Белавежская пушча

Белавежская пушча*
Białowieża Forest**
Сусветная спадчына ЮНЕСКА
Краіна	Беларусь Польшча
Тып	Прыродны
Крытэрыі	vii
Спасылка	33bis
Рэгіён***	Еўропа і Паўночная Амерыка
Гісторыя ўключэння
Уключэнне	1997  (3-я сесія)
* Міжнародная канвенцыя «ЮНЕСКА» ** Назва ў афіцыйным англ. спісе *** Рэгіён па класіфікацыі ЮНЕСКА

Белаве́жская пу́шча — адзін з самых старых запаведных лясных масіваў Еўропы, знаходзіцца на мяжы Беларусі (Брэсцкая вобласць, Гродзенская вобласць) і Польшчы (Падляскае ваяводства) ў экарэгіёне Сармацкіх мяшаных лясоў. Агульная плошча каля 145 тыс. га.

Белавежскі лес захаваў сваё дрымучае першабытнае аблічча і населены рэліктавымі супольнасцямі раслін і жывёл, якія захаваліся ў адносна некранутым стане, шматлікія з якіх беззваротна зніклі ў іншых месцах разам з высечанымі лясамі. Пушча з’яўлялася апошнім прыродным месцам пражывання самага буйнога прадстаўніка еўрапейскай фаўны — зубра. Для аховы ўнікальных прыродных комплексаў створаны нацыянальны парк Белавежская пушча (Беларусь) і Белавежскі нацыянальны парк (Польшча). Белавежская пушча занесена ў Сусветную спадчыну ЮНЕСКА.

Геаграфія

Праз Белавежскую пушчу праходзіць дзяржаўная мяжа паміж Польшчай і Рэспублікай Беларусь, якая дзеліць Пушчу на дзве прыкладна роўныя часткі. Перыметр акруговай лініі ўсяго масіва складае каля 400 км. Геаграфічнае становішча Белавежскай пушчы вызначаецца 23°21'-24°21' усходняй даўгаты і 52°29'-52°57' паўночнай шыраты. У непасрэднай блізасці ад меж Белавежскай пушчы праходзіць водападзел Балтыйскага і Чорнага мораў.

Беларуская частка ляснога масіва адна з найбуйных на сярэднееўрапейскіх раўнінах. З захаду на ўсход найбольшая працягласць яе 55 км, з поўначы на поўдзень — 51. Да нядаўняга часу плошча Пушчы складала 87,6 тыс. га, з якіх 77,8 тыс. га (88,8 %) — лесапакрытай плошчы і 9,8 тыс. га (11,2 %) — нелесных земляў, у тым ліку: ралля — 0,9 тыс. га (1 %), сенажаці — 0,7 тыс. га (0,7 %), водныя паверхні — 0,9 тыс. га (1 %), балоты — 3,8 тыс. га (4,3 %), плошча на 1 студзеня 1999 г. складала 101 603 га.

Гісторыя

Як стары суцэльны лес, Пушча згадваецца яшчэ ў Іпацеўскім летапісе 983 г.. У кіеўскіх летапісах паказваецца, што тэрыторыя сучаснай Пушчы засялялася племем яцвягаў, якія займаліся паляваннем і рыбнай лоўляй.

Пры Вітаўце, хоць у Пушчы пры ім і нарыхтоўвалі мяса, усталёўваюцца правілы аховы. Польскія каралі Жыгімонт I, Стэфан Баторый, Аўгуст III наладжвалі ў Пушчы раскошныя паляванні.

Першая спроба атрымаць ад Пушчы прыбытак мела месца ў сярэдзіне XVI стагоддзя пры вялікім князі літоўскім і каралю польскім Жыгімонце Аўгусце, калі на яе тэрыторыі было пабудавана 4 жалезаапрацоўчых завода. У Пушчы здабывалі смалу, курылі дзёгаць, выпальвалі вугаль, спрабавалі наладзіць сплаў лесу.

У 1795 г. Белавежская пушча ўвайшла ў склад Расійскай імперыі. Плошча яе тады складала 120 тыс. дзесяцін. Мала цікавячыся лёсам унікальнага лесу, Кацярына II раздала значную частку яго сваім набліжаным, якія ўдзельнічалі ў заваяванні края: графу Румянцаву, Міхаілу Кутузаву, палкоўніку Дрэнякіну і інш. У 1811 г. на тэрыторыі Белавежскай пушчы адбыўся самы буйны за яе гісторыю пажар (з май па кастрычнік), выкліканы вельмі моцнай і працяглай засухай. У 1821 г. рушыў услед загад аб забароне ўсякай рубкі і паляванні ў Пушчы, аднак падчас польскага паўстання (1831 г.) гэты парадак ізноў быў парушаны. У 1842—1847 гг. у Белавежскай пушчы праведзена першае лесаўладкаванне, пасля чаго Пушча была падзелена на квартальную сетку, а ў 1861—1862 гг. мінула другое лесаўладкаванне. З гэтага моманту пачынаецца дакладны ўлік яе ляснога фонду.

У 1875 г. у інтарэсах захавання зубраў вылучаецца адмысловая частка Пушчы, з стражэйшым рэжымам гаспадаркі ў ёй. У 1897 г. цар Мікалай II дае ўказанне падбаць, каб Пушча захавала характар першабытнага лесу, і не імкнуцца да вымання найбольшага прыбытку ў ёй.

Падчас Першай сусветнай вайны з 1915 па 1918 гг. Белавежская пушча знаходзіцца пад акупацыяй нямецкіх войскаў. Гэты перыяд з’явіўся прыкладам наймоцнай эксплуатацыі яе багаццяў. У гэты час пачынаецца інтэнсіўная пракладка вузкакалейных чыгунак (каля 300 км) з мэтай нарыхтоўкі каштоўнай драўніны, а для яе перапрацоўкі будуюцца 4 лесапільных завода. За два з паловай года ў Германію было вывезена 4,5 млн куб. м драўніны, прычым самых каштоўных парод. Гэта амаль столькі ж, колькі нарыхтавана ў Пушчы за ўсю папярэднюю гісторыю (5 млн куб. м). Пасля канчатка вайны Пушча перайшла ва ўласнасць Польшчы. Аднак эксплуатацыя яе лясоў на гэтым не скончылася.

У 1921 г. бліз адміністрацыйнага цэнтра Пушчы — мястэчка «Белавежа» — на ўчастку 4594 га было адкрыта лясніцтва «Рэзерват» і ахоплена абсалютна-запаведнай аховай 1061 га лясоў (астатняя частка Пушчы часткова ахоўвалася). У 1924 г. гэтае лясніцтва атрымала статут надлясніцтва, а з 1929 г. уся яго тэрыторыя (4640 га) стала абсалютна запаведнай. У 1932 г. на месцы гэтага надлясніцтва ўтвораны «Нацыянальны парк у Белавежы» (4693 га) са строгім рэжымам аховы, які існуе і па сённяшнім дзень, толькі ў 1996 г. парк павялічаны ў памерах да 10502 га. У гэты перыяд у Пушчы пачынаюцца працы па ўзнаўленні вольнай папуляцыі зубра (1929 г.), ствараецца гадавальнік тарпанавых канёў (1936 г.), пачынае аднаўляцца колькасць аленя, кабана, казулі. Але суцэльныя рубкі лесу, хоць і ў некалькі спарадкаваным выглядзе, працягваліся.

У 1939 г. Белавежская пушча ўвайшла ў склад БССР і пастановай Савета Народных Камісараў БССР на яе тэрыторыі быў арганізаваны Беларускі дзяржаўны запаведнік «Белавежская пушча». У яго склад увайшлі ўвесь лясны масіў Пушчы, лугавая гаспадарка (700 га) і Свіслацкая лясная дача — усяго 129,2 тыс. га. Аднак гэтай пастановай поўная запаведнасць усталёўвалася толькі для былога Нацыянальнага парка (4 760 га), зубрапітомніка (297 га), абмежаванай тэрыторыі (29,7 га), гэта значыць фактычна заставаўся той рэжым і ў тых жа межах, які існаваў у Белавежскім Нацыянальным парку Польшчы. Праз некаторы час была прынята пастанова "Аб гаспадарчым парадкаванні Беларускага дзяржаўнага запаведніка «Белавежская пушча», якім прадугледжвалася поўная запаведнасць усёй тэрыторыі Пушчы. Але ажыццявіцца гэтаму не атрымалася з-за пачатку вайны з фашысцкай Германіяй.

Падчас другой сусветнай вайны пры акупацыі Пушчы нямецкімі войскамі яе багацця практычна не эксплуатаваліся, бо па ініцыятыве блізкага паплечніка Гітлера — Германа Герынга было вырашана стварыць на яе тэрыторыі ўзорная паляўнічая гаспадарка Рэйха, дзе маглі бы паляваць высокія тытулаваныя асобы.

Пасля вызвалення ад нямецкіх войскаў дзейнасць запаведніка была адноўлена пастановай Савета Народных Камісараў Беларускай ССР у кастрычніку 1944 г. Але пры ўсталяванні дзяржаўнай мяжы СССР з Польшчай частка запаведніка (55 тыс. га) разам з яго гістарычным цэнтрам — пасёлкам Белавежа, Нацыянальным паркам і зубрапітомнікам — адышоў да Польшчы. На тэрыторыі Беларусі засталося 74,5 тыс. га Белавежскай пушчы, практычна без базы для навуковай працы і арганізацыйнай дзейнасці. Усё гэта прыйшлося ствараць ізноў.

З 1944 па 1957 гг. Пушча мела статут запаведніка, аднак у жніўні 1957 г. у адпаведнасці з распараджэннем Савета Міністраў СССР Дзяржаўны запаведнік «Белавежская пушча» быў рэарганізаваны ў Дзяржаўную запаведна-паляўнічую гаспадарку.

Пасля распаду Савецкага саюза, пушча апынулася ў складзе Беларусі. Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 16 верасня 1991 г. дзяржаўная запаведна-паляўнічая гаспадарка была рэарганізавана і на яе базе і ў яе межах створаны першы ў Рэспубліцы Дзяржаўны нацыянальны парк «Белавежская пушча».

Клімат

Паводле агракліматычнага раяніравання, Белавежская пушча ставіцца да цёплай няўстойліва вільготнай зоны. Тут самая кароткая і цёплая ў рэгіёне зіма, самы працяглы вегетацыйны перыяд і найбольшае цеплазабеспячэнне тэрыторыі. Сярэдняя гадавая тэмпература паветра — 6,6° найбольш цёплы месяц — ліпень (17,8°), найбольш халодны — студзень (5,4°), устойлівы снежны полаг ляжыць не больш 50-60 дзён. Для адной пятай часткі зім тут ён наогул не адзначаўся. Сярэдняя працягласць безмарознага перыяду 135 дзён. Каэфіцыент увільгатнення за цёплы перыяд года роўны 0.8. Атмасферных ападкаў у сярэднім выпадае 624 мм у год, у тым ліку 420 мм у цёплы перыяд (красавік-кастрычнік). У цэлым клімат Пушчы блізкі да цэнтральна-еўрапейскага.

Флора

Сярэдні ўзрост лясоў Белавежскай пушчы складае больш за 100 гадоў, асобныя ўчасткі лесу маюць 250—350 гадоў. У Пушчы зарэгістравана больш за тысячу дрэў-волатаў. Тут растуць 350-гадовыя ясені і хвоі, 250-гадовыя елкі. Размешчаная на мяжы дзвюх геабатанічных зон (Еўра-азіяцкай хвойна-лясной і Еўрапейскай шыракалістай), Белавежская пушча ўяўляе сабой «вузел канцэнтрацыі» біялагічнай разнастайнасці і па ліку відаў раслін і жывёл, якія растуць і насяляюць яе тэрыторыі, не мае сабе роўных на Еўрапейскім кантыненце. У Белавежскай пушчы сустракаюцца ўсе асноўныя кампаненты лясной флоры і фаўны, усе асноўныя тыпы лясных відаў, якія магчымыя ў гэтым геаграфічным рэгіёне.

Белая піхта

Адным з першых расліннасць Белавежскай пушчы апісаў Станіслаў Горскі (1802—1864). Разнастайнасць глеб і ўмоў абумовіла вырастанне ў пушчы 958 відаў споравых і насенных раслін, што складае 64 % флоры ўсёй Беларусі. Найбольш шматлікімі з’яўляюцца: астравыя (Asteraceae), метлюжковыя (Poaceae), бабовыя (Fabaceae), гваздзіковыя (Caryophyllaceae), ружавыя (Rosaceae), казяльцовыя (Ranunculaceae) (35), капуставыя (Brassicaceae) і інш. Самыя прадстаўнічыя роды асака (Carex) (38), канюшына (Trifolium) (14), крынічнік (Veronica) (14), вярба (Salix) (13), казялец (Ranunculus) (13).

Пераважнымі іглічнымі пародамі з’яўляюцца хвоя звычайная (Pinus sylvestris) і елка еўрапейская (Picea abies), маецца адзіны ў краіне гай піхты белай (Abies alba). З ліставых парод сустракаюцца: дуб звычайны (Quercus robur), бярозы павіслая (Betula pendula) і пухнатая (Betula pubescens), граб звычайны (Carpinus betulus), вольха чорная (Alnus glutinosa), ясень звычайны (Fraxinus excelsior), асіна (Populus tremula). Значна радзей распаўсюджаны дуб скальны (Quercus petraea). З 9 відаў хмызнякоў найбольш звычайныя вербы (Salix), каліна звычайная (Viburnum opulus), крушына ломкая (Frangula alnus), ляшчына звычайная (Corylus avellana), ваўчаягада звычайная (Daphne mezereum), ядловец звычайны (Juniperus communis) і інш. З хмызнячкоў шырока распаўсюджаныя чарніцы (Vaccinium myrtillus), брусніцы (Vaccinium vitis-idaea), верас звычайны (Calluna vulgaris), багун балотны (Ledum palustre), журавіны звычайныя (Vaccinium oxycoccos). У Белавежскай пушчы сустракаюцца прыкладна 260 відаў мохаў і мохападобных, вядома больш як 290 відаў лішайнікаў. Флора грыбоў у цяперашні час прадстаўлена 570 відамі.

Расліннасць характарызуецца па наступных буйных катэгорыях: іглічныя лясы — 68,8 % (з іх хвойнікі — 58 %, ельнікі — 11 %), шыракалістыя лясы — 5,8 %, вытворныя шыракалістыя лясы — 1,1 %, драбналісцевыя вытворныя лясы — 5,6 %, лісцевыя карэнныя балотныя лясы — 18,7 % (з іх чорнаальховыя лясы — 15,6 %), імховыя і травяныя балоты, лугі.

Фаўна

Еўрапейскі зубр

Жывёльны свет Белавежскай пушчы шматлікі і разнастайны. У спісе фаўны налічваецца больш як 11 тысяч відаў розных груп жывёл. У цяперашні час тут 59 відаў з 6 атрадаў млекакормячых. З іх 20 відаў прадстаўлена грызунамі (Rodentia), 13 — рукакрылымі (Chiroptera), 12 — драпежнымі (Carnivora), 7 — насякомаеднымі (Eulipothyphla), 5 — парнакапытнымі (Artiodactyla) і 2 — зайцападобныя (Lagomorpha). Тут знаходзіцца самая буйная ў свеце папуляцыя зуброў (Bison bonasus).

У Белавежскай пушчы і яе наваколлях улічана 227 відаў птушак, у тым ліку пералётных (141), вандроўных (31), аселых (31), выпадкова залётных (24). На гнездзішча адзначана 169 відаў. Самым шматлікім атрадам з’яўляюцца вераб'інападобныя (Passeriformes) — 97 відаў. Пасля вераб’іных найбольш шматлікія пласцінчатадзюбыя (Lamellirostres) — 27 відаў, затым па ступені змяншэння ідуць сеўцападобныя — 25, сокалападобныя (Falconiformes) — 21, совы (Strigiformes) — 11, буслападобныя (Ciconiiformes) — 9, дзятлападобныя (Piciformes) — 9, жураўлепадобныя (Gruiformes) — 8, курападобныя (Galliformes) — 7, паганкавыя (Podicipedidae) — 5, голубападобныя (Columbiformes) — 4. Адным-трыма відамі прадстаўленыя гагары (Gavia), пеліканападобныя (Pelecaniformes), зязюлепадобныя (Cuculiformes), лялякападобныя (Caprimulgiformes), свіргулепадобныя (Apodiformes).

Таксама ў пушчы налічваецца 11 відаў земнаводных. Самая звычайная і шматлікая сярод іх — вострамордая жаба (Rana arvalis). Па колькасці ёй не саступае травяная жаба (Rana temporaria). Больш рэдкая сажалкавая жаба (Pelophylax lessonae). У застойных водах часта сустракаецца трытон звычайны (Triturus vulgaris) і значна радзей — грабеньчаты (Triturus cristatus), насяляе чырвонабрухая жарлянка (Bombina bombina). Сустракаецца звычайная квакша (Hyla arborea), звычайная часночніца (Pelobates fuscus). Звычайныя ў пушчы рапуха шэрая (Bufo bufo) і зялёная (Bufo viridis). Рэдкім відам у пушчы з’яўляецца рапуха чаротная (Bufo calamita).

Паўзуны прадстаўленыя 7 відамі. Самы шматлікі від — вуж звычайны (Natrix natrix), трохі радзей сустракаюцца вераценніца ломкая (Anguis fragilis), яшчарка жвавая (Lacerta agilis), рэдка — гадзюка звычайная (Vipera berus) і вельмі рэдка — чарапаха балотная (Emys orbicularis).

У вадаёмах пушчы налічваецца 24 відаў рыб. Найбольш шматлікія з іх — шчупак звычайны (Esox lucius), плотка (Rutilus rutilus), лінь (Tinca tinca), звычайны джгір (Gymnocephalus cernuus), вусач (Barbus barbus), акунь (Perca fluviatilis). Радзей сустракаецца язь (Leuciscus idus), лешч (Abramis brama), краснапёрка (Scardinius erythrophthalmus) і іншыя. Зарэгістраваны вугор (Anguilla anguilla) і сом (Silurus glanis). Адзіны прадстаўнік класа кругларотых у пушчанскіх рэках — мінога рачная (Lampetra fluviatilis).

Белавежская пушча мае багатую фаўну бесхрыбтовых (больш 12 000 відаў), якая з гледзішча зоагеаграфіі характарызуецца перавагай палеарктычных, шырока распаўсюджаных у Еўропе відаў. Шматлікія тут таксама ўсходне- і цэнтральнаеўрапейскія віды, радзей сустракаюцца атлантычныя (заходнееўрапейскія) і зусім нешматлікія паўднёвыя. У цэлым фаўна бесхрыбтовых пушчы адрозніваецца ад іншых лясных масіваў Еўропы вялікай разнастайнасцю. Тут толькі насякомых налічаецца больш як 9500 відаў. Астатнія групы бесхрыбтовых (прасцейшыя, чарвякі, павукападобныя, малюскі і іншыя) да цяперашняга часу практычна не вывучаліся. Штогод на тэрыторыі польскай часткі Белавежскай пушчы навукоўцы апісваюць для навукі новыя віды. У пушчы захаваліся ўнікальныя супольнасці бесхрыбтовых — насельнікі мёртвай і гнілой драўніны, губавых грыбоў, верхавых і нізінных балот.

Помнікі культуры

Камянецкая вежа

У 20 км ад Белавежскай пушчы знаходзіцца г. Камянец, закладзены ў XIII стагоддзі князем Уладзімірам Валынскім, у якім узвышаецца вартаўнічая вежа «Белая Вежа» — гістарычны помнік XIII стагоддзя. На поўначы пушчы ў Свіслацкім лясніцтве размешчаная сядзіба графа Тышкевіча. З усходу на захад пушчу перасякае старадаўняя «царская дарога», па якой рускія імператары накіроўваліся ў пасёлак Белавежа, які сёння з’яўляецца важным турыстычным цэнтрам Падляскага ваяводства. На «царскай дарозе» захаваліся старадаўнія масткі з ажурнымі парэнчамі. У цэнтры пушчы знаходзіцца маленькая вёска Віскулі, дзе ў 50-я гады быў пабудаваны палац, які служыў рэзідэнцыяй кіраўнікоў СССР, а зараз Беларусі. У 1991 г. тут было падпісана вядомае «Белавежскае пагадненне», пасля чаго Віскулі атрымалі сусветную вядомасць.

Улетку 1978 г. на тэрыторыі Белавежскай пушчы, на хутары на захадзе ад паселішчаў Роўбіцк і Крыніца быў знойдзены «Яцвяжскі слоўнічак», які адкрыў новую старонку ў даследаванні яцвяжскай мовы і яцвягаў, што насялялі захад цяперашняй Беларусі ўключна з тэрыторыяй Белавежскай пушчы.

Турызм

У Пушчы, як з польскага так і з беларускага боку маюцца Музеі прыроды, адкрыты вальеры з рознымі відамі жывёл, камфартабельныя гасцініцы, абсталяваны адмысловыя турыстычныя маршруты (пешыя, конныя, аўтамабільныя), рэстараны з нацыянальнай кухняй. У Беларусі, на базе Пушчы ўсё часцей праводзяцца розныя канферэнцыі і сімпозіумы, у тым ліку і вельмі высокага міжнароднага ўзроўня.

Вялікая ўвага ў Пушчы надаецца паляўнічаму турызму, ажыццяўляецца міжнародны навуковы турызм, што спрыяе распаўсюджванню інфармацыі аб Белавежскай пушчы.

На беларускай тэрыторыі дзейнічае рэзідэнцыя беларускага Дзеда Мароза.

Гл. таксама

• Нацыянальны парк Белавежская пушча
• Еўрарэгіён Белавежская пушча

Спасылкі

Сусветная спадчына ЮНЕСКА, аб’ект № 33bis рус. • англ. • фр.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Белавежская пушча
• Белавежская пушча — ХХІ стагоддзе Архівавана 14 мая 2011.
• Нацыянальны парк «Белавежская пушча» Архівавана 13 верасня 2016. на афіцыйным сайце Рэспублікі Беларусь
• Нацыянальны парк «Белавежская пушча» Архівавана 23 жніўня 2011.
• Зубры анлайн — Вэбкамера ў Белавежскай пушчы на падкормавай пляцоўцы для зуброў, працуе кругласутачна ў рэжыме рэальнага часу
• Puszcza Białowieska — Dęby Архівавана 9 красавіка 2006. (польск.)
• Białowieski Park Narodowy — Drzewa (польск.)
• Белавежская пушча на сайце ЮНЕСКА