Латвійская Рэспубліка (1918—1940)

Гістарычная дзяржава
Латвійская Рэспубліка
лат.: Latvijas Republika
Герб Латвіі Сцяг Латвіі
Гімн: Божа, блаславі Латвію!
18 лістапада 1918 — 17 чэрвеня 1940
Сталіца	Рыга
Найбуйнейшыя гарады	Даўгаўпілс, Елгава, Вэнтспілс, Ліепая, Рэзэкнэ, Валміера
Мова(ы)	латышская
Рэлігія	лютэранства, каталіцтва
Грашовая адзінка	Латвійскі лат
Плошча	65 791,4 км²
Насельніцтва	1 950 502 чал.
Форма кіравання	парламенцкая рэспубліка (1918-1934); аўтарытарны рэжым (1934-1940)
Прэзідэнты
• 1922-1927	Яніс Чакстэ
• 1927-1930	Густаўс Зэмгалс
• 1930-1934	Албэртс Квіесіс
• 1934-1940	Карліс Улманіс

Латвійская Рэспубліка (лат.: Latvijas Republika) — латышская нацыянальная дзяржава, якая існавала ў перыяд паміж Першай і Другой сусветнымі войнамі; перыяд гісторыі латышскай дзяржаўнасці, які ахопливае перыяд з 1918 па 1940 гады.

Падчас Першай сусветнай вайны латышскія тэрыторыі апынуліся пад нямецкай акупацыяй, затым частка з іх стала асновай для стварэння балтыйскімі немцамі ў 1918 годзе Курляндскага герцагства.

18 лістапада 1918 года пасля капітуляцыі Германіі была абвешчана незалежнасць Латвіі. У 1918—1919 гадах працягваліся баі з нямецкімі і рускімі войскамі, а ў 1920 годзе Латвіі дапамагала Польшча. У выніку ў склад рэспублікі былі ўключаны тэрыторыі Латвійскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, якая існавала ў 1918—1920 гадах.

У 1934—1940 гадах краінай аўтарытарна кіраваў Карліс Улманіс. Па пакце Рыбентропа-Молатава Латвія апынуўся ў савецкай сферы ўплыву. У кастрычніку 1939 года тут былі створаны савецкія ваенныя базы. 17 чэрвеня 1940 года пасля савецкага ўльтыматуму краіна была акупавана Чырвонай Арміяй. 5 жніўня 1940 года яна была далучана да СССР у выглядзе савецкай рэспублікі — Латвійскай ССР.

Геаграфія

11 жніўня 1920 г. бальшавікі прызнаюць Латвію і перадаюць ёй тры паветы: Дзвінскі, Рэжыцкі і Люцынскі, заселеныя ў асноўным беларусамі. Узамен яны атрымалі права карыстацца латвійскімі партамі Лібавай і Віндавай і магчымасць выгадна гандляваць з Захадам. У траўні—чэрвені 1921 г. Латвія перадала Літве гарады Мажэйкей і Палангу з ваколіцамі агульнай плошчай 200 кв.км. У адказ Літва перадала Латвіі кавалак тэрыторыі ў ваколіцах Дзвінска агульнай плошчай 299 кв.км, заселенай пераважна беларусамі.

Плошча міжваеннай Латвійскай Рэспублікі паводле Рыжскага дагавора (1920) складала 65 798 км². Гэты памер не змяніўся да 1940 года, калі Латвія стала саюзнай рэспублікай СССР. Даўжыня межаў новастворанай дзяржавы склала 1 895 км, з якіх з суседзямі былі наступнымі:

• Літва — 570 км
• Эстонія — 443 км
• Польшча — 106 км
• СССР — 282 км (пасля 17 верасня 1939 года працягласць мяжы павялічылася да 388 км у выніку далучэння Заходняй Беларусі да БССР)
• Балтыйскае мора — 494 км

Латвійскія межы не адмаўляліся суседзямі ўвесь міжваенны перыяд. Адзіным выключэннем быў памежны ўчастак з Польшчай да 1929 года. Польска-латышская спрэчка, якая мела дыпламатычны характар ​​і не пераходзіла ў ваеннае становішча, тычылася 6 гмін былога Ілукштанскага павета, размешчаных на паўднёвым беразе Дзвіны ў ваколіцах Даўгаўпілса. На гэтай тэрыторыі плошчай каля 1 500 км² пражывала каля 18 тысяч людзей, пераважна беларусы і палякі, якія складалі ў залежнасці ад боку канфлікту ад 6 тыс. (звесткі Латвіі) да 9 тыс. (польскія звесткі) жыхароў. Першапачаткова гэты раён (у жніўні 1919 года) быў заняты Войскам Польскім. Нечакана пытанне аб прыналежнасці гэтага раёна было вырашана, калі Чырвоная Армія пачала наступленне 4 ліпеня 1920 года. Гэтыя землі былі заняты латышскай арміяй да канца ліпеня. Нарэшце, у сакавіку 1921 года увесь Ілукштанскі павет рашэннем Міжнароднай камісіі быў перададзены Латвіі. У канчатковым рахунку пытанне аб памежных прэтэнзіях было вырашана ў дагаворы аб мяжы ад 12 лютага 1929 года. У выніку падпісання некалькіх дагавораў паміж Латвіяй і Польшчай у той час (у тым ліку аб кампенсацыі польскім памешчыкам, якія страцілі сваю маёмасць у Латвіі ў выніку зямельнай рэформы) польскі бок адмовіўся ад прэтэнзій на згаданую тэрыторыю пад кіраваннем латышоў.

Гісторыя

Утварэнне

Гісторыя Латвійскай Рэспублікі бярэ пачатак з 18 лістапада 1918 года, калі Народная Рада абвясціла незалежнасць краіны. 7 снежня 1918 года ў мэтах абароны тэрыторыі Латвіі ад Чырвонай Арміі нямецкі камісар па справах Балтыі Аўгуст Віннінг заключыў з урадам Карліса Улманіса пагадненне аб абвяшчэнні Балтыйскага ландэсвера ўзброенымі сіламі Латвіі. Згодна з пагадненнем, ландэсвер павінен быў складацца з нямецкіх, латвійскіх і расійскіх частак, а доля латышоў павінна была складаць 2/3 (але гэтая ўмова так і не была выканана). Часовы ўрад Латвіі дамовіўся з немцамі, бо на той момант не меў сродкаў на закупку зброі, а невялікая колькасць латышскіх войскаў не магла змагацца з Чырвонай Арміяй.

17 снежня 1918 года выйшаў Маніфест Часовага рабоча-сялянскага ўрада Латвіі аб устанаўленні савецкай улады, 22 снежня Уладзімір Ленін падпісаў дэкрэт «Аб прызнанні незалежнасці Савецкай Рэспублікі Латвіі». 3 студзеня 1919 года Рыгу занялі часткі Чырвонай Арміі. Была абвешчана Латвійская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка.

Не маючы дастатковай падтрымкі з боку нямецкага кіраўніцтва, урад Улманіса пачаў фармаваць незалежныя ад ландэсвера латышскае апалчэнне. 5 студзеня 1919 года быў арганізаваны Асобны латышскі батальён пад камандаваннем Оскарса Калпакса. У Паўднёвай Эстоніі былі створаны латышскія атрады, якія налічвалі каля 9 800 салдат і афіцэраў, пазней аб’яднаныя ў Паўночналатвійскую брыгаду ў складзе Узброеных сіл Эстоніі. У той жа час міністр абароны Часовага ўрада Латвіі вывеў латвійскія роты з ландэсвера.

Да пачатку лютага 1919 года Чырвоная Армія, у якую ўваходзілі латышскія стралкі, здолела акупаваць большую частку Латвіі, за выключэннем невялікай тэрыторыі вакол горада-порта Ліепаі, якая заставалася пад кантролем урада Карліса Улманіса. Там размясціліся вайсковыя фарміраванні остзейскіх немцаў (Балтыйскі ландэсвер), у склад якіх уваходзіла Латвійская брыгада (каля 2 тыс. салдат і афіцэраў), якія некаторы час падтрымлівалі Улманіса ў барацьбе з бальшавікамі.

16 красавіка 1919 года ў Ліепаі аддзелы нямецкага ландэсвера скінулі ўрад Ульманіса, які лічыўся антынямецкім. Праз некалькі дзён урад Улманіса перайшоў на параход, які спецыяльна прыбыў з Таліна і знаходзіўся ў ліепайскім порце пад аховай брытанскіх вайскоўцаў. Пад аховай брытанскіх і французскіх ваенных караблёў параход стаў на рэйд і правёў у моры каля двух месяцаў.

26 красавіка 1919 года камандаванне ландэсвера прызначыла лютэранскага пастара Андрыса Ніедра прэм'ер-міністрам, які праславіўся сваімі рэзкімі выступамі ў латвійскіх газетах.

22 мая ландэсвер, нямецкая жалезная дывізія і белагвардзейскія фарміраванні пад кіраўніцтвам князя Анатоля Паўлавіча Лівена вызвалілі Рыгу ад Чырвонай Арміі, туды пераехаў урад Ніедры. Германскае ваенна-палітычнае кіраўніцтва спрабавала ўсталяваць у Латвіі палітычны рэжым нямецкай арыентацыі і накіравала зброю супраць эстонскай арміі і нацыянальных узброеных сіл Латвіі, якія кантралявалі поўнач краіны. Аднак 23 чэрвеня 1919 года эстонская армія і латышскія палкі разграмілі пад Цэсісам часткі ландэсвера і жалезнай дывізіі, а 29 чэрвеня прагерманскі ўрад Ніедры быў разагнаны, а сам ён быў вымушаны збегчы за мяжу. 27 чэрвеня 1919 года урад Улманіса аднавіў сваю дзейнасць у Ліепаі.

2 ліпеня ў выніку прарыву эстонскай арміі на чале з Ёханам Лайдонэрам і латышскіх палкоў рыжскай лініі абароны было падпісана перамір’е паміж камандаваннем нямецкіх войскаў і эстонскай арміяй з удзелам прадстаўнікоў Антанты. Згодна з яго ўмовамі, да 5 ліпеня 1919 года апошнія часці нямецкай Жалезнай дывізіі пакінулі Рыгу, а часткі ландэсвера пазней былі ўключаны ў склад латвійскай арміі.

У верасні 1919 года былы камандуючы нямецкім корпусам у Латвіі граф Рудзігер фон дэр Гольц пры падтрымцы рэваншысцкіх сіл з кіраўніцтва арміі Веймарскай рэспублікі арганізаваў набор і перавод рускіх салдат і афіцэраў у нямецкія лагерах для ваеннапалонных. У склад Заходняй арміі былі ўключаны і часткі фармальна ліквідаванага нямецкага корпуса фон дэр Гольца. 20 верасня Павел Бермандт-Авалаў абвясціў аб уступленні ў паўнамоцтвы ў краінах Балтыі і адмовіўся падпарадкоўвацца камандуючаму Белай арміяй на паўночным захадзе Расіі генералу Юдзенічу. Заходняя добраахвотніцкая армія была разбіта латышскімі войскамі з дапамогай флоту Антанты пад Рыгай у лістападзе 1919 года, а сам Бермандт-Авалаў уцёк у Прусію.

У пачатку 1920-х гадоў падчас сумеснага наступлення латышскай і польскай армій Чырвоная Армія была выцеснена з Латгаліі. 11 жніўня 1920 года ўрад Латвіі падпісаў мірны дагавор з РСФСР, паводле якога савецкі ўрад першым у свеце прызнаў існаванне незалежнай Латвійскай дзяржавы 26 студзеня 1921 года. 26 студзеня 1921 года незалежнасць Латвіі была афіцыйна прызнана краінамі-пераможцамі ў Першай сусветнай вайне (Антантай). 22 верасня 1921 года Латвія разам з Літвой і Эстоніяй была прынята ў Лігу Нацый.

Парламенцкі перыяд

Галоўнай задачай Народнай Рады было правядзенне палітычных кансультацый і выбараў у Канстытуцыйны сход. Да Устаноўчага сходу (1 мая 1920 года) дзейнічала Народная Рада як вышэйшы орган улады ў Латвіі. 7 лютага 1920 года ў газеце «Valdības Vēstnesis» («Урадавыя ведамасці») быў апублікаваны склад Цэнтральнай і Акруговай выбарчых камісій па ўстаноўчым сходзе. 17 лютага ў гэтай жа газеце была апублікавана першая інструкцыя Цэнтрвыбаркама «Аб выбарах ва Устаноўчы сход Латвіі». 1 сакавіка акруговыя выбарчыя камісіі пачалі рэгістрацыю кандыдатаў.

Выбары Устаноўчага сходу адбыліся 17-18 красавіка 1920 года, у іх прынялі ўдзел 84,9 % (677 084) выбаршчыкаў. Першае пасяджэнне Устаноўчага сходу было адкрыта 1 мая 1920 года. Старшынёй сходу быў абраны юрыст Яніс Чакстэ, які пазней стаў першым прэзідэнтам.

5 мая 1920 года Устаноўчы сход стварыў 26 дэпутацкіх камісій па распрацоўцы Канстытуцыі. Канстытуцыя была прынята Устаноўчым сходам 15 лютага 1922 года. Яна вызначала, што Латвія з’яўляецца свабоднай, незалежнай, дэмакратычнай рэспублікай, у якой улада належыць латышскаму народу, і што рашэнні аб змене дзяржаўнага ладу і міжнароднага статусу (адмова ад суверэнітэту, далучэнне да якой-небудзь іншай краіны і г.д.) могуць быць прыняты толькі самім народам Латвіі праз рэферэндум.

Адной з першых задач новай улады быў падзел буйных памешчыцкіх уладанняў (пераважна нямецкіх і рускіх) і надзел зямлёй беззямельных сялян. Ужо ў 1920 годзе Устаноўчы сход стварыў камісію па падрыхтоўцы аграрнай рэформы. Максімальны памер маёнткаў вызначаўся ў 50 га зямлі, усе лішкі бясплатна перадаваліся беззямельным. Надзелы павінны быць не менш за 10 га і не больш за 22 га, хаця насамрэч выдзяляліся меншыя ўчасткі. Рэформа працягвалася да 1937 года і ў цэлым прайшла паспяхова, забяспечыўшы хуткае развіццё сельскай гаспадаркі. Калі ў 1920 годзе беззямельных было 61,2 % сялян, то ў сярэдзіне 1930-х гадоў толькі 18 %. Ужо ў 1923 годзе пасяўныя плошчы перавысілі даваенны ўзровень. У сваю чаргу 84 % лясоў сталі дзяржаўнай уласнасцю, што дазволіла дзяржаве кантраляваць дрэваапрацоўчую прамысловасць.

9 чэрвеня 1922 года быў прыняты Закон аб выбарах. Ён прадугледжваў выбары ў Сейм кожныя тры гады. Выбарчы парог, які партыі павінны былі пераадолець, каб быць прадстаўленым у Сейме, быў даволі нізкім (2,5 %). У выніку пачаўся актыўны працэс утварэння, падзелу і зліцця палітычных партый і рухаў, непазбежна звязаны з узаемнымі папрокамі. Гэта пагаршала ўнутрыпалітычную стабільнасць і набліжала палітычны крызіс.

Усталяванне аўтарытарнага рэжыму

15 мая 1934 года прэм’ер-міністр Латвіі Карліс Улманіс здзейсніў дзяржаўны пераварот, усталяваўшы свой аўтарытарны рэжым. Ён распусціў парламент, некаторыя дэпутаты былі часова арыштаваныя, усе палітычныя партыі забароненыя, праводзілася ярка выяўленая нацыяналістычная палітыка. Падтрымлівалася сельская гаспадарка, укладваліся сродкі ў будаўніцтва новых заводаў, будаваліся аб’екты рэспубліканскага значэння, актыўна падтрымлівалася нацыянальная культура, асвета і мастацтва. Карліса Улманіса называлі правадыром латышскага народа.

Савецкая акупацыя краіны

23 жніўня 1939 года СССР і Германія падпісалі дагавор аб ненападзе паміж Германіяй і Савецкім Саюзам і сакрэтны дадатковы пратакол да яго аб размежаванні тэрыторый, якія ўяўляюць узаемны інтарэс ва Усходняй Еўропе на выпадак «тэрытарыяльна-палітычнай рэарганізацыі». Пратакол прадугледжваў уключэнне Латвіі ў сферу інтарэсаў СССР. У 1939—1941 гадах па савецка-германскім пагадненням большасць балтыйскіх немцаў, якія пражывалі ў Латвіі, пераехалі ў Германію.

15 чэрвеня 1940 года НКУС СССР напаў на дзве памежныя заставы Латвіі — Маслянку і Шмаілі. Трэцяя атака — на пост Жугуры — была адменена. У Шмайлі памежнікі не паспелі аказаць ніякага супраціўлення, трапілі ў палон і былі вывезены ў СССР. На Маслянцы войскі аказалі супраціўленне, загінулі 3 салдаты, 2 мірных жыхара, будынак аховы быў спалены і некалькі чалавек трапілі ў палон. Усяго загінулі 5 чалавек, 37 трапілі ў палон. Ахвяры таксама былі і на баку нападнікаў.

16 чэрвеня ў 14.00 нарком замежных спраў СССР Вячаслаў Молатаў зачытаў паслу Латвіі ў Маскве Ф. Коцыньшу ўльтыматум урада СССР з патрабаваннем адстаўкі ўрада Латвіі і ўвядзення ў Латвію неабмежаванага кантынгенту савецкіх войскаў. У выпадку, калі б быў атрыманы адказ ад латвійскага ўрада, узброеныя сілы СССР увойдуць на тэрыторыю Латвіі і здушаць любое супраціўленне.

Карліс Улманіс папрасіў амбасадара Германіі ў Латвіі Ульрыха фон Коца адкрыць Клайпедскі калідор для эвакуацыі ўладаў і арміі ва Усходнюю Прусію. Просьба была адмоўлена. Войска не атрымала загаду на ваенны супраціў і не дзейнічала. Кабінет міністраў адхіліў ваенны супраціў, лічачы, што гэта выкліча кровапраліцце, але не выратуе латвійскую дзяржаву.

17 чэрвеня ў 9 гадзін раніцы прадстаўнік Чырвонай Арміі генерал-палкоўнік Дзмітры Паўлаў сустрэўся з прадстаўніком латвійскай арміі Ота Удэнціньшам на чыгуначнай станцыі Ёнішкі. У 13.00 быў падпісаны акт аб капітуляцыі Латвіі.

Савецкія войскі перайшлі латвійска-савецкую мяжу, не дачакаўшыся адказу ад латвійскіх уладаў і вынікаў перамоваў паміж прадстаўнікамі армій. Ужо ў 13.00 у Рыгу ўвайшлі першыя савецкія танкі. У 22.15 прэзідэнт Улманіс заклікаў па радыё людзей заставацца на сваіх месцах і не аказваць супраціўлення акупантам.

5 жніўня савецкія ўлады падпісалі спецыяльны дэкрэт аб уключэнні Латвіі ў склад СССР, па якому яна атрымала новую назву: Латвійская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка.

Гл. таксама

• Латвія