Чарнаморскі флот ВМФ СССР
| Чарнаморскі флот ВМФ СССР | |
|---|---|
 Чырванасцяжны Ваенна-марскі сцяг | |
| Гады існавання | 1935—1991 |
| Краіна |
 СССР |
| Уваходзіць у | Ваенна-марскога флоту СССР |
| Тып | Ваенна-марскія сілы |
| Дыслакацыя | Севастопаль, Феадосія, Новарасійск, Туапсэ, Цямрук, Таганрог |
| Удзел у | Вялікая Айчынная вайна |
| Знакі адрознення |
 |
Чарнамо́рскі флот Вае́нна-Марско́га Фло́ту СССР стаў пераемнікам Чарнаморскага флоту Расійскай імперыі[1] і праіснаваў аж да распаду СССР. Пасля быў падзелены на Чарнаморскі флот ВМФ Расіі і Ваенна-марскія сілы Украіны (ВМС Грузіі караблёў са складу ЧФ СССР не перадавалася[2], аднак частка савецкіх баявых катараў была перададзена пасля Грузіі Украінай).
Узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга (1965).
Гісторыя[правіць | правіць зыходнік]
Кастрычніцкая рэвалюцыя і Грамадзянская вайна[правіць | правіць зыходнік]
16 снежня 1917 года ў Севастопалі быў створаны Ваенна-рэвалюцыйны камітэт, які ўзяў уладу ў свае рукі.
Маракі флоту прынялі актыўны ўдзел у рэвалюцыйных падзеях 1917 года і Грамадзянскай вайны — у складзе Азоўскай, Волжскай і Дняпроўскай ваенных флатылій і на сухапутных франтах. З дапамогай маракоў-чарнаморцаў у студзені 1918 г. савецкая ўлада была ўстаноўлена ў Феадосіі, Керчы, Еўпаторыі, Ялце, Адэсе, Растове.
Ключавую ролю ў перабазаванні флоту і выкананні загаду аб яго патапленні адыграў камандзір эсмінца «Керч» Уладзімір Кукель. Караблі, што засталіся ў Севастопалі, былі захопленыя германскімі войскамі, частка была ўведзена ў строй і выкарыстоўвалася немцамі, як частка германскіх сіл на Чорным моры (акрамя таго, у Севастопаль прыйшлі нямецкія субмарыны). Пасля сыходу немцаў некаторы час частку баяздольных караблёў кантралявалі мясцовыя белагвардзейскія часткі, аднак, пасля прыходу флоту Антанты, англічане і французы захапілі найбольш магутныя эсмінцы, дрэдноўт, тральшчыкі і нямецкія субмарыны, многія эсмінцы і падлодкі былі ўзарваныя або затопленыя, у браняносцаў і крэйсераў былі ўзарваныя машынныя аддзялення. Белагвардзейцы здолелі займець у сваё распараджэнне толькі стары крэйсер «Кагул», некалькі зношаных эсмінцаў і тральшчыкаў, і субмарыну «Качка». Пазней у іх распараджэнне трапілі некалькі іншых караблёў, уключаючы кананерскія лодкі.
У маі 1919 года Савецкая ўлада ў Крыме была адноўлена, але, неўзабаве, Крым быў заняты белагвардзейскімі войскамі генерала А. І. Дзянікіна. На чале з генералам Слашчовым, пры падтрымцы белага крэйсера «Кагул» і баявых караблёў краін Антанты белагвардзейцы атрымалі ў распараджэнне некалькі баявых караблёў былога Чарнаморскага флоту. У 1919 годзе ў Наварасійску ствараецца Белы Чарнаморскі флот пад камандаваннем УСПР. У 1920 годзе Антанта вярнула УСПР многія сучасныя караблі, захопленыя Антантай у немцаў, аднак падрыхтаваных экіпажаў не хапала і караблі выкарыстоўваліся перыядычна невялікімі групамі. Чарнаморскі флот быў перабазаваны ў Севастопаль. Да 1920 годзе ён ужо налічваў звыш 130 караблёў.
У канцы 1920 года пры эвакуацыі белагвардзейскіх войскаў П. Н. Урангеля караблі і судны Чарнаморскага флоту і гандлёвыя судны (агульным лікам звыш 150) сышлі ў Канстанцінопаль, адкуль частка флоту, рэарганізаваная 21 лістапада 1920 года ў Рускую эскадру была пераведзена ў порт Бізерта (Туніс). Гандлёвыя і дапаможныя караблі Чарнаморскага флоту і частка тральшчыкаў і кананерак, нягледзячы на супраціў часткі экіпажаў, былі прададзеныя прыватным італьянскім і французскім фірмам. Баявыя караблі, што засталіся да 1924 годзе ў Бізерце, былі ў дрэнным стане, акрамя таго, за іх вяртанне французы патрабавалі прызнання даўгоў Расійскай імперыі ад Савецкай Расіі. У выніку, караблі адправілі на злом.
У маі 1920 года ў складзе Рабоча-Сялянскага Чырвонага Флоту былі ўтвораны Марскія сілы Чорнага і Азоўскага мораў, якія ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях супраць Белага Чарнаморскага флоту.
Аднаўленне і рэканструкцыя флоту[правіць | правіць зыходнік]
У 1921 годзе было прынята рашэнне аб аднаўленні Чарнаморскага флоту на аснове ВМС Чорнага і Азоўскага мораў (з 1935 года — зноў Чарнаморскі флот). Так, у 1920—1921 гадах былі дабудаваны закладзеныя падчас Першай сусветнай вайны на мікалаеўскіх верфях у якасці дэсантных транспартаў кананерскія лодкі тыпу «Эльпідыфор»: «Чырвоная Абхазія», «Чырвоны Аджарыстан», «Чырвоная Грузія» і «Чырвоны Крым». А да 7 лістапада 1923 года капітальна адрамантаваны і быў зноў уведзены ў баявы склад флоту браняпалубны крэйсер «Кагул», пераназваны 31 снежня 1922 года ў «Камінтэрн».
Да 1928 аднаўленне флоту было ў асноўным скончана, і пачалася яго тэхнічная рэканструкцыя. Флот быў узмоцнены за кошт баявых караблёў, пераведзеных з Балтыкі. У 1929—1937 гадах Чарнаморскі флот атрымаў звыш 500 новых баявых караблёў. Былі створаны ВПС флоту, берагавая абарона, сістэма СПА.
Вялікая Айчынная вайна[правіць | правіць зыходнік]
Да пачатку Вялікай Айчыннай вайны на Чорным моры быў створаны добра абсталяваны па таго часу флот у складзе 1 лінкара, 5 крэйсераў, 3 лідараў і 14 эсмінцаў, 47 падводных лодак, 2 брыгад тарпедных катараў, некалькіх дывізіёнаў тральшчыкаў, вартавых і супрацьлодачных катараў, ВПС флоту (зв. 600 самалётаў) і моцнай берагавой абароны.
У склад Чарнаморскага флоту ўваходзілі Дунайская (да лістапада 1941) і створаная ў ліпені 1941 Азоўская ваенная флатыліі.
Высокая баявая гатоўнасць Чарнаморскага флоту сарвала спробы вывесці з ладу яго асноўныя сілы ў першыя ж дні вайны. Авіяцыя Чарнаморскага флоту ў адказ нанесла ўдары па Канстанцы, Суліне, Плаешці.
У ходзе вайны флот абараняў базы і ўзбярэжжа, абараняў свае камунікацыі, дзейнічаў на камунікацыях праціўніка, наносіў авіяўдары па яго берагавых аб'ектах.
Флот удзельнічаў у абароне Адэсы (1941) і Севастопаля (1941—1942); камандуючы флотам узначальваў Севастопальскі абарончы раён.
Важнае значэнне мела найбуйнейшая Керчанска-Феадасійская дэсантная аперацыя 1941—1942.
У 1942—1943 гадах Чарнаморскі флот удзельнічаў у бітве за Каўказ. Падводныя лодкі з Батумі і Поці здзяйснялі 600-мільныя пераходы для дзеянняў на камунікацыях праціўніка, надводныя сілы, авіяцыя і марская пяхота змагаліся за Наварасійск і ў раёне Туапсэ.
За гады вайны Чарнаморскі флот (не ўлічваючы дзеянні ўваходзячых у яго склад флатылій) высадзіў 13 дэсантаў. Гераічнымі старонкамі ў гісторыі Чарнаморскага флоту сталі дэсанты ў раёне Паўднёвай Азерэйкі і Станічкі (у раёне Мысхака) у лютым 1943 года, абарона «Малой зямлі», Наварасійская дэсантная аперацыя 1943, Керчанска-Эльцігенская дэсантная аперацыя 1943.
Азоўская ваенная флатылія, якая знаходзілася ў складзе Чарнаморскага флоту, сваімі дзеяннямі па падтрымцы сухапутных войскаў удзельнічала ў вызваленні партоў Азоўскага мора. Караблі і часткі Чарнаморскага флоту ўдзельнічалі ў вызваленні Крыма, Мікалаева, Адэсы, у Яска-Кішынёўскай аперацыі 1944 года. Дунайская ваенная флатылія, уваходзіла ў склад Чарнаморскага флоту, прайшла з баямі ад нізавінаў Дуная да Вены.
Пасляваенныя гады[правіць | правіць зыходнік]
У пасляваенныя гады Чарнаморскі флот зведаў карэнную рэарганізацыю, папоўніўся новымі караблямі, іншым узбраеннем і ваеннай тэхнікай, рэактыўнай авіяцыяй. Караблі ЧФ удзельнічалі ў многіх працяглых марскіх і акіянскіх паходах, неслі баявую службу ў Міжземным моры і на Атлантыцы.
Распад СССР і падзел флоту[правіць | правіць зыходнік]
Праблема статусу Чарнаморскага флоту, паўстаўшы на міждзяржаўным узроўні ў канцы 1991 — пачатку 1992 гадоў, адразу ж прывяла да канфрантацыі і зацяжнога крызісу ў расійска-ўкраінскіх адносінах[3].
24 жніўня 1991 года, гэта значыць задоўга да афіцыйнага спынення існавання СССР, Украіна, на падставе прынятага Вярхоўным Саветам «Акту абвяшчэння незалежнасці», прыступіла да стварэння суверэннай незалежнай дзяржавы, гарантам бяспекі і тэрытарыяльнай цэласнасці якога павінны былі стаць уласныя ўзброеныя сілы. У адпаведнасці з пастановай Вярхоўнага Савета Украіны «Аб воінскіх фарміраваннях на Украіне», прынятым у той жа дзень, усе воінскія фарміраванні, дыслакаваныя на яе тэрыторыі, былі фармальна перападпарадкаваныя Вярхоўнаму Савету Украіны. У кастрычніку 1991 года Вярхоўны Савет Украіны прыняў рашэнне аб перападпарадкаванне Украіне Чарнаморскага флоту.
30 снежня 1991 года ў Мінску адбылася сустрэча кіраўнікоў дзяржаў СНД, у ходзе якой краіны — удзельніцы СНД падпісалі шэраг дакументаў па ваенных пытаннях, у адпаведнасці з якімі міністэрства абароны былога СССР падлягала ліквідацыі, а замест яго стваралася Галоўнае камандаванне Узброеных сіл СНД. Дзяржавы СНД атрымалі права ствараць уласныя ўзброеныя сілы на базе частак і падраздзяленняў УС СССР, якія дыслакаваліся на тэрыторыі гэтых дзяржаў, за выключэннем тых з іх, якія прызнаваліся «стратэгічнымі сіламі» і павінны былі застацца пад аб'яднаным камандаваннем СНД.
Нягледзячы на тое, што Чарнаморскі флот меў статус аператыўна-стратэгічнага аб'яднання, які мог быць рэалізаваны толькі пры захаванні адзінства ў яго структуры, палітычнае кіраўніцтва Украіны трактовало мінскія пагадненні па-іншаму і фактычна першапачаткова ўзяло курс на раздзел флоту. З гэтым не магло пагадзіцца кіраўніцтва Расіі, асабісты склад і камандаванне Чарнаморскага флоту і ў асноўным па-прарасійску настроенае насельніцтва Крыма і Севастопаля. Пачалося супрацьстаянне, якое доўжылася ў агульнай складанасці больш за пяць гадоў.
5 красавіка 1992 года прэзідэнт Украіны Леанід Краўчук падпісаў Указ «Аб пераходзе Чарнаморскага флоту ў адміністрацыйнае падпарадкаванне Міністэрству абароны Украіны». 7 красавіка прэзідэнт Расійскай Федэрацыі Барыс Ельцын выдаў Указ «Аб пераходзе пад юрысдыкцыю Расійскай Федэрацыі Чарнаморскага флоту». «Вайна ўказаў» завяршылася сустрэчай двух прэзідэнтаў у Дагамысе. Абодва прэзідэнта адмянілі свае ўказы, было падпісана пагадненне аб далейшым развіцці міждзяржаўных адносін, у якім паказвалася на неабходнасць працягу перамоўнага працэсу па стварэнні ВМФ Расіі і ВМС Украіны на базе Чарнаморскага флоту.
3 жніўня 1992 года адбыліся расійска-ўкраінскія перамовы на вышэйшым узроўні. Прэзідэнты Расіі і Украіны падпісалі пагадненне аб прынцыпах фарміравання ВМФ Расіі і ВМС Украіны на базе Чарнаморскага флоту былога СССР, згодна з якім Чарнаморскі флот становіцца Аб'яднаным флотам Расіі і Украіны з аб'яднаным камандаваннем, захоўваючым сімволіку і атрыбуты ўжо не існаваўшага СССР. Працэс падзелу флоту праходзіў даволі балюча — многія вайскоўцы і іх сем'і былі вымушаныя пакінуць Севастопаль і змяніць грамадзянства. Большую частку караблёў спісалі і прадалі на металалом, зачынілася шмат прадпрыемстваў, якія абслугоўвалі флот, тысячы севастопальцаў засталіся без працы, горад пагрузіўся ў жорсткі эканамічны крызіс. У той жа час нявызначаны статус флоту працягваў заставацца крыніцай трэнняў паміж дзвюма дзяржавамі. Адносіны вайскоўцаў украінскага і расійскага флатоў, як адзначаюць крыніцы, заставаліся вельмі напружанымі, даходзячы часам да фізічнага супрацьстаяння паміж імі[4]. Сітуацыя, якая склалася ў 1993—1994-х гадах на паўвостраве знаходзілася на мяжы ўзбройнага канфлікту паміж Расіяй і Украінай[5][6].
Напружанасць удалося паступова знізіць падпісаннем двухбаковых пагадненняў паміж Расіяй і Украінай, на падставе якіх адбыўся раздзел Чарнаморскага флоту СССР з стварэннем Чарнаморскага флоту Расіі і ВМС Украіны з раздзельным базаваннем на тэрыторыі Украіны.
15 красавіка 1994 года ў Маскве прэзідэнты Расіі і Украіны Барыс Ельцын і Леанід Краўчук падпісалі Пагадненне аб паэтапным урэгуляванні праблемы Чарнаморскага флоту, у адпаведнасці з якім ВМС Украіны і Чарнаморскі флот РФ базіруюцца паасобна[7].
9 чэрвеня 1995 года прэзідэнты Расіі і Украіны Барыс Ельцын і Леанід Кучма падпісалі Пагадненне аб асобным базаванні расійскага Чарнаморскага флоту Расіі і Ваенна-марскіх сіл Украіны.
28 мая 1997 года кіраўнікі ўрадаў Расіі і Украіны падпісалі ў Кіеве тры пагадненні па Чарнаморскім флоце (ЧФ):
- Пагадненне паміж Расійскай Федэрацыяй і Украінай аб параметрах падзелу Чарнаморскага флоту;
- Пагадненне паміж Расійскай Федэрацыяй і Украінай аб статусе і ўмовах знаходжання Чарнаморскага флота Расійскай Федэрацыі на тэрыторыі Украіны;
- Пагадненне паміж Урадам Расійскай Федэрацыі і Урадам Украіны аб узаемаразліках, звязаных з раздзелам Чарнаморскага флоту і знаходжаннем Чарнаморскага флота Расійскай Федэрацыі на тэрыторыі Украіны[8].
12 чэрвеня 1997 года на караблі расійскага Чарнаморскага флоту быў узняты гістарычны Андрэеўскі сцяг.
Працэс падзелу спадчыны былога Чырванасцяжнага Чарнаморскага флоту СССР і канчатковага фарміравання на яго базе Ваенна-марскіх сіл Украіны і Чарнаморскага флоту Расійскай Федэрацыі, у асноўным, завяршыўся да 2000 года. Да гэтага часу была таксама фармальна вырашаная праблема статусу Севастопаля як асноўнай ваенна-марской базы двух флатоў на Чорным моры.
Характэрны лёс савецкага авіяноснага крэйсера «Адмірал флота Савецкага Саюза Кузняцоў»: ён быў дабудаваны да 1989 года; у снежні 1991 года з прычыны свайго няпэўнага статусу прыбыў з Чорнага мора і далучыўся да расійскага Паўночнага флоту, у складзе якога застаецца па гэты дзень. Пры гэтым усе самалёты і лётчыкі засталіся на Украіне, паўторнае укамплектаванне адбылося толькі ў 1998 годзе. 4 лютага падводная лодка Б-177 з экіпажам Б-808 выйшла ў мора з афіцыйнай мэтай «вучэнні», але замест гэтага перайшла на Паўночны флот.
Будуючыся адначасова з «Адміралам Кузняцовым» авіяносны крэйсер «Вараг» (аднатыпны «Адміралу Кузняцову») да моманту распаду СССР знаходзіўся на 85-працэнтнай гатоўнасці і пазней быў прададзены Украінай Кітаю.
Камандуючыя флотам[правіць | правіць зыходнік]
- 11 студзеня 1935 — 15 жніўня 1937 г. флагман флоту 2 рангу Іван Кузьміч Кожанаў
- 15 жніўня — 30 снежня 1937 флагман флоту 2 рангу Пётр Іванавіч Смірноў-Святлоўскі
- студзень 1938 — сакавік 1939 флагман 2-га рангу Іван Сцяпанавіч Юмашаў
- 25 сакавіка 1939 — 23 красавіка 1943 г. віцэ-адмірал Піліп Сяргеевіч Акцябрскі
- 24 красавіка 1943 г. — 10 сакавіка 1944 г. віцэ-адмірал Леў Анатольевіч Уладзімірскі
- 10-28 сакавіка 1944 в. а. віцэ-адмірал Мікалай Яфрэмавіч Басісты
- 28 сакавіка 1944 г. — 18 лістапада 1948 адмірал Піліп Сяргеевіч Акцябрскі
- студзень-красавік 1945 года в. а. віцэ-адмірал Мікалай Яфрэмавіч Басісты
- 18 лістапада 1948 г. — 2 жніўня 1951 адмірал Мікалай Яфрэмавіч Басісты
- 2 жніўня 1951 — 12 ліпеня 1955 адмірал Сяргей Георгіевіч Гаршкоў
- 12 ліпеня — 8 снежня 1955 віцэ-адмірал Віктар Аляксандравіч Пархоменка
- 8 — 15 снежня 1955 адмірал в. а. Уладзімір Аляксандравіч Андрэеў
- 15 снежня 1955 — 3 лютага 1962 адмірал Уладзімір Апанасавіч Касатонаў
- 3 лютага 1962 — 9 снежня 1968 адмірал Серафім Яўгенавіч Чурсін
- 9 снежня 1968 г. — 7 сакавіка 1974 адмірал Віктар Сяргеевіч Сысоеў
- 7 сакавіка 1974 — 22 красавіка 1983 адмірал Мікалай Іванавіч Хоўрын
- 22 красавіка 1983 — 26 ліпеня 1985 адмірал Аляксей Міхайлавіч Калінін
- 26 ліпеня 1985 — кастрычнік 1991 адмірал Міхаіл Мікалаевіч Хранопула
Камісары, члены Ваеннага савета[правіць | правіць зыходнік]
- Роменец В. В. (18.11.17 — 1.3.18);
- Спіро В. Б. (2.3 — 6.4.18);
- Мікалай Паўлавіч Глебаў-Авілаў (14.5 — 18.6.18);
- Баранаў А. В. (8.5 — 21.10.20);
- Іван Мартыновіч Лудры (27.11.20 — 13.5.21);
- Іван Кузьміч Кожанаў
- Рудны М. М. (1920—1922);
- Шор І. І. (1921—1922);
- Багданаў М. С. (1922—1923);
- Зосімаў А. Г. (1922—1923);
- Анскін А. Я. (1923—1924 Гадах);
- Рыгор Пятровіч Кірэеў (1923—1926);
- Дзмітрый Сяргеевіч Дупліцкі (1925—1927);
- Уладзімір Паўлавіч Аўтухоў (1926);
- Рыгор Сяргеевіч Окунеў (1927—1930);
- Рыгор Іванавіч Гугін (1932—1937);
- Ізраіль Барысавіч Разгон (1936—1937);
- Сяргей Іванавіч Зямскоў (1937);
- Пётр Максімавіч Фельдман (1937—1938);
- Сяргей Дзмітрыевіч Марозаў (1938—1939);
- Васіль Андрэевіч Нікіцін (1939);
- Аляксей Цімафеевіч Мураўёў (1939—1940);
- Мікалай Міхайлавіч Кулакоў (4.5.40 — 28.12.43);
- Ілля Ільіч Азараў (26.10.41 — 6.3.43);
- Іван Васільевіч Рогаў (28.12.43 — 11.2.44, в. а.);
- Ілля Ільіч Азараў (люты 1944 — май 1947);
- Пётр Ціханавіч Бандарэнка (1947—1950);
- Мікалай Міхайлавіч Кулакоў (1950—1955);
- Рыгор Фядотавіч Быстрыкаў (1955—1957);
- Мікалай Антонавіч Торык (1957—1966);
- Іван Сямёнавіч Руднеў (5.2.66 — 5.5.75);
- Павел Мікалаевіч Мядзведзеў (5.5.75 — 2.01.81);
- Рудольф Мікалаевіч Ліхвонін (з 2.01.81 — 25.12.85);
- Уладзілен Пятровіч Някрасаў (з 25.12.85)
Спісачны склад Чарнаморскага флоту (па стану на 1989—1991 гг.)[правіць | правіць зыходнік]
| Тып | Бартавы нумар | Назва | У складзе флоту | Сучасны стан | Заўвагі |
|---|---|---|---|---|---|
| Крэйсеры | |||||
 Расія. У 1997 годзе быў прададзены на злом у Індыю | |||||
| Расія. Разабраны на метал | |||||
| Расія |
Расія, пераназваны ў «Маскву». Флагманскі карабель | ||||
| Вялікія супрацьлодачныя караблі | |||||
| Расія. Разабраны на метал | |||||
| Расія як СКР. Разабраны на метал | |||||
| Расія. У 1996 годзе быў прададзены на злом у Індыю | |||||
| Расія. Разабраны на метал | |||||
| Расія. Патоплены расійскімі вайскоўцамі ля ўваходу ў возера Донузлаў, для блакады караблёў ВМС Украіны[9][10][11]. | |||||
| Расія. Разабраны на метал | |||||
| Расія |
Расія | ||||
| Расія. Разабраны на метал | |||||
| Расія. У 1994 годзе быў прададзены на злом у Індыю | |||||
| Расія |
Расія | ||||
| Расія. У 1994 годзе быў прададзены на злом у Індыю | |||||
| Эскадраныя мінаносцы | |||||
| Расія як вучэбнае судна. Разабраны на метал | |||||
Памяць[правіць | правіць зыходнік]
-
Помнік героям Чарнаморскай эскадры 1941-1944 гг. у Севастопалі з выявай флагмана, лінкара «Севастопаль», у цэнтры зверху і спісам 28 баявых караблёў, якія праславіліся ў баях з нямецка-фашысцкімі захопнікамі -
На мемарыяльнай пліце ў танка-помніка вызваліцелям Сімферопаля ў скверы Перамогі ў Сімферопалі
.jpg)
Гл. таксама[правіць | правіць зыходнік]
- Чарнаморскі флот Расійскай імперыі
- Запасны камандны пункт Чарнаморскага флоту
- Караблі і суда забеспячэння ВМФ Расіі і СССР
- 5-я аператыўная эскадра
- Чарнаморскі флот ВМФ Расіі
- Ваенна-марскія сілы Украіны
Зноскі
- ↑ Черноморский флот // «Ташкент» — Ячейка стрелковая / [под общ. ред. А. А. Гречко]. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1976. — С. 458—459. — (Советская военная энциклопедия).
- ↑ Чуприн К. В. Вооружённые силы стран СНГ и Балтии: справочник / Под общ. ред. А. Е. Тараса. — Мн.: Современная школа, 2009. — С. 619. — 832 с.
- ↑ Андрей Федоровых.(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2015. Праверана 29 красавіка 2017.
- ↑ Холодна війна за Крим
- ↑ Евгений МАРЧУК: «Крым можно вернуть»
- ↑ КРИМ 94. Частина 5 «За крок до війни…» Архівавана 27 сакавіка 2019.
- ↑ История раздела Черноморского флота.
- ↑ Сообщение для СМИ «О направлении ноты МИД России по Черноморскому флоту» // Официальный сайт МИД РФ, 03 апреля 2014 года
- ↑ Минобороны Украины: Российские военные затопили корабль в Крыму
- ↑ BSNews :: Затопленный российский БПК «Очаков» в Донузлавской бухте / Фоторепортаж
- ↑ Российские военные затопили корабль у входа в озеро Донузлав
Літаратура[правіць | правіць зыходнік]
- Черноморский флот // «Ташкент» — Ячейка стрелковая / [под общ. ред. А. А. Гречко]. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1976. — (Советская военная энциклопедия).
Спасылкі[правіць | правіць зыходнік]
- Быў наш флот — гаспадар вод // zavtra.ru
- Чарнаморца — Героі Савецкага Саюза Архівавана 16 лістапада 2018.
 | |||
|---|---|---|---|
| |||
| |||
.svg){kind=small}