Перайсці да зместу

Чарнаморскі флот ВМФ СССР

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
(Пасля перасылкі з Чарнаморскі флот СССР)
Чарнаморскі флот ВМФ СССР
Чырванасцяжны Ваенна-марскі сцяг
Гады існавання 19351991
Краіна  СССР
Уваходзіць у Ваенна-марскога флоту СССР
Тып Ваенна-марскія сілы
Дыслакацыя Севастопаль, Феадосія, Новарасійск, Туапсэ, Цямрук, Таганрог
Удзел у Вялікая Айчынная вайна
Знакі адрознення Ордэн Чырвонага Сцяга

Чарнамо́рскі флот Вае́нна-Марско́га Фло́ту СССР стаў пераемнікам Чарнаморскага флоту Расійскай імперыі[1] і праіснаваў аж да распаду СССР. Пасля быў падзелены на Чарнаморскі флот ВМФ Расіі і Ваенна-марскія сілы Украіны (ВМС Грузіі караблёў са складу ЧФ СССР не перадавалася[2], аднак частка савецкіх баявых катараў была перададзена пасля Грузіі Украінай).

Узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга (1965).

16 снежня 1917 года ў Севастопалі быў створаны Ваенна-рэвалюцыйны камітэт, які ўзяў уладу ў свае рукі.

Маракі флоту прынялі актыўны ўдзел у рэвалюцыйных падзеях 1917 года і Грамадзянскай вайны — у складзе Азоўскай, Волжскай і Дняпроўскай ваенных флатылій і на сухапутных франтах. З дапамогай маракоў-чарнаморцаў у студзені 1918 г. савецкая ўлада была ўстаноўлена ў Феадосіі, Керчы, Еўпаторыі, Ялце, Адэсе, Растове.

Ключавую ролю ў перабазаванні флоту і выкананні загаду аб яго патапленні адыграў камандзір эсмінца «Керч» Уладзімір Кукель. Караблі, што засталіся ў Севастопалі, былі захопленыя германскімі войскамі, частка была ўведзена ў строй і выкарыстоўвалася немцамі, як частка германскіх сіл на Чорным моры (акрамя таго, у Севастопаль прыйшлі нямецкія субмарыны). Пасля сыходу немцаў некаторы час частку баяздольных караблёў кантралявалі мясцовыя белагвардзейскія часткі, аднак, пасля прыходу флоту Антанты, англічане і французы захапілі найбольш магутныя эсмінцы, дрэдноўт, тральшчыкі і нямецкія субмарыны, многія эсмінцы і падлодкі былі ўзарваныя або затопленыя, у браняносцаў і крэйсераў былі ўзарваныя машынныя аддзялення. Белагвардзейцы здолелі займець у сваё распараджэнне толькі стары крэйсер «Кагул», некалькі зношаных эсмінцаў і тральшчыкаў, і субмарыну «Качка». Пазней у іх распараджэнне трапілі некалькі іншых караблёў, уключаючы кананерскія лодкі.

У маі 1919 года Савецкая ўлада ў Крыме была адноўлена, але, неўзабаве, Крым быў заняты белагвардзейскімі войскамі генерала А. І. Дзянікіна. На чале з генералам Слашчовым, пры падтрымцы белага крэйсера «Кагул» і баявых караблёў краін Антанты белагвардзейцы атрымалі ў распараджэнне некалькі баявых караблёў былога Чарнаморскага флоту. У 1919 годзе ў Наварасійску ствараецца Белы Чарнаморскі флот пад камандаваннем УСПР. У 1920 годзе Антанта вярнула УСПР многія сучасныя караблі, захопленыя Антантай у немцаў, аднак падрыхтаваных экіпажаў не хапала і караблі выкарыстоўваліся перыядычна невялікімі групамі. Чарнаморскі флот быў перабазаваны ў Севастопаль. Да 1920 годзе ён ужо налічваў звыш 130 караблёў.

У канцы 1920 года пры эвакуацыі белагвардзейскіх войскаў П. Н. Урангеля караблі і судны Чарнаморскага флоту і гандлёвыя судны (агульным лікам звыш 150) сышлі ў Канстанцінопаль, адкуль частка флоту, рэарганізаваная 21 лістапада 1920 года ў Рускую эскадру была пераведзена ў порт Бізерта (Туніс). Гандлёвыя і дапаможныя караблі Чарнаморскага флоту і частка тральшчыкаў і кананерак, нягледзячы на супраціў часткі экіпажаў, былі прададзеныя прыватным італьянскім і французскім фірмам. Баявыя караблі, што засталіся да 1924 годзе ў Бізерце, былі ў дрэнным стане, акрамя таго, за іх вяртанне французы патрабавалі прызнання даўгоў Расійскай імперыі ад Савецкай Расіі. У выніку, караблі адправілі на злом.

У маі 1920 года ў складзе Рабоча-Сялянскага Чырвонага Флоту былі ўтвораны Марскія сілы Чорнага і Азоўскага мораў, якія ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях супраць Белага Чарнаморскага флоту.

Аднаўленне і рэканструкцыя флоту

[правіць | правіць зыходнік]

У 1921 годзе было прынята рашэнне аб аднаўленні Чарнаморскага флоту на аснове ВМС Чорнага і Азоўскага мораў (з 1935 года — зноў Чарнаморскі флот). Так, у 19201921 гадах былі дабудаваны закладзеныя падчас Першай сусветнай вайны на мікалаеўскіх верфях у якасці дэсантных транспартаў кананерскія лодкі тыпу «Эльпідыфор»: «Чырвоная Абхазія», «Чырвоны Аджарыстан», «Чырвоная Грузія» і «Чырвоны Крым». А да 7 лістапада 1923 года капітальна адрамантаваны і быў зноў уведзены ў баявы склад флоту браняпалубны крэйсер «Кагул», пераназваны 31 снежня 1922 года ў «Камінтэрн».

Да 1928 аднаўленне флоту было ў асноўным скончана, і пачалася яго тэхнічная рэканструкцыя. Флот быў узмоцнены за кошт баявых караблёў, пераведзеных з Балтыкі. У 19291937 гадах Чарнаморскі флот атрымаў звыш 500 новых баявых караблёў. Былі створаны ВПС флоту, берагавая абарона, сістэма СПА.

Вялікая Айчынная вайна

[правіць | правіць зыходнік]

Да пачатку Вялікай Айчыннай вайны на Чорным моры быў створаны добра абсталяваны па таго часу флот у складзе 1 лінкара, 5 крэйсераў, 3 лідараў і 14 эсмінцаў, 47 падводных лодак, 2 брыгад тарпедных катараў, некалькіх дывізіёнаў тральшчыкаў, вартавых і супрацьлодачных катараў, ВПС флоту (зв. 600 самалётаў) і моцнай берагавой абароны.

У склад Чарнаморскага флоту ўваходзілі Дунайская (да лістапада 1941) і створаная ў ліпені 1941 Азоўская ваенная флатыліі.

Высокая баявая гатоўнасць Чарнаморскага флоту сарвала спробы вывесці з ладу яго асноўныя сілы ў першыя ж дні вайны. Авіяцыя Чарнаморскага флоту ў адказ нанесла ўдары па Канстанцы, Суліне, Плаешці.

У ходзе вайны флот абараняў базы і ўзбярэжжа, абараняў свае камунікацыі, дзейнічаў на камунікацыях праціўніка, наносіў авіяўдары па яго берагавых аб'ектах.

Флот удзельнічаў у абароне Адэсы (1941) і Севастопаля (1941—1942); камандуючы флотам узначальваў Севастопальскі абарончы раён.

Важнае значэнне мела найбуйнейшая Керчанска-Феадасійская дэсантная аперацыя 19411942.

У 19421943 гадах Чарнаморскі флот удзельнічаў у бітве за Каўказ. Падводныя лодкі з Батумі і Поці здзяйснялі 600-мільныя пераходы для дзеянняў на камунікацыях праціўніка, надводныя сілы, авіяцыя і марская пяхота змагаліся за Наварасійск і ў раёне Туапсэ.

За гады вайны Чарнаморскі флот (не ўлічваючы дзеянні ўваходзячых у яго склад флатылій) высадзіў 13 дэсантаў. Гераічнымі старонкамі ў гісторыі Чарнаморскага флоту сталі дэсанты ў раёне Паўднёвай Азерэйкі і Станічкі (у раёне Мысхака) у лютым 1943 года, абарона «Малой зямлі», Наварасійская дэсантная аперацыя 1943, Керчанска-Эльцігенская дэсантная аперацыя 1943.

Азоўская ваенная флатылія, якая знаходзілася ў складзе Чарнаморскага флоту, сваімі дзеяннямі па падтрымцы сухапутных войскаў удзельнічала ў вызваленні партоў Азоўскага мора. Караблі і часткі Чарнаморскага флоту ўдзельнічалі ў вызваленні Крыма, Мікалаева, Адэсы, у Яска-Кішынёўскай аперацыі 1944 года. Дунайская ваенная флатылія, уваходзіла ў склад Чарнаморскага флоту, прайшла з баямі ад нізавінаў Дуная да Вены.

Пасляваенныя гады

[правіць | правіць зыходнік]

У пасляваенныя гады Чарнаморскі флот зведаў карэнную рэарганізацыю, папоўніўся новымі караблямі, іншым узбраеннем і ваеннай тэхнікай, рэактыўнай авіяцыяй. Караблі ЧФ удзельнічалі ў многіх працяглых марскіх і акіянскіх паходах, неслі баявую службу ў Міжземным моры і на Атлантыцы.

Распад СССР і падзел флоту

[правіць | правіць зыходнік]

Праблема статусу Чарнаморскага флоту, паўстаўшы на міждзяржаўным узроўні ў канцы 1991 — пачатку 1992 гадоў, адразу ж прывяла да канфрантацыі і зацяжнога крызісу ў расійска-ўкраінскіх адносінах[3].

24 жніўня 1991 года, гэта значыць задоўга да афіцыйнага спынення існавання СССР, Украіна, на падставе прынятага Вярхоўным Саветам «Акту абвяшчэння незалежнасці», прыступіла да стварэння суверэннай незалежнай дзяржавы, гарантам бяспекі і тэрытарыяльнай цэласнасці якога павінны былі стаць уласныя ўзброеныя сілы. У адпаведнасці з пастановай Вярхоўнага Савета Украіны «Аб воінскіх фарміраваннях на Украіне», прынятым у той жа дзень, усе воінскія фарміраванні, дыслакаваныя на яе тэрыторыі, былі фармальна перападпарадкаваныя Вярхоўнаму Савету Украіны. У кастрычніку 1991 года Вярхоўны Савет Украіны прыняў рашэнне аб перападпарадкаванне Украіне Чарнаморскага флоту.

30 снежня 1991 года ў Мінску адбылася сустрэча кіраўнікоў дзяржаў СНД, у ходзе якой краіны — удзельніцы СНД падпісалі шэраг дакументаў па ваенных пытаннях, у адпаведнасці з якімі міністэрства абароны былога СССР падлягала ліквідацыі, а замест яго стваралася Галоўнае камандаванне Узброеных сіл СНД. Дзяржавы СНД атрымалі права ствараць уласныя ўзброеныя сілы на базе частак і падраздзяленняў УС СССР, якія дыслакаваліся на тэрыторыі гэтых дзяржаў, за выключэннем тых з іх, якія прызнаваліся «стратэгічнымі сіламі» і павінны былі застацца пад аб'яднаным камандаваннем СНД.

Нягледзячы на тое, што Чарнаморскі флот меў статус аператыўна-стратэгічнага аб'яднання, які мог быць рэалізаваны толькі пры захаванні адзінства ў яго структуры, палітычнае кіраўніцтва Украіны трактовало мінскія пагадненні па-іншаму і фактычна першапачаткова ўзяло курс на раздзел флоту. З гэтым не магло пагадзіцца кіраўніцтва Расіі, асабісты склад і камандаванне Чарнаморскага флоту і ў асноўным па-прарасійску настроенае насельніцтва Крыма і Севастопаля. Пачалося супрацьстаянне, якое доўжылася ў агульнай складанасці больш за пяць гадоў.

5 красавіка 1992 года прэзідэнт Украіны Леанід Краўчук падпісаў Указ «Аб пераходзе Чарнаморскага флоту ў адміністрацыйнае падпарадкаванне Міністэрству абароны Украіны». 7 красавіка прэзідэнт Расійскай Федэрацыі Барыс Ельцын выдаў Указ «Аб пераходзе пад юрысдыкцыю Расійскай Федэрацыі Чарнаморскага флоту». «Вайна ўказаў» завяршылася сустрэчай двух прэзідэнтаў у Дагамысе. Абодва прэзідэнта адмянілі свае ўказы, было падпісана пагадненне аб далейшым развіцці міждзяржаўных адносін, у якім паказвалася на неабходнасць працягу перамоўнага працэсу па стварэнні ВМФ Расіі і ВМС Украіны на базе Чарнаморскага флоту.

3 жніўня 1992 года адбыліся расійска-ўкраінскія перамовы на вышэйшым узроўні. Прэзідэнты Расіі і Украіны падпісалі пагадненне аб прынцыпах фарміравання ВМФ Расіі і ВМС Украіны на базе Чарнаморскага флоту былога СССР, згодна з якім Чарнаморскі флот становіцца Аб'яднаным флотам Расіі і Украіны з аб'яднаным камандаваннем, захоўваючым сімволіку і атрыбуты ўжо не існаваўшага СССР. Працэс падзелу флоту праходзіў даволі балюча — многія вайскоўцы і іх сем'і былі вымушаныя пакінуць Севастопаль і змяніць грамадзянства. Большую частку караблёў спісалі і прадалі на металалом, зачынілася шмат прадпрыемстваў, якія абслугоўвалі флот, тысячы севастопальцаў засталіся без працы, горад пагрузіўся ў жорсткі эканамічны крызіс. У той жа час нявызначаны статус флоту працягваў заставацца крыніцай трэнняў паміж дзвюма дзяржавамі. Адносіны вайскоўцаў украінскага і расійскага флатоў, як адзначаюць крыніцы, заставаліся вельмі напружанымі, даходзячы часам да фізічнага супрацьстаяння паміж імі[4]. Сітуацыя, якая склалася ў 1993—1994-х гадах на паўвостраве знаходзілася на мяжы ўзбройнага канфлікту паміж Расіяй і Украінай[5][6].

Напружанасць удалося паступова знізіць падпісаннем двухбаковых пагадненняў паміж Расіяй і Украінай, на падставе якіх адбыўся раздзел Чарнаморскага флоту СССР з стварэннем Чарнаморскага флоту Расіі і ВМС Украіны з раздзельным базаваннем на тэрыторыі Украіны.

15 красавіка 1994 года ў Маскве прэзідэнты Расіі і Украіны Барыс Ельцын і Леанід Краўчук падпісалі Пагадненне аб паэтапным урэгуляванні праблемы Чарнаморскага флоту, у адпаведнасці з якім ВМС Украіны і Чарнаморскі флот РФ базіруюцца паасобна[7].

9 чэрвеня 1995 года прэзідэнты Расіі і Украіны Барыс Ельцын і Леанід Кучма падпісалі Пагадненне аб асобным базаванні расійскага Чарнаморскага флоту Расіі і Ваенна-марскіх сіл Украіны.

28 мая 1997 года кіраўнікі ўрадаў Расіі і Украіны падпісалі ў Кіеве тры пагадненні па Чарнаморскім флоце (ЧФ):

  • Пагадненне паміж Расійскай Федэрацыяй і Украінай аб параметрах падзелу Чарнаморскага флоту;
  • Пагадненне паміж Расійскай Федэрацыяй і Украінай аб статусе і ўмовах знаходжання Чарнаморскага флота Расійскай Федэрацыі на тэрыторыі Украіны;
  • Пагадненне паміж Урадам Расійскай Федэрацыі і Урадам Украіны аб узаемаразліках, звязаных з раздзелам Чарнаморскага флоту і знаходжаннем Чарнаморскага флота Расійскай Федэрацыі на тэрыторыі Украіны[8].

12 чэрвеня 1997 года на караблі расійскага Чарнаморскага флоту быў узняты гістарычны Андрэеўскі сцяг.

Працэс падзелу спадчыны былога Чырванасцяжнага Чарнаморскага флоту СССР і канчатковага фарміравання на яго базе Ваенна-марскіх сіл Украіны і Чарнаморскага флоту Расійскай Федэрацыі, у асноўным, завяршыўся да 2000 года. Да гэтага часу была таксама фармальна вырашаная праблема статусу Севастопаля як асноўнай ваенна-марской базы двух флатоў на Чорным моры.

Характэрны лёс савецкага авіяноснага крэйсера «Адмірал флота Савецкага Саюза Кузняцоў»: ён быў дабудаваны да 1989 года; у снежні 1991 года з прычыны свайго няпэўнага статусу прыбыў з Чорнага мора і далучыўся да расійскага Паўночнага флоту, у складзе якога застаецца па гэты дзень. Пры гэтым усе самалёты і лётчыкі засталіся на Украіне, паўторнае укамплектаванне адбылося толькі ў 1998 годзе. 4 лютага падводная лодка Б-177 з экіпажам Б-808 выйшла ў мора з афіцыйнай мэтай «вучэнні», але замест гэтага перайшла на Паўночны флот.

Будуючыся адначасова з «Адміралам Кузняцовым» авіяносны крэйсер «Вараг» (аднатыпны «Адміралу Кузняцову») да моманту распаду СССР знаходзіўся на 85-працэнтнай гатоўнасці і пазней быў прададзены Украінай Кітаю.

Камандуючыя флотам

[правіць | правіць зыходнік]

Камісары, члены Ваеннага савета

[правіць | правіць зыходнік]

Спісачны склад Чарнаморскага флоту (па стану на 1989—1991 гг.)

[правіць | правіць зыходнік]
Тып Бартавы нумар Назва У складзе флоту Сучасны стан Заўвагі
Крэйсеры
Крэйсер праекту 68-У1
101
«Жданаў»
З 1 снежня 1961 года
Выключаны са складу ВМФ — 10 снежня 1989
У 1991 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Крэйсер праекту 68А
105
«Міхаіл Кутузаў»
С 31 студзеня 1955 года
Выключаны са складу ВМФ — 3 ліпеня 1992
28 ліпеня 2002 года, у Дзень ВМФ, быў адчынены як карабель-музей у Новарасійске
Крэйсер праекту 1123
108
«Масква»
С 25 снежня 1967 года
Выключаны са складу ВМФ — 7 лістапада 1996
Флагманскі карабель. Да 1996 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1997 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Крэйсер праекту 1123
109
«Ленінград»
С 22 красавіка 1969 года
Выключаны са складу ВМФ — 5 снежня 1992
У 1995 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Крэйсер праекту 58
118
«Адмірал Галаўко»
С 22 студзеня 1968 года
Выключаны са складу ВМФ — 11 лістапада 2002
Да 2002 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал
Крэйсер праекту 1164
126
«Слава»
З 30 студзеня 1983 года
У страі  Расія
На службе ЧФ  Расія, пераназваны ў «Маскву». Флагманскі карабель
Вялікія супрацьлодачныя караблі
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-БФ
701
«Азоў»
З 19 лютага 1976 года
Выключаны са складу ВМФ — 2000
Да 2000 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61М
702
«Стрыманы»
З 30 снежня 1973 года
Выключаны са складу ВМФ — 29 мая 2001
Да 2001 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія як СКР. Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61
703
«Чырвоны Крым»
З 15 кастрычніка 1970 года
Выключаны са складу ВМФ — 11 лютага 1994
Да 1994 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1996 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61
705
«Скоры»
З 31 кастрычніка 1972 года
Выключаны са складу ВМФ — 22 лістапада 1997
Да 1997 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-Б
707
«Ачакаў»
З 28 лістапада 1973 года
Выключаны са складу ВМФ — 20 жніўня 2011
Да 2011 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Патоплены расійскімі вайскоўцамі ля ўваходу ў возера Донузлаў, для блакады караблёў ВМС Украіны[9][10][11].
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61
708
«Рашучы»
С 11 студзеня 1968 года
Выключаны са складу ВМФ — 1 лістапада 1989
Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61
710
«Чырвоны Каўказ»
З 25 верасня 1967 года
Выключаны са складу ВМФ — 1 мая 1998
Да 1998 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-Б
713
«Керч»
З 25 снежня 1974 года
У страі  Расія
На службе ЧФ  Расія
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61
714
«Камсамолец Украіны»
З 23 лістапада 1964 года
Выключаны са складу ВМФ — 31 снежня 1992
Да 1992 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-Б
715
«Мікалаеў»
З 8 лютага 1972 года
Выключаны са складу ВМФ — 31 снежня 1992
Да 1992 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1994 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61Э
724
«Жвавы»
З 22 студзеня 1965 года
Выключаны са складу ВМФ — 31 снежня 1990
Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61М
 ?
«Кемлівы»
З 21 кастрычніка 1969 года
У страі   Расія
На службе ЧФ  Расія
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61
 ?
«Здагадлівы»
З 23 лістапада 1961 года
Выключаны са складу ВМФ — 3 ліпеня 1992
Да 1992 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1994 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Эскадраныя мінаносцы
Эскадраны мінаносец праекту 31
743
«Бясшумны»
З 31 снежня 1951 года
Выключаны са складу ВМФ — у верасні 1994
Да 1994 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія як вучэбнае судна. Разабраны на метал
Эскадраны мінаносец праекту 56-М
243
«Празорлівы»
З 8 сакавіка 1960 года
Выключаны са складу ВМФ — 24 чэрвеня 1991
Разабраны на метал
Эскадраны мінаносец праекту 56-ЭМ
254
«Бядовы»
З 30 ліпеня  1958 года
Выключаны са складу ВМФ — 25 красавіка 1989
У 1989 годзе быў прададзены на злом у Турцыю
Эскадраны мінаносец праекту 56-М
 ?
«Няўлоўны»
З 7 красавіка 1969 года
Выключаны са складу ВМФ — 19 красавіка 1990
У 1991 годзе быў прададзены на злом у Індыю

Зноскі

  1. Черноморский флот // «Ташкент» — Ячейка стрелковая / [под общ. ред. А. А. Гречко]. — М. : Военное издательство Министерства обороны СССР, 1976. — С. 458—459. — (Советская военная энциклопедия : [в 8 т.]; 1976—1980).
  2. Чуприн К. В. Вооружённые силы стран СНГ и Балтии: справочник / Под общ. ред. А. Е. Тараса. — Мн.: Современная школа, 2009. — С. 619. — 832 с. 
  3. Андрей Федоровых.(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2015. Праверана 29 красавіка 2017.
  4. Холодна війна за Крим
  5. Евгений МАРЧУК: «Крым можно вернуть»
  6. КРИМ 94. Частина 5 «За крок до війни…» Архівавана 27 сакавіка 2019.
  7. История раздела Черноморского флота.
  8. Сообщение для СМИ «О направлении ноты МИД России по Черноморскому флоту» // Официальный сайт МИД РФ, 03 апреля 2014 года
  9. Минобороны Украины: Российские военные затопили корабль в Крыму
  10. BSNews :: Затопленный российский БПК «Очаков» в Донузлавской бухте / Фоторепортаж
  11. Российские военные затопили корабль у входа в озеро Донузлав