Аркадзь Антонавіч Смоліч

Аркадзь Антонавіч Смоліч
Дата нараджэння	17 (29) верасня 1891
Месца нараджэння	Бацэвічы, Бабруйскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	17 чэрвеня 1938(1938-06-17) (46 гадоў)
Месца смерці	Омск, Омская вобласць, РСФСР, СССР
Грамадзянства	Расійская імперыя  БНР  Рэспубліка Сярэдняй Літвы  БССР
Жонка	Аляксандра Ігнацьеўна Смоліч
Род дзейнасці	географ, перакладчык, журналіст, эканаміст, палітык
Месца працы	Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі Віленская беларуская гімназія Народны камісарыят земляробства БССР БДУ Інстытут беларускай культуры Нацыянальная акадэмія навук Беларусі
Альма-матар	Мінская духоўная семінарыя (1905) Новаалександрыйскі інстытут сельскай гаспадаркі і лесаводства[d] (1916)
Партыя	Беларуская сацыялістычная грамада Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя
Член у	Беларускае таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны Беларуская хатка Беларускі нацыянальны камітэт Цэнтральная рада беларускіх арганізацый Вялікая беларуская рада Рада БНР Народны Сакратарыят Беларусі Рада Народных Міністраў БНР Часовы беларускі нацыянальны камітэт Мінская беларуская школьная рада Беларуская цэнтральная школьная рада Беларускі нацыянальны камітэт, Вільня Беларускае навуковае таварыства Таварыства беларускай школы Цэнтральнае Бюро краязнаўства Рускае геаграфічнае таварыства Беларускі цэнтральны саюз сельскагаспадарчых і крэдытных кааператываў
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Арка́дзь Анто́навіч Смо́ліч (29 верасня 1891, в. Бацэвічы, цяпер Магілёўская вобласць — 17 чэрвеня 1938, Омск, НКУС) — беларускі палітычны дзеяч, адзін з заснавальнікаў Беларускай Народнай Рэспублікі. Вучоны ў галіне эканомікі, сельскай гаспадаркі, геаграфіі. Прафесар (1927), член Прэзідыума Беларускай акадэміі навук (з 1929).

Біяграфія

Ранні перыяд. Першая сусветная вайна

Аркадзь Смоліч у 1909 г.

Нарадзіўся ў вёсцы Бацэвічы Бабруйскага павета Мінскай губерні ў сям’і святара. Скончыў Мінскае духоўнае вучылішча, а потым Мінскую духоўную семінарыю (1905). Паступіў у Кіеўскі політыхнічны інстытут, аднак перадумаў і перайшоў у Нова-Александрыйскі інстытут сельскай гаспадаркі і лесаводства ў Нова-Александрыі (Царства Польскае, з 1921 г. Пулавы). З 1910 года сябра Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ). У лютым 1910 года за арганізацыю дзвюх студэнцкіх дэманстрацый і страйку выключаны з інстытута і высланы з Царства Польскага. Вярнуўся да навучання ў 1913 годзе, па абвяшчэнні амністыі з нагоды 300-годдзя дынастыі Раманавых. З пачаткам Першай сусветнай вайны разам з інстытутам эвакуяваўся ў Харкаў. Праслухаў тэарэтычны курс і прайшоў у 1916 годзе практыку, аднак не стаў абараняць дыпломную працу. У лісце да Цёткі ён пісаў, што ягоныя сілы «цяпер асабліва патрэбныя ў Менску, каб разгарнуць беларускую палітычную працу».

Пераехаў у 1916 годзе ў Мінск, уладкаваўся статыстам у губернскім земстве. Вёў працу ў Беларускім таварыстве дапамогі пацярпелым ад вайны, актыўны ўдзельнік клуба «Беларуская хатка». Узначаліў мінскую арганізацыю БСГ. У сакавіку 1917 года на З’ездзе беларускіх нацыянальных арганізацый абраны ў Беларускі нацыянальны камітэт (БНК). На канферэнцыі БСГ у чэрвені 1917 года увайшоў ў склад яе часовага ЦК, быў рэдактарам газеты «Грамада». У ліпені 1917 года на З’ездзе беларускіх арганізацый і партый замест БНК была ўтвораная Цэнтральная рада беларускіх арганізацый (ЦРБА) з Выканаўчым камітэтам, у які ўвайшоў Аркадзь Смоліч, стаўшы фактычным кіраўніком камітэта. У кастрычніку 1917 года ЦРБА была рэарганізаваная ў Вялікую беларускую раду, Смоліч абраны намеснікам старшыні яе Выканаўчага камітэта. Дэпутат Мінскай гарадской думы ў 1917—1918 гадах, куды абраўся як сябра БСГ у спісе ад аб’яднанага Блока нацыянальных сацыялістычных партый.

Беларуская Народная Рэспубліка

Аркадзь Смоліч у 1918 г.

Удзельнік Усебеларускага з’езда 1917 года ў Мінску. Па стварэнні Рады БНР увайшоў у яе склад. У 1918 годзе Аркадзь Смоліч стаў адным з ініцыятараў абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі. У 1-м урадзе (Народным Сакратарыяце) БНР Смоліч займаў пасаду народнага сакратара асветы, з 14 траўня па сумяшчальніцтве намеснік старшыні Рады БНР, з 25 траўня таксама народны сакратар нацыянальных спраў. Пасля распаду Беларускай сацыялістычнай грамады разам з іншымі беларускімі дзеячамі ў красавіку 1918 года арганізаваў Беларускую сацыял-дэмакратычную партыю, аўтар праекта яе праграмы, адзін з тэарэтыкаў беларускай сацыял-дэмакратыі. Старшыня мандатнай камісіі Рады БНР. 9 кастрычніка накіраваны ў склад Надзвычайнай беларускай дэлегацыі ва Украіне. 22 лістапада 1918 года стаў намеснікам старшыні Рады Народных Міністраў і міністрам земляробства ў кабінеце Антона Луцкевіча. Выехаў у Горадню, дзе 15—16 снежня 1918 года правёў Беларускі сялянскі з’езд Гродзенскага павета, у выніку якога была створаная Гродзенская павятовая рада і арганізацыйны камітэт Беларускага з’езда Гродзеншчыны. Накіраваны ва Украіну дзеля атрымання пазыкі для БНР. З Кіева паехаў у Вінніцу, па выкананні даручэння — праз Вену, Зальцбург, Мюнхен — у Берлін.

Дзеячы БНР улетку 1918 года. Злева направа, сядзяць: Алесь Бурбіс, Янка Серада, Язэп Варонка, Васіль Захарка; стаяць: Аркадзь Смоліч, Пётра Крачэўскі, Кастусь Езавітаў, Антон Аўсянік, Лявон Заяц

Прыехаў у Берлін не пазней за 15 сакавіка 1919 года, дзе заснаваў Дыпламатычную місію БНР. 21 сакавіка Рада народных міністраў БНР прызначыла яго пасланнікам БНР у Берліне і на кароткі час накіравала ў Варшаву. У Варшаве Смоліч сустракаўся з Юзафам Пілсудскім і іншымі польскімі дзеячамі, прадставіў Ігнацыю Падарэўскаму праект беларуска-польскага паразумення, першым пунктам якога было прызнанне ўрадам Польшчы Урада БНР. У канцы траўня ўзяў ўдзел у інаўгурацыйным пасяджэнні Польска-беларускага таварыства, аднак у склад кіраўніцтва не ўвайшоў. Неўзабаве выехаў у Вільню, дзе рыхтаваў да друку «Геаграфію Беларусі». У Вільні палітычную дзейнасць не спыніў, выязджаў у Коўна і Варшаву дзеля перамоў з дзеячамі Літвы Антанасам Смятонай і Юргісам Шаўлісам.

Вярнуўся ў Менск. 19 верасня 1919 года браў удзел у сустрэчы дзеячаў БНР з Юзафам Пілсудскім. Сябра Часовага беларускага нацыянальнага камітэта, з 10 сакавіка 1920 года намеснік старшыні. Сябра Менскай беларускай школьнай рады, пераўтворанай у Беларускую цэнтральную школьную раду (намеснік старшыні), сябра Беларускага саюза сельскай гаспадаркі. 28 лютага 1920 года Антон Луцкевіч, інтэрнаваны ў Варшаве, перадаў Аркадзю Смолічу паўнамоцтвы старшыні Рады Народнах Міністраў. 20—24 сакавіка 1920 года польская дэлегацыя на чале з Леанам Васілеўскім правяла перамовы з Найвышэйшай Радай БНР і Аркадзем Смолічам. Палякі адмовіліся прызнаць беларускую незалежнасць, аднак згадзіліся на падтрымку беларускай культуры і асветы.

Праз ліпеньскі наступ Чырвонай арміі з’язджае ў Вільню. Тут неўзабаве была ўтвораная марыянеткавая Рэспубліка Сярэдняй Літвы, што паспрыяла ўтварэнню беларускіх арганізацый.

У лістападзе 1920 года падпісаў План-канспект нарады («Слуцкая акцыя») некаторых беларускіх сацыялістаў з прадстаўнікамі мясцовых землеўласнікаў па абмеркаванні сумесных дзеянняў супраць бальшавікоў, асноўныя палажэнні якога былі: вызваленне Беларусі і дасягненне яе незалежнасці; незалежнасць Беларусі здабываецца шляхам федэрацыі з Польшчай праз больш цесную яе сувязь з Сярэдняй Літвой; надзея толькі на ўласныя сілы, сілы краю, а значыць — палітыка праводзіцца ў духу выканання ўсіх пастулатаў насельніцтва; унутраныя непаразуменні паміж палітыкамі і іншымі слаямі насельніцтва павінны быць выключаны; нацыянальная роўнасць; дзяржаўнасць несумненна беларуская; апора на мясцовыя самаўрады; узбройванне ўсяго насельніцтва Беларусі і прыём у рэгулярнае беларускае войска добраахвотнікаў з Польшчы; радыкальная зямельная рэформа і яе рэкламаванне; пазбяганне рэквізіцый; дапамога ў забеспячэнні харчаваннем; законны ўрад, створаны Найвышэйшай Радай, — склад ураду: 50% беларусаў, 40% палякаў і 10% яўрэяў. Такі нацыянальны склад ураду і ўся сітуацыя — каб атрымаць гарантыі дапамогі ад Польшчы; апора на Польшчу, Сярэднюю Літву і Францыю — каб змагацца з бальшавікамі. Сярод іншых падпісчыкаў плана-канспекта былі: Альгерд Гардзялкоўскі, Раман Скірмунт, Ігнат Антонавіч Парэмбскі, Абязерскі, Павел Жаўрыд, Андрэй Якубецкі, Ражноўскі, Кузьма Цярэшчанка, Лявон Дубейкаўскі, Чэслаў Крупскі, Антон Неканда-Трэпка, Сяргей Баран. Запланаваныя намеры не ажыццявіліся, а таксама правалілася вярбовачная кампанія Беларускай вайсковай камісіі (БВК) на Гарадзеншчыне ў склад беларускіх збройных аддзелаў.

У 1921 годзе Смоліч увайшоў у Беларускі нацыянальны камітэт, Беларускае таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны, Беларускае навуковае таварыства. Удзельнічаў у стварэнні Таварыства беларускай школы і быў яго першым старшынёй, працаваў настаўнікам у Віленскай беларускай гімназіі. Сябра заснаванага ў красавіку 1921 года Камітэта беларуска-польскага збліжэння і кароткачасовага Дзяржаўнага камітэта БНР, які замяніў Найвышэйшую Раду.

Савецкая Беларусь

У жніўні 1922 года з дазволу ўрада БССР вярнуўся ў Менск. Працаваў загадчыкам планава-эканамічнага аддзела Наркамата земляробства БССР. Адначасова з 1923 года дацэнт, прафесар (1927) і загадчык кафедры ў Беларускім дзяржаўным універсітэце. У 1923 годзе пад кіраўніцтвам Смоліча створаны часопіс «Плуг» і Цэнтральнае Бюро краязнаўства. З 1925 года намеснік старшыні Інбелкульта, кіраўнік сельскагаспадарчай секцыі і камісіі па раянаванні БССР, быў старшынёй Цэнтральнага Бюро краязнаўства.

У 1928 годзе абраны правадзейным членам Рускага геаграфічнага таварыства, узнагароджаны (1930) яго Малым залатым медалём за навуковыя працы «Размяшчэнне насельніцтва па тэрыторыі БССР» і «Сельскагаспадарчыя раёны БССР у 1927—1928 гг.: Папярэдняя схема і метадалагічныя ўвагі» (абедзве 1929). Пачынальнік беларускай геаграфічнай навукі, аўтар першага акадэмічнага падручніка «Геаграфія Беларусі» (1919; 2-е выд. 1922; 3-е выд. 1923), які адкрываўся эпіграфам «Каб Беларусь перастала быць краем, невядомым для саміх беларусаў». Зрабіў уклад у пераўтварэнне Інбелкульта ў Беларускую акадэмію навук, быў адным з аўтараў яе першага статута. Член Прэзідыума Беларускай акадэміі навук з 1929 года. У 1930 годзе ўзнагароджаны Залатым медалём Рускага геаграфічнага таварыства.

Аркадзь Смоліч, 1935

Арыштаваны 26 чэрвеня 1930 года па сфабрыкаванай справе «Саюза вызвалення Беларусі». Паводле пастановы калегіі АДПУ СССР ад 10 красавіка 1931 года за «шкодніцтва і антысавецкую агітацыю» сасланы на 5 гадоў у Асу Пермскай вобласці, потым у Ішым Цюменскай вобласці, дзе ён працаваў у педагагічным вучылішчы. Вызвалены ў жніўні 1935 года. Зноў арыштаваны ў ноч з 17 на 18 чэрвеня 1937 года. Паводле рашэння тройкі УНКУС па Омскай вобласці прыгавораны да расстрэлу, расстраляны ў Омскай турме 17 чэрвеня 1938 года.

Па першым прыгаворы пасмяротна рэабілітаваны Вярхоўным судом БССР 10 чэрвеня 1988 года, па другім прэзідыумам Цюменскага абласнога суда 9 лютага 1957 года. Групавая справа Аркадзя Смоліча і іншых № 20951-с з фота­здымкам захоўваецца ў архіве КДБ Беларусі.

Сям’я

Аркадзь Смоліч з жонкай Аляксандрай (у дзявоцтве — Каткоўская), 1920-я гг.

Быў жанаты з Аляксандрай (Алесяй) Каткоўскай (12 сакавіка 1897 — 16 жніўня 1974), гадаваў траіх дзяцей (Максім, нар. 1918; Ганна, нар. 1919; Марыя, нар. 1928).

Пляменнік -- Ежы Смоліч, вядомы аўстралійскі сацыёлаг.

Бібліяграфія

Пісаў пад псеўданімамі Л. Б. (Лаўрэн Будзіловіч), Сымон Бортнік.

• Смоліч А. Географія Беларусі / Вільня, 1919;
• Смоліч А. Арганізацыя сялянскай гаспадаркі ў раёнах Цэнтральнай Беларусі: паводле даных бюджэтна-агранамічных дасьледванняў 1923 году. — Мн.: Інбелкульт, 1926. — 149 с.
• Смоліч А. Размяшчэнне насельніцтва па тэрыторыі Беларускай ССР // Матэрыялы да геаграфіі і статыстыкі Беларусі. — Мн.: Ін-т бел. культуры. Аддз. прыроды і народнай гаспадаркі. — 1928. — Т. 2. — С. 1—34.
• Смоліч А. Эканамічнае становішча Беларусі перад вайною і рэвалюцыяй // Беларусь: нарысы гісторыі, эканомікі, культурнага і рэвалюцыйнага руху. — Мн., 1924. — С. 22—77.
• Смоліч А. Тыпы геаграфічных краявідаў // Навуковы зборнік Інстытута Беларускай Культуры. — 1925 г. — Мн. 1925. — С. 155—165.
• Смоліч А. Сельскагаспадарчыя раёны БССР у 1927—1928 гг. Папярэдняя схема і метадалагічныя ўвагі. — Мн., 1929. — 137 с.

Памяць

У Бацэвічах Магілёўскай вобласці ёсць вуліца Смоліча, на будынку сярэдняй школы вісіць памятная дошка. У 2018 годзе вуліца ў Мінску (жылы раён Лошыца) была названая ў гонар Аркадзя Смоліча.

Літаратура

• Кароль, А., Міхнюк, У. Аркадзь Смоліч: паказанні на допытах // Голас Радзімы. — 1992. — № . — 20 лютага — 19 сакавіка. — С.
• Макарэвіч, А., Міхнюк, У. «Каб Беларусь перастала быць краем, невядомым для саміх беларусаў»: (Публікацыя архіўных матэрыялаў) // Полацак. — 1993. — № 8. — С. 26 — 31. № 9. — С.; № 10. — С.; 1994. — № 1 — 8; 1995. — № 1—8.
• Мяснікоў, А. «Беларус — грамадзянін будучыні…»: (Лёс і трагедыя Аркадзя Смоліча) // Маладосць. —1994. — № 7. — С.;
• Ліс, А. Цяжкая дарога свабоды: Артыкулы, эцюды, партрэты / Арсень Ліс. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 414 с., 6 л. іл. — ISBN 5-340-01395-2.
• Ул. Ляхоўскі, Ул. Міхнюк, А. Гесь. Слуцкі збройны чын 1920 г. у дакумэнтах і ўспамінах. — 2-ое выд. дапрац.. — Менск: Энцыклапедыкс, 2006. — С. 296—297. — 400 с. — ISBN 985–6599–25–3.
• Болатаў, А., Рыдзеўскі Г. Ахвяруючы сябе Бацькаўшчыне: Аркадзь Смоліч / Андрэй Болатаў, Генадзь Рыдзеўскі. — Мн.: Тэхналогія, 1999. — 59, [2] с., [8] л. іл. — (Нашы славутыя землякі). — ISBN 985-6234-55-7.
• Міхнюк У. М. Смоліч Аркадзь Антонавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 59—60. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Смо́ліч Аркадзь Антонавіч // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 676. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — 591 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8.
• Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003.
• Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 3. Кніга 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Мн., 2005.

Спасылкі

• Памяці Аркадзя Смоліча // novychas.by 17 чэрвеня 2018
• Смоліч Аркадзь Антонавіч на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях»