Вольха чорная

Вольха чорная
Агульны выгляд дарослага дрэва. Марбург, Германія
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Букакветныя Сямейства:  Бярозавыя Падсямейства:  Бярозавыя Род:  Вольха Від:  Вольха чорная
Міжнародная навуковая назва
Alnus glutinosa (L.) Gaertn., 1791
Арэал
Ахоўны статус
Выклікаюць найменшыя асцярогі IUCN 3.1 Least Concern : 63517
Сістэматыка на Віківідах Выявы на ВікіСховішчы ITIS   19470 NCBI   3517 EOL   1145874 GRIN   t:2448 IPNI   107664-1 TPL   kew-6364

Вольха чорная або клейкая, Альшына (Alnus glutinosa) — від лістападных дрэў роду Вольха (Alnus) сямейства Бярозавыя (Betulaceae).

Назва

Лацінскі відавы эпітэт лац.: glutinosa азначае «ліпкі» і звязаны з ліпкім маладым лісцем раслінамі. Відавы эпітэт у беларускай мове («чорная») звязаны з колерам кары гэтага дрэва.

Сінонімы

У сінаніміку лацінскай назвы ўваходзяць:

• Alnus barbata C.A.Mey.
• Betula alnus L.
• Betula glutinosa (L.) Lam.

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Плады і насенне

Дрэвы вышынёй да 35 м, са ствалом да 90 см у дыяметры^:180, часта шматствольныя. Галіны амаль перпендыкулярныя ствалу. Крона пірамідальная або яйкападобная ў маладосці, з часам становіцца круглявай (акружнасць ў гэты час дасягае 12 і больш метраў). Расце хутка, асабліва ва ўзросце з 5 да 10 (20) гадоў. Поўнага развіцця дасягае ў 50-60 гадоў. Жыве звычайна да 80-100 гадоў, хоць вядомыя і 300-гадовыя асобнікі. Пнёвы параснік дае да 60 гадоў, самы багаты ва ўзросце 20-40 гадоў. Каранёвых атожылкаў цалкам не дае.

Каранёвая сістэма павярхоўная. На каранях утвараюцца гронкамі клубеньчыкі дзякуючы сімбіёзу з азотфіксуючымі бактэрыямі (Schinzia alni).

Галіны трохграневыя або круглыя​​, гладкія або з рэдкімі валасінкамі, у маладосці клейкія, пазней толькі са светлымі вулжачкамі, што вылучаюць смалістае рэчыва, якое ўтварае на іх смалісты налёт, чырванаватыя, бурыя або зелянява-бурыя, з добра прыкметнымі, даволі частымі рудаватымі чачавічкамі.

Кара ствала спачатку зелянява-бурая, бліскучая, усыпаная папярочнымі светлаватыя чачавічкамі, становіцца цёмнай, амаль чорнай або зелянява-цёмна-карычневай, з узростам расколістай. На старых ствалах утвараецца чарнаваты пласт скарынкі. Вольха чорная ставіцца да групы дрэў з максімальным прыростам драўніны ў сярэднім узросце ў чыстых пасадках^:182.

Драўніна мае аранжавую афарбоўку.

Пупышкі і лісце

Пупышкі зваротнаяйкападобныя, тупыя або астраватыя, даўжынёй 9—15^:125 мм, адхіленыя, спачатку клейкія, пасля сухія, буравата-чырвоныя або цёмна-бурыя, густа засаджаны васковымі струпамі, на ножках, з трохслядовым ліставым шрамам.

Лісце супратыўнае (лістаразмяшчэнне па формуле ¹⁄₃), простае, круглявае або няправільна-авальнае, даўжынёй 4—9^:61(12) см, шырынёй (3^:61)6—7^:61(10) см, на концах тупое або з невялікай выемкай, ля аснавання шырока-клінаватае або круглявае, у ніжняй частцы цэльнакрайняе, вышэй гародчата-пільчатае або двойчыбуйназубчатае, на хвосціках даўжынёй 1-2 см. Маладое — клейкае, спелае — зверху голае, цёмна-зялёнае з абодвух бакоў, слаба бліскучае, з кропкавымі залозкамі, знізу святлей, толькі з рудымі бародкамі валасінак ў кутах жылак.

Суквецці і кветкі

Злева направа: Лісце. Мужчынскія і жаночыя кветкі

Тычынкавыя кветкі дробныя, складаюцца з чатырохраздзельнага калякветніка з чатырма тычынкамі з жоўтымі пылавікамі; на тры кветкі маецца адна пяцілопасцевая прыкветная лускавінка; у канчатковых каташках 4—7(8) см, ад жаўтлява-карычневых да чырванавата-карычневых. Падчас цвіцення стрыжань мужчынскай кветкі выцягваецца і становіцца мяккім, з-за чаго каташак павісае. Гэтым дасягаецца перавернутае становішча кветак, што абараняе пылавікі ад намакання. Пылок падае на лускавінкі ніжэйшых каташкаў, адкуль здзімаецца ветрам.

Песцікавыя шышачкі — па 3—5 на бязлісцевых ножках, якія звычайна даўжэй іх, даўжынёй 12—(15)20 мм, дыяметрам 10 мм, чырванаватыя. Лычыкі ніткападобныя, чырванаватыя, выходзяць за край пяцілопасцевай прыкветкавай лускавінкі. Унутры кожнай прыкветкавай лускавінкі размяшчаецца па два кветкі. Прыкветкавыя лускавінкі калі разрастаюцца ўтвараюць пяціраздзельныя, спачатку зялёныя, а пасля рудыя, моцна патоўшчаныя лускавінкі шышачкі.

Цвіце ранняй вясной, да з'яўлення лісця, у красавіку — маі. Цвіценне да распускання лісця забяспечвае вялікія выгоды для апылення кветак.

Плады і насенне

Плод — шышка (1)2—2(3) см даўжынёй і (1)2^:209—2,5 мм шырынёй, спачатку зялёная, да восені цёмна-чырванавата-бурая, яйкападобная, амаль круглявая, з моцна пляскатым, прамым або слабавыемкавым аснаваннем і вострай верхавінай, са скурыстым, вельмі вузкім, празрыстым крылом, сабраны па тры — чатыры разам, кожная на доўгім хвосціку. Пад кожнай лускавінкай сядзяць па два пляскатых, 2-4 мм даўжынёй, чырванавата-бурых арэшка з вельмі вузкім празрыстым абадком і з вельмі кароткімі засохлымі на вяршыні рэшткамі слупка. Шышкі у Цэнтральнай Расіі спеюць у верасні — кастрычніку, усю зіму вісяць закрытымі і толькі вясной, у сакавіку, а то і раней, пачынаюць раскрывацца, вызваляючы насенне, што падалі прама на снег. Насенне распаўсюджваецца ветрам або, падаючы на ​​снег або ў ваду, выносяцца цягам ручаёў і рэчак.

Плоданасіць амаль штогод, але багата праз 3-4 гады. Гады са слабым ураджаем здараюцца вельмі рэдка^:183. Расліны пачынаюць плоданасіць з 10 — 12(15)-гадовага ўзроста пры росце на волі і ў 40-гадовым узросце ў насаджэннях. У 1 кг да 909 тысяч арэшкаў; вага 1000 арэшкаў ад 0,7 да 1,5 г. Усходжасць насення захоўваецца два — тры гады (адзін год).

Злева направа: Мужчынская кветка (павялічана). Жаночыя кветкі (павялічана). Насенне.

Распаўсюджанне і экалогія

Чорнаальховая багна. Брандэнбург, Германія

Чорнаальшанік з прымешкам бярозы. Фінляндыя

Арэал — зона ўмеранага клімату ў заходняй частцы Азіі і амаль паўсюль у Еўропе; паўночныя краіны Афрыкі (Алжыр, Марока, Туніс). Занесена і натуралізавалася ў многіх частках Зямлі, прычым у Паўночнай Амерыцы паводзіць сябе агрэсіўна, месцамі прадстаўляючы пагрозу мясцовым відам.

На Беларусі распаўсюджваецца на нізінных балотах, у поймах рэк, па берагах азёр па ўсёй тэрыторыі. Утварае чорнаальховыя лясы, найбольшыя масівы якіх на Палессі і Цэнтральнабярэзінскай раўніне.

Вольха чорная святлалюбная, расце ў багата ўвільготненых праточнымі водамі месцах, на нізінных балотах (альховыя багны, «елхі»), у забалочаных лясах і поймах рэк, па берагах азёр, днах яраў і бэлек, ля ключоў, у выглядзе курцін на астравах. Добра расце на моцна ўгноеных глебах з вялікім увільгатненнем, расце таксама і на добра аэраваных глебах з грунтавымі водамі. На параўнальна сухіх, нават пяшчаных глебах можа расці пры неглыбокім заляганні грунтавых вод, а на моцна ўвільготненых глебах можа расці і пры гарачым клімаце. Глебы могуць быць ад тарфяна-балотных да перагнойна-глеевых.

Тыпавы від лясной і лесастэпавай зоны, якія заходзяць у стэпавую зону па далінах рэк. Расце ў якасці прымешкі ў ясеневую, дубовых, яловых лясах, бярэзнікі з бярозы пушыстай, зрэдку ў асінніку, а на залішне ўвільготненых глебах утварае чыстыя насаджэнні, так званыя чорнаальховыя багны, або чорнаальшанікі. Утварае таксама ў якасці садамінанту шырокалісцева-чорнаальховыя лясы, у дрэвастоі якіх прысутнічаюць дуб звычайны, бяроза пушыстая, ліпа драбналістая.

У Расіі сустракаецца ў еўрапейскай часткі, акрамя паўночных раёнаў і крайняга поўдня; на поўнач ад 63° паўночнай шыраты расце адзінкава на паўднёвым узбярэжжы Белага мора і каля станцыі Лоўхі(руск.) бел., у Прычарнамор'і сустракаецца ў плаўнях Дняпра, Днястра і Буга, расце ў Заходняй Сібіры (ад Урала да ніжняй плыні ракі Табол, ізалявана ў раёне Омска), у Крыму і на Паўночным Каўказе. Звычайная ў Ленінградскай вобласці, дзе сустракаецца адзінкава ці ўтварае лясы па краях балот, берагах рэк, ручаёў, на ўзбярэжжы Фінскага заліва. На Украіне паўсюдна ўтварае чыстыя насаджэнні па берагах рэк, рачных далінах, балотах і вільготных ярах, але ў Крыме сустракаецца толькі зрэдку ў выглядзе адзінкавых дрэў і невялікіх груп у гарах. У Казахстане расце ў раёне Кушмуруна(руск.) бел., Актабэ(руск.) бел. (станцыя Мартук, рака Ілек(руск.) бел.), гарах Ерэйментау(руск.) бел., раёне Каркаралінска, Баянаула(руск.) бел., зрэдку ў пасадках Алматы. Найбольшае распаўсюджванне мае ў Беларускім і Украінскім Палессі, на поўдні Прыбалтыкі і ў цэнтральных раёнах Еўрапейскай часткі Расіі.

Вольха чорная — даволі патрабавальнае да глебаў, марозаўстойлівае, святлалюбнае, але і ценевынослівае дрэва.

Ахоўны статус

Вольха чорная ўключана ў Чырвоныя кнігі Казахстана, Малдавіі і Омскай вобласці.

Вольха чорная ўключана ў Чырвоны спіс IUCN.

Хімічны склад

Лісце багатае бялкамі (да 20 %), тлушчамі (да 6 %), вітамінам C, карацінам, флаваноідамі, смалянымі кіслотамі. Выкарыстоўваюцца ў медыцынскай практыцы і народнай медыцыне як супрацьзапаленчы і звязальны сродак, пры ларынгіце і іншых прастудных захворваннях. Кара ўтрымлівае эфірны алей, вітамін PP.

Значэнне і ўжыванне

Лекавая, драўняная, меданосная, таніданосная, фарбавальная, кудзелістая, дэкаратыўная, фітамеліяратыўная і кармавая расліна.

Вольха чорная незаменная пры аблясенні мокрых месцаў, багнаў і гразкіх узбярэжжаў.

Кара і шышкі — крыніца дубільных рэчываў і фарбавальнікаў для скуры і воўны (дае жоўты, чырвоны і чорны колеры). Карычневую фарбу атрымліваюць з пупышак. На Каўказе фарбуюць настоем альховай кары таксама сукно і шоўк.

Пчолы збіраюць на расліне пылок і смалістыя выдзяленні на пупышках і лісці, з якіх выпрацоўваюць праполіс.

Лісце альшыны ўтрымлівае шмат пратэіну (да 20 % і больш), сырога тлушчу (6 %), параўнальна трохі клятчаткі (14-22,0 %), вітамін С, каратын, кальцый. Яно добра паядаецца дзікімі жывёламі, авечкамі і козамі (пераважна ў сухім выглядзе). Лісце добра ядуць трусы..

Медыцынскае выкарыстанне

У якасці лекавай сыравіны выкарыстоўваюць шышкі вольхі (лац.: Fructus Alni), якія збіраюць позняй восенню ці зімой, сушаць на гарышчах, пад падстрэшкамі або ў сушылках са штучным абаграваннем. Лекавае прымяненне маюць таксама лісце (лац.: Folia Alni) і кара маладых галін вольхі (лац.: Cortex Alni).

Адвары і настойкі яе шышак выкарыстоўваюць як вяжучы сродак пры энтэрытах і калітах, а таксама як процізапаленчы сродак пры апёках і запаленнях скуры і як кроваспыняльны сродак пры кроватачывасці дзёснаў.

Экстракт кары і лісця валодаюць супрацьзапаленчым, спазмалітычным і жоўцегонным дзеяннем; водны і спіртавы экстракт шышак — антыаксідантнымі, мембарапратэктыўнымі, анальгезіруючымі(руск.) бел., антыэксудатыўнымі(руск.) бел. і антыпраліфератыўнымі ўласцівасцямі, праяўляюць антыбактэрыяльную і супрацьпухлінную(руск.) бел. актыўнасць; экстракт суквеццяў і пылок — антыпратазойную(руск.) бел..

Драўніна

Драўніна вольхі(руск.) бел.

Драўніна абалонная, буйнаслойная, мяккая і лёгкая, але далікатная, больш трывалая ў вадзе, у толькі што ссечанай вольхі белая, на паветры хутка прымае светла-чырвоную афарбоўку. Гадавыя пласты(руск.) бел. прыкметныя на ўсіх разрэзах.

Драўніну выкарыстоўваюць у сталярнай і мэблевай справе, з яе робяць таксама шпулькі і ткацкія чаўнакі.

Драўніна ідзе таксама на выраб скрынь для дарагіх прадуктаў, такіх як цыгары, чай і г. д.. Роўныя ствалы ўжываюць як слупы для платоў або паль(руск.) бел.. Вольсе, у асаблівасці той, што расла на вільготным месцы, часта аддаюць перавагу пры рубцы калодзежных зрубаў і іншых падводных збудаванняў. Ужываецца на палі, вадаправодныя жолабы, падпоркі ў шахтах.

Вугаль лічыўся добрым для падрыхтоўкі пораху.

Альховыя дровы — выдатнае жаркае паліва для печаў; сяляне Сярэдняй Расіі лічаць, што яны выпальваюць лішнюю сажу з комінаў, асабліва пасля бярозавых дроваў; пілавінне і габлюшка — лепшыя пры вэнджанні рыбы.

Хваробы і шкоднікі

Патагенныя грыбы

На вольсе чорнай паразітуюць некалькі відаў аскаміцэтаў роду Taphrina. Taphrina alni паражае жаночыя кветкі, вызывае лісцепадобныя разрастанні іх лускавінак; Taphrina epiphylla — з'яўленне «ведзьміных мётлаў(руск.) бел.», плямістасць і зморшчванне лісця; Taphrina sadebeckii — плямістасць лісця; Taphrina tosquinetii — скручванне і адміранне парасткаў, гіпертрафію і зморшчванне лісця, сумкі гэтага віду грыбоў пакрываюць ліставыя пласцінкі вольхі шэрым налётам.

Plasmodiophora alnus вызывае ракавыя пухліны на каранях.

Вольха чорнае пашкоджваецца жуком Agelastica alni.

Класіфікацыя

Таксанамія

Від Вольха чорная ўваходзіць у род Вольха (Alnus) падсямейства Бярозавыя (Betuloideae) сямейства Бярозавыя (Betulaceae) парадку Букакветныя (Fagales).

яшчэ 7 сямействаў (згодна Сістэме APG II)

ячэ 1—2 роды

парадак Букакветныя

падсямейства Бярозавыя

вид Вольха чорная

аддзел Кветкавыя, або Пакрытанасенныя

сямейства Бярозавыя

род Вольха

яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін (згодна Сістэме APG II)

яшчэ адно падсямейства, Coryloideae (згодна Сістэме APG II)

яшчэ каля 45 відаў

Падвіды

У межах віду вылучаны чатыры падвіды:

• Alnus glutinosa subsp. antitaurica Yalt. — Цэнтральная і Паўднёвая Турцыя
• Alnus glutinosa subsp. barbata (C.A.Mey.) Yalt. — ад Паўночна-Усходняй Турцыі да Паўночнага Ірана
• Alnus glutinosa subsp. betuloides (C.A.Mey.) Yalt. — Паўднёва-Усходняя Турцыя
• Alnus glutinosa subsp. glutinosa — ад Еўропы да Заходняй Сібіры і Турцыі

Дэкаратыўныя садовыя формы

Alnus glutinosa ‘Imperialis’ у Нацыянальным батанічным садзе Бельгіі(англ.) бел. ў Мейсе(англ.) бел.

Мае некалькі дэкаратыўных садовых формаў, якія адрозніваюцца формай кроны, афарбоўкай і формай ліставай пласцінкі:

• Alnus glutinosa f. pyramidalis Dipp. — «пірамідальная», крона вузкапірамідальная; лісце больш шырокае і кароткае, чым у тыповай формы. Добрая ў адзіночных, невялікіх групавых і алейных пасадках;
• Alnus glutinosa f. laciniata (Leske) Willd. — «разрэзаналіставая», лісце глыбокалопасцевае, лопасці яйкападобныя або ланцэтныя, зубчастыя або амаль суцэльныя. Дрэва вышынёй да 12-18 м. Расце ў Калінінградзе, у Бантышаве (Данбас), Стрыйскім парку(руск.) бел. ў Львове, Куранёўскім парку(руск.) бел. ў Кіеве, Харкаве, Палтаве, Трасцянцы, Умані^:151. Маецца ў Нацыянальным батанічным садзе Бельгіі ў Мейсе;
• Alnus glutinosa f. imperialis (Lern.) Kirchn. — «царская», лісце больш дробнае і больш глыбока разрэзана, чым у папярэдняй формы, з лінейнымі цэльнымі лопасцямі; з узростам расліны становяцца больш элегантнымі. Расце ў парку Сафіеўка(руск.) бел., у Палтаве, у Харкаве^:151. Маецца ў Нацыянальным батанічным садзе Бельгіі ў Мейсе;
• Alnus glutinosa f. incisa Willd. — «выразна́я», з маленькімі, амаль круглявымі, глыбокалопасцевым або пёрыстым лісцем і закругленымі зубчастымі лопасцямі. Расце ў Трасцянецкім парку(укр.) бел. Чарнігаўскай вобласці^:151. Маецца ў Нацыянальным батанічным садзе Бельгіі ў Мейсе;
• Alnus glutinosa f. quercifolia Loud. — «дубалісцевая», з глыбокалопасцевым лісцем, якое нагадвае лісце дуба звычайнага (Quercus robur), хвосцікі лісця чырвоныя, краі лопасцяў зубчастыя. Расце ў дэкаратыўным гадавальніку Мліеўскай станцыі пладаводства(укр.) бел. (Украіна) і ў Харкаве^:151;
• Alnus glutinosa f. sorbifolia Dipp. — «рабіналісцевая», з пёрыста-лопасцевым лісцем, лісты часткова перакрываюць адзін аднаго;
• Alnus glutinosa f. Aurea Versch. — «залацістая», лісце мае ярка-жоўтую афарбоўку; аднак, у абласцях з гарачым летам яна можа знікаць. Расце ў Бантышаўскім і Краснакуцкім парках на Украіне^:182.

Вольха ў культуры

У тапаніміцы

Горад Цурупінск(руск.) бел. меў першапачатковую назву Алеш'е, затым Алешкі па чорнай альшыне, якая расце ў яго ваколіцах.

У мастацтве

Л. Рынг(руск.) бел.. «Ствалы альшыны», 1893. Калекцыя яе вялікасці каралевы Маргрэтэ II

Датскі мастак Л. Рынг(руск.) бел. намаляваў альховае балота на сваёй карціне «Ствалы альшыны»

Літаратура

• Комаров В. Л. Род 365. Ольха — Alnus Mill. // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор и редактор тома акад. В. Л. Комаров — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1936. — Т. V. — С. 311—312. — 762 + XXVI с. — 5175 экз.
• Соколов С. Я., Стратонович А. И. Род 2. Alnus Mill. — Ольха // Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции. / Ред. тома С. Я. Соколов — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1951. — Т. II. Покрытосеменные. — С. 345—346. — 612 с. — 2500 экз.
• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 429. Alnus glutinosa (L.) Gaertn. — Ольха клейкая, или чёрная // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах — М.: Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 27. — ISBN 9-87317-128-9.
• Часть 1. Цветковые растения // Жизнь растений / Под. ред. Тахтаджяна А. Л. — М.: Просвещение, 1980. — С. 317—318. — 430 с.
• Цветковые растения, их химический состав, использование; семейства Magnoliaceae — Limoniaceae // Растительные ресурсы СССР / Под. ред. Фёдорова Ал. А. — Л.: Наука, 1984. — С. 160—162. — 460 с.
• проф. ДГЛИ Овсянников Г. Ф. Лиственные породы. Пособие для учащихся и лесных специалистов — Владивосток: ОГИЗ — Далькрай, 1931. — С. 71—74. — 376 с.
• Нейштадт М. И. Определитель растений средней полосы европейской части СССР. Пособие для средней школы — М.: ГУПИ МП РСФСР, 1954. — С. 167—168. — 495 с.
• В. И. Чопик(укр.) бел., Л. Г. Дудченко(укр.) бел., А. М. Краснова; «Дикорастущие полезные растения Украины(укр.) бел.» Справочник; Киев, Навукова думка(укр.) бел., 1983. (руск.) 
• Єлін Ю. Я., Зерова М. Я.(руск.) бел., Лушпа В. І., Шабарова С. І. Дари лісів. — Київ, 1979. — 440 с.

Спасылкі

• Вольха чорная на сайце USDA NRCS
• Alnus glutinosa у базе дадзеных Каралеўскіх батанічных садоў Кью, Вялікабрытанія (Праверана 5 студзеня 2011)