Усходнееўрапейскі тэатр ваенных дзеянняў Другой сусветнай вайны

Усходнееўрапейскі тэатр ваенных дзеянняў Другой сусветнай вайны
Усходнееўрапейскі тэатр ваенных дзеянняў Другой сусветнай вайны
	Асноўны канфлікт: Другая сусветная вайна
Дата	1 верасня 1939 — 10 мая 1945
Месца	СССР (еўрапейская частка),; Фінляндыя, Польшча, Чэхаславакія, Венгрыя,; Германія (усходняя частка),; Аўстрыя (усходняя частка),; Румынія, Балгарыя, Югаславія; на моры: Чорнае, Балтыйскае, Баранцавае, Белае, Азоўскае
Вынік	Безумоўная капітуляцыя Германіі
Праціўнікі
Польшча (з 1.09 да 6.10.1939) СССР (з 22.06.1941) Тува (да 14.10.1944) ; Польскі камітэт нацыянальнага вызвалення (з 21.06.1944); Албанія (з 10.1944); Югаславія (з 07.03.1945); Камуністычныя партызаны: НВАЮ (з 22.06.1941 па 7.03.1945); РСБА (з 07.1941 па 1942); СВБ (з 10.1941 па 1942); Гвардыя Людова → Армія Людова (з 6.01.1942 па 21.6.1944); НВПА (з 03.1943 па 09.1944); НВАА (з 27.06.1943 па 10.1944); НВАМ (з 08.1943 па 7.03.1945); ; ; Польшча (да 19.01.1945); Чэхаславакія (з 5.02.1942); Вялікабрытанія (з 7.09 да 22.10.1941); Змагарная Францыя (з 25.11.1942); ЗША (02.06 — 9.09.1944); Румынія (з 09.1944); Балгарыя (з 28.9.1944); Фінляндыя (з 09.1944); Пры падтрымцы: Мангольская Народная Рэспубліка; Нацыяналістычныя партызаны: Балі Комбетар (1939—1943); ЮВНР (13.5.1941—1942); Палеская Сеч (1941-1944) ; УНС (1943); БУСА (1943—1944); УПА (з 1943); ЛАС (з 1944); ;	Трэці рэйх Славакія (да 4.04.1945); Харватыя (з 1941); Сербія (1941—1944) ; Чарнагорыя (1943—1944) ; Албанія (1943—1944) ; Беларусь (з 11.1943) ; Македонія (1944) ; Венгрыя (з 15.10.1944) ; КВНР (з 14.11.1944) ; ;
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Усхо́днееўрапейскі тэа́тр вае́нных дзе́янняў Друго́й сусве́тнай вайны́ (1939—1945) — баявыя дзеянні ў Усходняй Еўропе падчас Другой сусветнай вайны.

У савецкай і расійскай гістарыяграфіі перыяд, які пачаўся з нападу Германіі на СССР 22 чэрвеня 1941 года і які завяршыўся разгромам Германіі ў маі 1945 года, называецца Вялікай Айчыннай вайной, а ваенныя дзеянні, якія вяліся СССР у перыяд 17.09.1939—22.06.1941, удзелам у Другой сусветнай вайне не лічацца.

Польшча. Фінляндыя. Прыбалтыка (верасень 1939 – чэрвень 1941)

1 верасня 1939 года Германія нападае на Польшчу. Вялікабрытанія і Францыя аб’яўляюць вайну Германіі, аднак ніякіх актыўных дзеянняў на Захадзе не робяць («Дзіўная вайна»). Нягледзячы на адчайны супраціў польскіх войскаў, да 8 верасня немцы зламалі ўсе ачагі супраціву і аблажылі Варшаву. Польскі ўрад эвакуіруецца з краіны, польская армія застаецца без камандавання. 17 верасня СССР, абапіраючыся на сакрэтнае дадатак да Дамовы аб ненападзе паміж Германіяй і СССР аб падзеле сфер ўплыву, урываецца на тэрыторыю Польшчы з усходу і займае Заходнюю Украіну і Заходнюю Беларусь. 28 верасня пала Варшава. Да 5 кастрычніка СССР і Германія завяршаюць раздзел Польшчы.

30 лістапада, пасля серыі праваліўшыхся перамоў аб абмене тэрыторыямі, СССР аб’яўляе вайну Фінляндыі і ўрываецца на яе тэрыторыю. Аднак савецкія войскі не змаглі з ходу прарваць умацаваную лінію Манергейма. Пасля разлютаваных баёў у лютым 1940 года Чырвоная Армія нарэшце прарывае ўмацаваную лінію, але ў сувязі са складанай міжнароднай абстаноўкай (СССР выключаны з Лігі нацый) савецкае кіраўніцтва вырашае спыніць наступленне і ўступае ў перамовы з Фінляндыяй. Па ўмовах дамовы мяжа на Карэльскім перашыйку была адсунута ад Ленінграда з 32 км да 150 км, хоць сакрэтным пратаколам да дамовы аб ненападзе з Германіяй уся Фінляндыя ставілася да зоны інтарэсаў СССР.

У чэрвені 1940 года СССР далучае Бесарабію, у жніўні — прыбалтыйскія дзяржавы^[8].

Германія вясной 1941 года заключае саюзныя дамовы з Венгрыяй, Румыніяй^[9], Балгарыяй, Фінляндыяй і Славакіяй і пачынае ўзмоцненую падрыхтоўку да нападу на СССР. Паводле афіцыйнай пазіцыі кіраўніцтва гітлераўскай Германіі, а таксама згодна з думкай шэрагу пасляваенных, у тым ліку сучасных, даследчыкаў, СССР адначасова рыхтаваўся да нападу на Германію.

Уварванне ў СССР. Летне-асенняя кампанія

22 чэрвеня 1941 года Германія пачала баявыя дзеянні на ўсім фронце савецка-германскай мяжы, пасля чаго абвясціла вайну СССР, парушыўшы тым самым пакт аб ненападзе. Вайну СССР абвясцілі таксама саюзнікі Германіі: Італія, Фінляндыя, Венгрыя, Румынія, Славакія, Балгарыя і Харватыя. Нягледзячы на перавагу Чырвонай Арміі ў колькасці ваеннай тэхнікі, вермахт у адрозненне ад яе быў цалкам мабілізаваны да пачатку баявых дзеянняў, а таксама змог дасягнуць шматразовай перавагі на напрамках галоўных удараў, што дазволіла яму прарвацца ўглыб савецкай тэрыторыі і ў шэрагу выпадкаў (Заходні фронт) акружыць савецкія войскі, размешчаныя ў выступах дзяржаўнай мяжы. Савецкім войскам Дырэктывай № 3, выдадзенай ўвечары 22 чэрвеня, загадвалася наносіць контрудары аж да захопу раёнаў, з якіх вермахт вёў ўварванне (Люблін і Сувалкі), але гэта аказалася нерэальным. На паўднёвым напрамку адбылася найбуйнейшая ў гісторыі танкавая бітва, у якім больш за 3 тысяч савецкіх танкаў пацярпелі паражэнне ад каля 700 нямецкіх, аднак гэты савецкі контрудар дазволіў войскам Паўднёва-Заходняга фронту часова пазбегнуць акружэння і адступіць да Кіева. Да канца першай дэкады ліпеня Германія захапіла Латвійскую, Літоўскую, Беларускую, значную частку Украінскай, частку Малдаўскай ССР.

У ходзе Смаленскай бітвы заняўшым месца загінулых у беластоцкім і мінскім катлах армій арміям другога стратэгічнага эшалона атрымалася на 2 месяцы затрымаць праціўніка. Пасля гэтага 2-я і 3-я танкавыя групы групы армій «Цэнтр» не працягнулі наступленне на Маскву, а падзяліліся, каб аказаць дапамогу групам армій «Поўнач» і «Поўдзень». Выйсці на блізкія подступы да Ленінграду вермахту так і не ўдалося, пачалася яго блакада. На поўдні вермахту ўдалося акружыць групіроўку сіл Паўднёва-Заходняга фронту ў раёне Кіева. Да кастрычніка 1941 года немцы занялі ўсходнюю частку Украіны, Крым (за выключэннем Севастопаля), Эстонію, заходнія вобласці РСФСР (Пскоўская, Смаленская, Бранская, Курская і іншыя). Страты вермахта за летне-восеньскую кампанію склалі 0,75 млн. чал., РСЧА — 5 млн.чал.

30 верасня — 2 кастрычніка нямецкія войскі аднавілі наступленне на Маскву, зноў дамагліся сур’ёзных поспехаў, аднак затым былі спыненыя.

Контрнаступленне пад Масквой (6 снежня 1941 года — 20 студзеня 1942 года)

У снежні 1941 года Чырвоная Армія перайшла ў контрнаступленне і адкінула захопнікаў ад Масквы, нанёсшы ім адчувальнае паражэнне. Пагроза Маскве была ліквідаваная. Гэтага ўдалося дасягнуць у многім дзякуючы інфармацыі савецкай разведкі аб тым, што Японія не нападзе на СССР да падзення Масквы, і перакідання часткі размешчаных на Далёкім Усходзе сілаў пад Маскву.

Аднак прадпрынятае Чырвонай Арміяй агульнае наступленне ў студзені — красавіку 1942 года не прывяло да катастрофы фронту абароны вермахта. Рашэнне пытання аб валоданні стратэгічнай ініцыятывай было адкладзена да летняй кампаніі 1942 года.

Летняя кампанія 1942 года. Пачатковы перыяд Сталінградскай бітвы (чэрвень 1942 — лістапад 1942)

І савецкі і нямецкі бакі чакалі ад лета 1942 года рэалізацыі сваіх наступальных планаў.

Асноўныя намаганні Чырвонай Арміі, па задумах Стаўкі ВГК, меркавалася засяродзіць на цэнтральным сектары савецка-германскага фронту. Планавалася таксама ажыццявіць наступленне пад Харкавам, у Крыме і прарваць блакаду Ленінграда.

Аднак прадпрынятае савецкімі войскамі ў маі 1942 года наступленне пад Харкавам скончылася катастрофай. Нямецкія войскі разграмілі савецкія войскі і самі перайшлі ў наступленне. У Крыме нямецкім войскам удалося разграміць савецкія войскі ў раёне Керчы і ўзяць штурмам Севастопаль. Абарона савецкіх войскаў на паўднёвым участку апынулася саслабленай. Карыстаючыся гэтым, нямецкае камандаванне распачало стратэгічнае наступленне на двух накірунках: на Сталінград і Каўказ. Пасля разлютаваных баёў пад Варонежам і ў Данбасе нямецкім войскам групы армій «Б» удалося прарвацца ў вялікую лукавіну Дона. У сярэдзіне ліпеня пачалася Сталінградская бітва, у якой савецкім войскам вялікім коштам удалося скаваць ударную групоўку праціўніка. Наступаўшая на Каўказ група армій «А» 23 ліпеня ўзяла Растоў-на-Доне і працягнула наступленне на Кубань. 12 жніўня быў узяты Краснадар. Аднак у баях у перадгор’ях Каўказа і пад Наварасійскам савецкія войскі спынілі праціўніка.

Тым часам на цэнтральным участку савецкае камандаванне распачало буйную наступальную аперацыю па разгрому ржэўска-сычэўскай групіроўкі праціўніка (9-й арміі групы армій «Цэнтр»). Аднак праводзячаяся з 30 ліпеня па канец верасня Ржэўска-Сычэўская аперацыя не ўвянчалася поспехам.

Не ўдалося таксама прарваць блакаду Ленінграда, хоць савецкі наступ прымусў нямецкае камандаванне адмовіцца ад штурму горада.

Карэнны пералом (лістапад 1942 — снежань 1943)

19 лістапада 1942 года пачалося наступленне савецкіх войскаў пад Сталінградам. 23 лістапада часці Сталінградскага і Паўднёва-Заходняга франтоў злучыліся ў горадзе Калач-на-Доне, акружыўшы 22 варожыя дывізіі.

Наступленне на цэнтральным участку фронту, якое пачалося 25 лістапада 1942 года, скончылася няўдачай для савецкіх войскаў (гл. Другая Ржэўска-Сычэўская аперацыя), аднак адцягнула на сябе значныя сілы вермахта.

Перамога на поўдні мела каласальнае значэнне для развіцця падзей ўсёй кампаніі. Яна стала першым буйным паражэннем Германіі ў Другой сусветнай вайне і адзначыла пачатак карэннага пералому на Усходнім фронце.

Савецкае камандаванне вырашыла выкарыстаць спрыяльную сітуацыю, узніклую пасля акружэння і разгрому нямецкіх войск пад Сталінградам і на Верхнім Доне (гл. Астрагожска-Расашанская і Варонежска-Касторненская аперацыі). Новы стратэгічны план уключаў буйную трохэтапную стратэгічную аперацыю^[10]: на першым этапе Бранскі фронт і левае крыло Заходняга фронту, узмацняемыя перакідваемымі з-пад Сталінграда войскамі Цэнтральнага фронту (пераназваны Данскі фронт), павінны былі разграміць 2-ю палявую і 2-ю танкавую арміі праціўніка пад Арлом. На другім і трэцім этапах аперацыі Калінінскі і Заходні франты павінны былі пачаць наступленне праз Веліж і з боку Кірава ў тыл ржэўска-вяземскай групоўцы праціўніка і злучыцца з войскамі Цэнтральнага фронту блізу Смаленска. Новае стратэгічнае наступленне павінна было пачацца 12 лютага з наступу на Арол і працягнуцца 15 лютага, пасля ўвядзення ў бой войскаў Цэнтральнага фронту.

Аднак нямецкае контрнаступленне пад Харкавам у лютым—сакавіку 1943 года сарвала выкананне савецкіх планаў і прывяло да стабілізацыі фронту.

У ліпені 1943 года нямецкае камандаванне паспрабавала вярнуць ініцыятыву ў свае рукі і разграміць Чырвоную Армію на Курскай дузе. Савецкія войскі стрымалі і выматалі нямецкую армію і ў выніку змаглі выйграць бітву. Пасля гэтага паражэння кіраўніцтва вермахта канчаткова страціла стратэгічную ініцыятыву, было вымушана адмовіцца ад наступальнай стратэгіі і да канца вайны перайшло да абароны.

Восенню 1943 года Чырвоная Армія вызваліла ад немцаў большую частку Украіны і частку Беларусі.

Наступленне ў Беларусі і на Заходняй Украіне (снежань — верасень 1944)

Зімой 1943—1944 гадоў Чырвоная Армія правяла наступленне на Украіне, дэблакіравала Ленінград, вызваліла Крым, выйшла да Карпатаў і ўступіла на тэрыторыю Румыніі. Грандыёзнае наступленне Чырвонай Арміі ў Беларусі і на Заходняй Украіне летам 1944 года завяршылася разгромам двух найбуйнейшых стратэгічных груповак вермахта ў цэнтры савецка-германскага фронту, прарывам нямецкага фронту на глыбіню да 600 км, поўным знішчэннем 26 дывізій і нанясеннем цяжкіх страт 82 нямецка-фашысцкім дывізіям. Савецкія войскі выйшлі на мяжу Усходняй Прусіі, занялі Прыбалтыку, уступілі на тэрыторыю Польшчы і падышлі да Віслы.

Наступленне ў Карэліі і на Балканах (верасень 1944 — студзень 1945)

Да верасня 1944 года савецкія войскі правялі аперацыі ў Карэліі і Запаляр’і. Фінляндыя выйшла з вайны і разарвала саюз з Германіяй. Аднак нямецкія войскі адмовіліся пакінуць тэрыторыю Фінляндыі. У выніку фінскім войскам давялося змагацца супраць сваіх былых саюзнікаў.

На Балканах Чырвоная Армія правяла буйную аперацыю, у выніку якіх былі звергнуты ўрады Румыніі і Балгарыі. Новыя прасавецкія ўрады абедзвюх краін абвясцілі вайну Германіі. У кастрычніку савецкія войскі ўступілі на тэрыторыю Венгрыі і дапамаглі антыфашысцкаму паўстанню ў Славакіі. У студзені 1945 года Чырвоная Армія захапіла Будапешт і прымусіла Венгрыю да капітуляцыі. Аднак прагерманскі ўрад у Венгрыі аказаўся значна больш папулярным, чым у Румыніі ці Балгарыі. Венгерскім камуністам так і не ўдалося сабраць армію для вайны супраць Германіі, а на баку Германіі венгерскія войскі працягвалі змагацца да канца вайны.

Завяршальная стадыя вайны. Капітуляцыя Германіі (студзень — май 1945)

З студзеня па красавік 1945 года савецкія войскі цалкам занялі Польшчу, Усходнюю Прусію, уступілі на тэрыторыю Аўстрыі. Для абароны Берліна нямецкае камандаванне сканцэнтравала больш за 1 млн. чалавек. Пасля зацятых баёў савецкія войскі ўварваліся ў горад. 28 красавіка паў рэйхстаг. 2 мая скончыліся баі ў Берліне, і капітуляваў гарнізон горада.

Аднак нямецкая армія працягнула супраціўленне супраць савецкіх войскаў. На тэрыторыі Чэхаславакіі была акружана вялікая групоўка генерал-фельдмаршала Ф. Шорнера. І хоць акт аб капітуляцыі у Карлхорсце быў падпісаны ў ноч з 8 мая на 9 мая, бітвы Другой сусветнай вайны ў Еўропе скончыліся толькі 11 мая. Больш за 860 тысяч немцаў было ўзята ў палон у выніку толькі Пражскай аперацыі.

Зноскі

↑ У 1943 годзе заключылі саюз з НВАА (гл. Мукьянскае пагадненне), аднак у тым жа годзе пайшлі на супрацоўніцтва з акупантамі.
↑ З 1 лістапада 1941 па 1942 год таксама вялі баявыя дзеянні супраць НВАЮ
↑ Таксама вялі баявыя дзеянні супраць савецкіх войскаў (перамір’е ў 1942—43 гадах) і Украінскай паўстанцкай арміі
↑ Олевська Республіка та Поліська січ: партизани в роки ІІ Світової війні. Володимир Гінда
↑ ТАРАС БОРОВЕЦЬ І «ПОЛІСЬКА СІЧ» — УПА(Б-Б) І РАДЯНСЬКІ ПАРТИЗАНИ. Володимир Дзьобак
↑ Таксама вялі баявыя дзеянні супраць савецкіх войскаў, арміі Краёвай і Палескай сечы
↑ Таксама вялі баявыя дзеянні супраць савецкіх войскаў
↑ Згодна з савецкай версіі прыбалтыйскія дзяржавы добраахвотна, па ўласнай просьбе ўвайшлі ў склад СССР
↑ «Гітлеру была патрэбна Румынія як стратэгічны плацдарм і як пастаўшчык нафты. Таму ён і акупаваў яе да пачатку вайны» (Маршал Іон Антанеску).
↑ Д. Гланц. Крупнейшее поражение Жукова. Катастрофа Красной Армии в Операции «Марс» 1942 г. — М.: АСТ: Астрель, 2006.

Гл. таксама

Кампаніі і бітвы Другой сусветнай вайны

Спасылкі

[1] У 1943 годзе заключылі саюз з НВАА (гл. Мукьянскае пагадненне), аднак у тым жа годзе пайшлі на супрацоўніцтва з акупантамі.

[2] З 1 лістапада 1941 па 1942 год таксама вялі баявыя дзеянні супраць НВАЮ

[3] Таксама вялі баявыя дзеянні супраць савецкіх войскаў (перамір’е ў 1942—43 гадах) і Украінскай паўстанцкай арміі

[4] Олевська Республіка та Поліська січ: партизани в роки ІІ Світової війні. Володимир Гінда

[5] ТАРАС БОРОВЕЦЬ І «ПОЛІСЬКА СІЧ» — УПА(Б-Б) І РАДЯНСЬКІ ПАРТИЗАНИ. Володимир Дзьобак

[6] Таксама вялі баявыя дзеянні супраць савецкіх войскаў, арміі Краёвай і Палескай сечы

[7] Таксама вялі баявыя дзеянні супраць савецкіх войскаў

[8] Згодна з савецкай версіі прыбалтыйскія дзяржавы добраахвотна, па ўласнай просьбе ўвайшлі ў склад СССР

[9] «Гітлеру была патрэбна Румынія як стратэгічны плацдарм і як пастаўшчык нафты. Таму ён і акупаваў яе да пачатку вайны» (Маршал Іон Антанеску).

[10] Д. Гланц. Крупнейшее поражение Жукова. Катастрофа Красной Армии в Операции «Марс» 1942 г. — М.: АСТ: Астрель, 2006.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]