX стагоддзе ў літаратуры (англ., PDF)
  35. ↑ Peter Trippi. British public continue to buy more postcards of «The Lady of Shalott» than any other picture at the Tate Gallery (англ.)(недаступная спасылка). Phaidon Press (2002 год). Архівавана з першакрыніцы 22 чэрвеня 2003. Праверана 4.05.2008.
  36. ↑ Пулсон К. Смерть и юная дева: Леди из Шалотта и прерафаэлиты = Death and the Maiden: The Lady of Shalott and the Pre-Raphaelites. — Bournemouth: Scholar Press, 1996.
  37. ↑ Pearce L. Woman/Image/Text: Readings in Pre-Raphaelite Art and Literature. — Toronto: University of Toronto Press, 1991. — ISBN 0802059805.
  38. ↑ Апісанне пацалунку ў строфах 134—138: «Wherewith we kissed in meeting that spring day… When both our mouths went wandering in one way, And aching sorely, met among the leaves; Our hands being left behind strained far away».
  39. ↑ Босько Н. Прерафаэлиты и фотография. Опубликовано в журнале «Урал» 1997, № 7
  40. ↑ Christopher, Allen.. Artists and models (англ.). The Australian (24 красавіка 2010 г.). Архівавана з першакрыніцы 31 жніўня 2011. Праверана 17 мая 2010.
  41. ↑ Некрасова Е. А. Романтизм в английском искусстве. — М.: Искусство, 1975.
  42. ↑ Following Gandalf. Epic Battles and Moral Victory in The Lord of the Rings Архівавана 31 снежня 2009.
  43. ↑ Карпентер Х. Дж. Р. Р. Толкин. Биография. — М.: ЭКСМО-Пресс, 2002. — ISBN 5-04-008886-8.

Літаратура[правіць | правіць зыходнік]

Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Прэрафаэліты&oldid=4616564"