Канфесіянальная гісторыя Беларусі

Дахрысціянскі перыяд

Звестак пра дахрысціянскі перыяд канфесійнай гісторыі Беларусі надзвычай мала. У навуковай літаратуры больш распрацаванымі з’яўляюцца рэцэпцыі язычніцтва ў фальклор і культуру Беларусі. У меньшай ступені захаваліся аўтэнтычныя звесткі пра дахрысціянскі перыяд. Такім чынам, эксплікуюцца ў асноўным другасныя звесткі, сабраныя на эмпірычным базісе сялянскай культуры. У той жа час, з дапамогай археалогіі атрымліваецца зладзіць культуралагічную рэканструкцыю тагачаснай язычніцкай касмалогіі.

Нягледзячы на беднасць эмпірычных матэрыялаў, істотна разумець, што працэс хрысціянізацыі на тэрыторыі Беларусі скончыўся надзвычай позна. Калі ў гарадах язычніцтва існавала на маргенэсе прыкладна з XV ст., то ў сялянскіх абшчынах яно было важным ментальна-культурным фактарам аж да ХХ стагоддзя. Таму язычніцкія рэцэпцыі ў сялянскую ментальнасць варта разглядаць як важны эмпірычны базіс, на аснове якога можна рабіць грунтоўныя вынікі.

Касмалагічна, варта заўважыць, што язычніцкая светабудова грунтавалася вакол салярных сімвалаў, што з’яўляецца характэрным для політэізму. Пярун, бог-грамавік, які паступова пачаў дамінаваць як галоўнае бажаство, мае грунтоўныя канатацыі да салярнасці. Салярныя канатацыі праглядаюцца і ў пазнейшым пакланенні богу ўрадлівага сонца, Дажбогу. Прыкладам з’яўляюцца таксама ўсе магчымыя канвергенцыі язычніцкага і хрысціянскага, як Каляды, дзе прысутнічаюць яскравыя салярныя канатацыі.

Асабліва важным элементам язычніцкай ментальнасці тагачаснага насельніцтва з’яўляўся пабытовы, штодзённы характар веры. Гэтая характарыстыка яскрава прасочваецца ў пазнейшыя эпохі, калі пабытовая культура беларусаў у сваёй архаічнасці застаецца спрэс загрувашчанай паганскімі сімваламі (доўгатэрміновае жыццё хатніх духаў: дамавік, лазнік, хлеўнік і інш., а таксама духаў навакольнай прыроды: лесавік, палявік, ой і інш.). Менавіта гэты пабытова-практычны элемент язычніцкай веры з’яўляецца асабліва важным і асабліва кансерватыўным для культуры, што выяўляецца як найлепш менавіта ў сялянскім жыцці, спрэс скіраваным на практычную рэалізацыю дзейнасці.

Хрысціянізацыя і двувер’е

Першая хрысціянская епархія на тэрыторыі сучаснай Беларусі была заснавана ў 992 годзе ў Полацку. Гэта была адміністрацыйная адзінка Кіеўскай мітраполіі Канстанцінопальскага патрыярхату. Тут жа быў пабудаваны Полацкі Сафійскі сабор, аналагі якога меліся таксама ў Кіеве і Ноўгарадзе. Неўзабаве, у 1005 годзе, ствараецца Тураўская епархія.

Ранняе з’яўленне хрысціянскіх епархій на тэрыторыі Полацкага і Тураўскага княстваў сведчыць пра працэс хрысціянізацыі не як пра аднамомантную і паспяховую падзею, але хутчэй як пра сімвалічны акт. Хрысціянізацыя ўяўляла сабой доўгатэрміновы, шматгранны працэс, які спалучаў у сабе асветніцкую, культурную і місіянерскую дзейнасць. Спачатку гэтая дзейнасць ажыццяўлялася сіламі візантыйскіх манахаў, а затым ужо намаганнямі і мясцовых дзеячаў.

Пра цяжкасці з хрысціянізацыяй беларускіх земляў сведчыць вялікая колькасць «словаў», якія тлумачылі хібы «паганскіх перажыткаў». Гэткія перажыткі заключаліся ў феномене двувер’я. Гэтыя павучэнні пісаліся такім чынам, каб артыкуляваная інфармацыя мела практычны, штодзённы ўжытак. Практычная форма пісьма сведчыла пра даволі шырокую практыку спалучэння хрысціянства з язычніцкай вераю, а таксама пра неабходнасць ідэалагічна-культурнага пераконвання насельніцтва ў недапушчальнасці такіх практык.

Ментальныя спалучэнні язычніцтва з хрысціянствам стваралі рэлігійныя гібрыды. Такое сімбіятычнае ўзаемапранікненне дзвюх рэлігій увасаблялася ў доўгатэрміновым феномене «народнага хрысціянства». У гэтым рэлігійным спалучэнні героі хрысціянскай веры надзяляліся якасцямі язычніцкіх багоў, ці хрысціянскія сюжэты міфалагізаваліся, тым самым ператвараючыся ў прадукты язычніцкай свядомасці. Дужа часта насельніцтва прымала назвы хрысціянскіх святых, разумеючы пад імі выключна паганскіх багоў, альбо на падставе хрысціянскіх сюжэтаў ці хрысціянскіх герояў ствараліся язычніцкія міфы. Гэтыя міфы маглі апісваць як феномены побытавага жыцця, так і касмалагічныя ўяўленні. Светапоглядна, насельніцтва прымала моўную матрыцу хрысціянства, у той час як семантычна знаходзілася ў паганскай веры.

Формы гібрыдызацыі рэлігіі не забяспечвалі негвалтоўны і татальны характар хрысціянізацыі. Мясцовае насельніцтва часта было супраць новай веры. Спробы хрысціянізацыі прыводзілі да гвалту, што вылівалася ў забойства святароў.

Прымаючы пад увагу бунты супраць хрысціянізацыі, можна меркаваць, што працэс быў інспіраваны ўладнымі структурамі. Па сутнасці, хрысціянізацыя была пэўнай уладнай палітыкай, якая мела слушныя прадпасылкі ў стасунках старажытнай Русі з Візантыяй. Менавіта княжацкая ўлада гарантавала бяспеку першых місіянераў. Без аховы гарадоў і княжацкай улады нельга было распачынаць будаўніцтва цэркваў і манастыроў.

Таму важным застаецца факт, што асноўным месцам лакалізацыі хрысціянскай рэлігіі былі гарады. Менавіта ў гарадах з’яўляліся храмы, ля гарадоў будаваліся манастыры. Можна лічыць, што хрысціянства як такое на беларускіх землях уяўляла сабой у першую чаргу гарадскі феномен. Менавіта ў гарадах жылі першыя святары і місіянеры. Дужа часта радыус місіянерскай дзейнасці супадаў з тэрыторыяй воласці (адміністрацыйнай часткі старажытнай Русі). Ужо ў ХV стагоддзі гэта прывяло да таго, што сучасныя даследчыкі з цяжкасцю могуць адрозніць тэрытарыяльную розніцу паміж воласцю і прыходам. Вельмі часта яны супадалі, прычым у свядомасці насельніцтва гэтыя розныя адміністрацыйныя адзінкі былі адным і тым жа. «Часам цяжка вырашыць, дзе заканчваецца прыход і пачынаецца воласць. Ці не дзве гэта розныя назвы той самай адміністрацыйнай адзінкі? Калі будавалася новая царква, то прыход падзяляўся, але аўтаматычна падзялялася і воласць. Справы пазямельнай абшчыны (воласці) і прыходу ніяк не размяжоўваліся». Гэтакія паняцці, як «храм», «горад», «воласць», былі сэнсава роднаснымі, а дужа часта і ідэнтычнымі.

Праваслаўе і каталіцтва

Гісторыя каталіцкай царквы на беларускіх землях пачынаецца з запрашэння ў Тураў нямецкага біскупа Рэйнберна. Але ж першае біскупства ствараецца толькі ў 1387 годзе Вялікім князем ВКЛ Ягайлам і зацвярджаецца Папам Рымскім у 1388 годзе. Спачатку біскупства падпарадкоўвалася папству, а з 1418 года — Гнезненскаму архібіскупу.

Нягледзячы на гэткае позняе стварэнне біскупства, быў зроблены шэраг крокаў па ўвядзенню каталіцтва на тэрыторыі ВКЛ і ў ранейшыя часы. Пра гэта сведчыць і пасланне Гедзіміна Рымскаму Папу. У пасланні Гедзімін, апроч скаргаў на крыжацкія свавольствы, дае абяцанне ахрысціцца самаму і ахрысціць увесь свой народ у каталіцтва. Але ж свае абяцанні ён не спраўджвае. Больш за тое, калі папскія паслы прыбылі ў Вільню, Гедзімін адмаўляецца ад сваіх намераў. На такое рашэнне паўплывалі як жамойты-язычнікі, так і большасць насельніцтва, якое ўжо некалькі стагоддзяў было праваслаўным.

Гэткая палітычная афарбоўка стасункаў з каталіцкай вераю праглядаецца і раней, калі каталіцтва толькі з’яўлялася ля межаў ВКЛ. Яскравым прыкладам з’яўляецца хрышчэнне Міндоўга. Калі той займаў княжацкі пасад у Наваградку, то быў вымушаны ахрысціцца ў праваслаўе, а ўжо ў 1252 годзе прымае каталіцтва з палітычных мэтаў і прымае карону ад Рымскага Папы. Нягледзячы на палітычную ангажаванасць дзяржаўнай палітыкі стасоўна каталіцтва, хрысціянская вера ўяўлялася надзвычай важным элементам у прыватным жыцці. Сын таго ж Міндоўга, Войшалк, «быў настолькі адданы праваслаўю, што прымае манаства і засноўвае манастыр».

Істотным момантам прасоўвання каталіцтва стала Крэўская унія, адным з пунктаў якой было прыняцце каталіцтва Ягайлам перад тым, як стаць каралём Польшчы. Гэта ж зрабілі і князі Вітаўт і Свідрыгайла, якія да перахросту ўжо хрысціліся ў праваслаўе. Аднак князь Скіргайла, які ўзначальваў усе цырымоніі перахрышчэння Ягайлы, не перайшоў у каталіцтва, а застаўся ў праваслаўі. Гэта было прадыктавана практычнымі патрэбамі, бо праваслаўнае насельніцтва ВКЛ ушаноўвала толькі ўладу праваслаўнага князя.

Далейшае пашырэнне каталіцтва на землях ВКЛ асацыюецца з павелічэннем ролі Польшчы. Менавіта прывілеі і сацыяльны статус польскай шляхты выклікалі жаданне з боку літоўскай шляхты пераходзіць у каталіцтва.

Рэфармацыя і контррэфармацыя

Біблія, надрукаваная Францыскам Скарынам у 1517 годзе. У тым жа годзе Марцін Лютэр прыбівае да дзвярэй Вітэнбергскага ўніверсітэта свае вядомыя «95 тэзісаў».

Этап рэфармацыі ў гістарычнай літаратуры лічыцца залатым векам беларускай гісторыі, бо характаразуецца як культурным, так і эканамічным росквітам. У гэты час шырока распаўсюджваюцца рэлігійныя дыспуты, кнігадрукаванне, масавы характар набывае будаўніцтва храмаў.

Рэфармацыя на беларускіх землях пачынаецца прыкладна ў той жа час, што і ва ўсёй Еўропе. У 1517 годзе Лютэр высоўвае тэзіс, што чалавек апраўданы перад Богам праз евангельскую веру і веру ў Хрыста. У гэты ж год Ф. Скарына ў Празе пачынае друкаваць Біблію.

Сіметрычнасць рэфармацыі ў ВКЛ і ў Еўропе тлумачыцца шматлікімі культурнымі кантактамі. Магнацкія дзеці вучыліся ў Еўропе. З сабой яны бралі вялікую світу шляхцічаў, якія таксама праходзілі абучэнне. Найбольш папулярнымі асветніцкімі цэнтрамі былі Кракаў, Прага, Вітэнберг, Кёнігсберг, Фларэнцыя. Ідэалогія Адраджэння і рэфарматарскія ідэі не маглі не зачапіць эліту Вялікага Княства, тым больш што да гэтага часу ўжо сто гадоў гусіты мелі магчымасць адкрыта прапаведаваць сваю веру, тым самым ствараючы глебу для рэфармісцкіх поглядаў. Дзякуючы гэтаму, ужо ў 60-я гады XVI ст. рэфармацыя набывае шырокі размах. У 1553 годзе князь Мікалай Радзівіл Чорны, адзін з найбольш уплывовых людзей у княстве, аб’яўляе, што спавядае Евангельскую веру. Аднчасова ў Гродне і ў Вільні ён адкрывае кальвінісцкія зборы, друкуе сваім коштам Катэхізіс.

У наступныя гады пратэстантамі робяцца амаль уся магнатэрыя і блізкая да іх шляхта: Валовічы, Глябовічы, Сапегі, Агінскія, Хадкевічы, Вішнявецкія і інш. Актыўна будуюцца пратэстанцкія зборы. Друкуюцца кнігі, падначаленае магнатам насельніцтва таксама пераходзіць у пратэстанты. Прастэтантызму спачувае ваявода ВКЛ, праваслаўны па веравызнанню К. Астрожскі. Ужо ў 1569 у сенаце ВКЛ было толькі двое непратэстантаў.

Ідэі прастэстантызму добра спалучаліся з культурнымі, палітычнымі і ідэалагічнымі памкненнямі эліты ВКЛ. Евангельскае вучэнне на той час было не толькі мэйнстрымам культуры, але і непаўторным культурным складнікам дзяржаўнай незалежнасці. Небяспека з боку Польшчы вымушала магнатэрыю шукаць альтарнатывы дзеля захавання суверэнітэту ВКЛ, а ідэя нацыянальнай дзяржавы і нацыянальнай веры як найбольш адпавядала патрэбам часу.

На шляху пашырэння сваёй веры пратэстанты робяць вялізарную працу. Пад кіраўніцтвам Мікалая Радзівіла праводзіцца сельскагаспадарчая рэформа, якая ліквідуе сялянскую грамаду. Гэта дазваляе разнастаіць вытворчасць, пачынаецца хуткі рост гарадоў і мястэчак. Рэфармацыя распачынае працэс урбанізацыі Вялікага Княства. Эканоміка пачынае дамінаваць у свядомасці, ёй цікавяцца не толькі ўладныя эліты, але ж і паэты. У гэты час менскі ваявода Ян Абрамовіч піша эканамічны трактат «Погляды ліцвіна на танную куплю і дарагі продаж збожжа». Тут жа паэт і філосаф Язэп Даманеўскі апісвае цвёрдую грамадзянскую пазіцыю і важнасць эканамічнага жыцця.

Будны смажыцца ў пекле за ерась — карыкатура з тагачаснага клерыкальнага друку

Васіль Цяпінскі — найбуйнейшы друкар на Беларусі з часоў Ф. Скарыны

На тэрыторыі ВКЛ распачынаецца масавае кнігавыдавецкая дзейнасць. Будны, Цяпінскі, Кавячынскі, Крышоўскі і інш. выдаюць вялікія па тым часе тыражы Катэхізіса. Кнігі набывае шляхта, каб распаўсюджваць евангельскую веру сярод сваіх сялян. Вялікім плюсам гэтых выданняў была зразумелая насельніцтву старабеларуская мова. У адрозненне ад лаціны і ад стараславянскай, яна не стварала моўнага бар’еру і магла быць пачута вялікай колькасцю народу.

Прынцыпы свабоды пачынаюць дамінаваць у свядомасці інтэлектуальнай эліты. Філосаф, кальвінісцкі прапаведнік, тэолаг, дэпутат рады Ашмянскага павета А. Волан піша працу «Аб палітычнай альбо грамадзянскай свабодзе». Пры непасрэднай падтрымцы Л. Сапегі, таксама пратэстанта, выдаюцца тры статуты Вялікага Княства. Гэта былі надзвычай прагрэсіўныя і ўдалыя дакументы, якія пастулявалі вольнасць асобы і ідэі самастойнасці Вялікага Княства.

На шырокае распаўсюджванне прастэстантызму павінны былі адрэагаваць асноўныя рэлігійныя плыні Вялікага Княства. Каталіцкае і праваслаўнае святарства было занепакоена гэтакім становішчам. Распачынаецца час контррэфармацыі.

Паводле праграмы Ватыкана, барацьба з рэфармацыяй павінна была адбывацца ў культурна-інтэлектуальнай плашчыні. На тэрыторыі ВКЛ такое стаўленне набыла асабліва яскравыя рысы. Паўсюдна арганізоўваліся дыспуты паміж пратэстантамі з аднаго боку і каталікамі і праваслаўнымі з другога.

Каталіцкая царква ў барацьбе з рэфармацыяй пачынае выкарыстоўваць свой галоўны ідэалагічны орган — Ордэн езуітаў, які распачынае шырокую дзейнасць на беларускіх тэрыторыях. Ствараецца найбуйнейшая сетка езуіцкіх калегіумаў. Адчыняецца ўніверсітэцкі цэнтр у Вільні (Віленская Езуіцкая акадэмія). Адзінства праграмы дазваляе знаходзіцца ў мэйнстрыме культуры навучэнцаў мясцовых калегіумаў. Адукацыя ў калегіуме давала гарантыю аднолькавасці падыходаў і аб’ёму ведаў ва ўсіх калегіумах, раскіданых па ўсёй Еўропе.

Менавіта ў езуіцкіх калегіумах адбываецца навуковая дзейнасць, філасофскія даследаванні. Дзякуючы езуіцкім калегіумам адукацыя робіцца даступнай і для ніжэйшых слаёў насельніцтва, якія не маглі дазволіць сабе навучэнне ў гарадах Еўропы. Адукацыя робіцца распаўсюджанай, як робіцца распаўсюджанай і лацінская мова. На тэрыторыю ВКЛ прыходзіць другая схаластыка, якая прыносіць схаластычныя інтэрпрэтацыі вучэнняў Платона і Арыстоцеля, а з тым і найноўшыя інтэлектуальныя стратэгіі Еўропы. Езуіты заслугоўваюць давер у мясцовага насельніцтва, за кошт чаго значная яго частка прымае каталіцтва ці, прынамсі, не пераходзіць у пратэстанты.

Уніяцтва

Праваслаўнае духавенства таксама адчувала небяспеку з боку рэфармацыі, таму часта вымушана было абапірацца на досвед ордэна езуітаў . Пашырэнне пратэстантызму, а таксама заваёва Канстанцінопаля туркамі прывялі да цесных кантактаў праваслаўнага і каталіцкага духавенства.

Першай спробай аб’яднання каталіцтва і праваслаўя стаў Фларэнційскі сабор, які быў скліканы па ініцыятыве Кіеўскага мітрапаліта, Ісіда. А ўжо 9 кастрычніка 1596 года была абвешчана Брэсцкая царкоўная унія. Па выніках уніі праваслаўная царква Рэчы Паспалітай пераходзіла пад пратэктарат Папы Рымскага з умовай захавання абраднасці набажэнства.

Але унія была падтрымана не ўсімі праваслаўнымі. Паўстанне гарадскога насельніцтва, катэгарычная адмова зацвярджаць унію з боку некаторых святароў прывялі да расколу праваслаўнай царквы Рэчы Паспалітай. Большая частка перайшла ва ўніяцтва, меншая (гарадская частка) засталася ў праваслаўі. Сялянскае насельніцтва не разумела ні польскай, ні стараславянскай моў, таму ўніяцкія прыходы, якія выкарыстоўвалі беларускую мову, прыцягнулі да сябе значныя колы сялянскага насельніцтва. Такім чынам, уніяцтва зрабілася найбуйнейшай канфесіяй у Рэчы Паспалітай.

Нягледзячы на негатыўныя стасункі паміж канфесіямі, ідэалагічная вайна паміж праваслаўем і уніятамі рэдка даводзіла да крыві. Значна часцей яна ўвасаблялася ў рэлігійных дыспутах і палемічнай літаратуры, якая зрабілася надзвычай папулярнай пад канец XVI і ў пачатку XVII стагоддзяў. Такім чынам, калі адны епіскапы (П. Скарга, І. Пацей, І. Руцкі, І. Кунцэвіч) выступалі за абарону уніі, то іншыя (М. Сматрыцкі, Л. Карповіч, С. Зізаній, А. Філіповіч, І. Барэцкі) былі катэгарычна супраць.

Асноўнай крыніцай пашырэння уніі зрабіўся візантыйскі ордэн «Базыльянаў», які вёў місіянерскую дзейнасць сярод мясцовага насельніцтва.

Рэлігійная канфрантацыя XVII—XVIII ст.ст

Асноўны артыкул: Канфесійная сітуацыя ў ВКЛ XVI-XVIII стагоддзяў

Рэлігійная палітыка Расійскай Імперыі

Непрадуманая рэлігійная палітыка польскага боку ў Рэчы Паспалітай прывяла да ўтварэння шэрагу рэлігійных канфедэрацый. Канфедэрацыі ставілі за мэту роўнасць у правах дысідэнтаў (некаталіцкага насельніцтва) з каталікамі. Утварыліся пратэстанцкая канфедэрацыя ў Торуне і праваслаўная ў Слуцку. Падтрымаўшы гэтыя канфедэрацыі, Прусія і Расійская Імперыя ажыццявілі падзел Рэчы Паспалітай. Да гэтага падзелу далучылася і Аўстра-Венгерская Імперыя. У выніку дзяржава Рэч Паспалітая знікла, а беларускія землі перайшлі пад уладу Расіі.

Адразу пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай Расійская імперыя пачала актыўную рэлігійную палітыку. Напачатку была падпарадкавана расійскай уладзе каталіцкая царква. Аднабаковымі ўказамі Кацярыны II было створана своеасаблівае дзяленне каталіцкай царквы ў Расійскай імперыі, што не было зацверджана Рымам. Асаблівымі загадамі была створаная палітычная і эканамічная залежнасць касцёлу ад Расійскай дзяржавы. Настаяцелямі манастыроў маглі быць толькі падданыя Расійскай імперыі. Таксама быў уведзены шэраг абмежаванняў на будаўніцтва касцёлаў. Некаторыя касцёлы былі разбураны дзеля будаўніцтва абарончых умацаванняў.

У той жа час, шляхта атрымала прывілеі расійскага дваранства, дзякуючы гэтаму каталіцтва зрабілася афіцыйнай рэлігіяй некаторых народаў Расійскай імперыі. Нягледзячы на гэта, праводзілася адмысловая лінія падзелу па рэлігійнаму прынцыпу падданых Расійскай імперыі. Калі за каталіцкай часткай захоўвалася прыналежнасць да Каралеўства Польскага ў складзе Расійскай імперыі, то праваслаўныя лічыліся расійскімі падданымі, жыхарамі «Паўночна-заходняга» краю Расійскай імперыі.

Пасля паўстання 1830 года рэлігійная палітыка карэктуецца. Ліквідуецца унія, а ўніяты пераходзяць у праваслаўе. Запрашаецца вялікая колькасць расійскіх святароў, якія, разам з польскай актыўнасцю, артыкулююць, што нацыянальная прыналежнасць залежыць ад рэлігійнага веравызнання. Такім чынам, менавіта ў гэты час беларускае насельніцтва падзяляецца па рэлігійнаму прынцыпу на рускі і польскі народ у складзе Расійскай імперыі. За каталіцкім насельніцтвам ушаноўваюцца правы польскай нацыянальнасці, за праваслаўным — расійскай.

Рэлігійная палітыка СССР

Пасля ўсталявання Савецкай дзяржавы і атрымання незалежнасці Польшчай (1918), а таксама па заканчэннісавецка-польскай вайны беларускія землі былі падзеленыя. На гэтых дзвюх тэрыторыях праводзілася выключна розная рэлігійная палітыка.

У Заходняй Беларусі праводзілася даволі агрэсіўная палітыка акаталічвання. У той жа час абмежаваныя рэлігійныя свабоды дазвалялі існаваць праваслаўнаму і пратэстанцкаму насельніцтву. Як каталіцтва, так і праваслаўе былі вымушаны праводзіць палітыку частковай беларусізацыі.

Ва Усходняй Беларусі праводзілася кардынальна іншая палітыка. Храмы разбураліся, святарства фізічна вынішчалася. Царква разглядалася як класавы вораг, з якім трэба змагацца. Хуткі рост гарадоў, калектывізацыя, ідэалагічная праца савецкіх органаў прывялі да перарыву традыцыі. Маладое насельніцтва больш не выхоўвалася ва ўмовах традыцыйнай рэлігійнасці, таму дужа часта выкарыстоўвалася ў інспірацыі ганенняў на царкву і вернікаў.

Далучэнне Заходняй Беларусі і пачатак Вялікай Айчыннай вайны прымусілі савецкае кіраўніцтва змякчыць гвалт у дачыненні да рэлігіі. Акупацыйныя войскі не перашкаджалі набажэнствам і не асабліва агрэсіўна ставіліся да рэлігіі, таму і савецкі ўрад быў вымушаны палепшыць стасункі з рэлігіяй. Такім чынам, ваенны і пасляваенны перыяд характарызуецца рэлігійнай адлігай. У той жа час, адліга характэрна ў большай ступені для праваслаўнай царквы. Іншыя канфесіі былі занядбаны і не атрымлівалі падобных палёгкаў.

Ужо пасля Вялікай Айчыннай вайны курс дзяржавы кардынальна змяняецца. У 1947 годзе таварыства ваяўнічых атэістаў рэфармуецца ў ідэалагічна-асветніцкае таварыства «Веды». Цяпер курс улады накіраваны не на фізічнае знішчэнне царквы, але на ідэалагічны ўціск. У гэты час рэлігія разглядаецца як старажытны перажытак, які трэба пераадольваць з дапамогай асветніцка-ідэалагічнай дзейнасці.

Падчас Хрушчоўскай адлігі была пастаўлена задача дасягнення камунізму на працягу 20 гадоў. Такім чынам, рэлігія зрабілася кардынальнай перашкодай для дасягнення мэты. Дзеля гэтага рэлігія павінна была знікнуць, што было прадыктавана тэарэтычна-ідэалагічнымі пастулатамі савецкага ладу. У гэтай жа праграме БССР павінна была стаць першай атэістычнай краінай Савецкага саюза, таму на гэтых тэрыторыях гвалт у дачыненні да царквы адбываўся ў надзвычайных маштабах.

У 1970-я гады рэлігія аб’яўляецца «згасаючай з’явай». Высоўваецца тэорыя аб «крызісе рэлігіі». У гэты час рэлігія існуе як маленькія астравы на тле спрэс атэістычнай дзяржавы. Рэлігія выкрываецца як форма псіхічнай, сацыяльнай і культурнай дэвіяцыі. Святарам забараняецца прапаведаваць па-за цэрквамі, а ў храм робіцца прымальным хадзіць толькі людзям сталага веку. Падобныя ўціскі лічыліся ідэалагічна правільнымі, бо рэлігія інтэрпрэтавалася як феадальна-капіталістычны перажытак. З іншага боку, рэлігія лічылася формай дэвіяцыі, якая падлягала псіхалагічна-медыцынскаму лячэнню. У той жа час, 1970-я гады не былі такімі агрэсіўнымі ў дачыненні да царквы, як гады «Хрушчоўскай адлігі». Па сутнасці, пасля прыходу да ўлады Брэжнева сітуацыя з царквой выключна не змянілася, заставалася стабільна крызіснай.

Сучаснасць

Асноўны артыкул: Сучасны стан рэлігійных устаноў і рэлігійнасці ў Рэспубліцы Беларусь

Літаратура

• Акінчыц С. Залаты век Беларусі. Мн., 2002.
• Аничков Е. В. Язычество и Древняя Русь. — СПб., 1914. — 136 с.
• Багдановіч А. Перажыткі старажытнага светасузірання ў Беларусі. Этнаграфічны нарыс. — Мн.: Беларусь, 1995 — 186 с.
• Баравы Р. (2003). "Хрысціянізацыя тэрыторыі Полацкай і Тураўскай епархій X—XIV ст". Беларускі гістарычны агляд. 10.
• Васілевіч Н. (2006). "Рэлігійнае поле Беларусі — асноўныя этапы эвалюцыі". Палітычная сфера (6): 83–90.
• Васілевіч Н. Рэлігійны рэнесанс у постсавецкіх грамадствах.
• Власовський І. Нарис історії української православної церкви. Ню-Йорк — Київ — Бавнд-Брук, 1990. — 294 с.
• Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Мінск, Ураджай, 2001. — 154 с.
• Ганчарук І. (2001). "Палітыка рускага самадзяржаўя ў адносінах да каталіцкага касцёла 1772-1830 гг". Наша вера (3(17)).
• Гісторыя хрысціянства на Беларусі :: Рыма-каталіцкі Касцёл на Беларусі
• Ґудзяк Б. Криза і реформа: Київська митрополія, Царгородський патріархат і генеза Берестейської унії / Перекл. М. Габлевич; Під ред. О. Турія. Інститут Історії Церкви Львівської Богословської Академії. – Львів, 2000. – 426 с.
• Ермаловіч М. Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае. — Мн.: «Беллітфонд», 2000. — 448 с.
• Канфесіі на Беларусі (к. XVIII — XX ст.) / Грыгор’ева В. В., Завальнюк У. М., Навіцкі У. І., Філатава А. М.; Навук. рэд. У. І. Навіцкі. — Мн.: ВП «Экаперспектыва», 1998. — 340 с.
• Конан Ул. Беларуская ідэя і місія Беларусі // Беларуская думка. 1992. № 11—12.
• Конан Ул. Беларуская нацыянальная ідэя: гістарычны аспект і сучасныя праблемы (недаступная спасылка)
• Лурье С. Община, империя, православие в русской этнической картине мира XV—XVII вв. // ОЗ. 2001. № 1. С. 105.
• Мальдзіс А. Як жылі нашыя продкі ў XVIII стагоддзі. — Мн.: Лімарыус, 2001. — 383 с.
• Мараш Я. Очерки истории экспансии католической церкви в Белоруссии в XVIII в. — Мн.: «Ураджай», 1974. — 215 с.
• Марозава С. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1956—1839 гады). — Гродна: БГПІ, 2001. — 195 с.
• Об историческом значении «Крещения Руси» // Генезис и развитие феодализма в России. Ленинград, 1987. С. 20—58.
• Падокшын С. Каб край быў вольным… Беларуская Рэфармацыя і ідэя сувэрэнітэту.
• Потій І. Унія греків з костьолом римським 1595 року.
• Рэлігія і царква на Беларусі. — Мн.: БелЭн, 2001. — 368 с.
• Яковенко Н. М. Реформа грецької церкви: унія, оновлення православ’я.
• Siemakowicz M. Polityka polska wobec szkolnictwa białoruskiego w okresie odbudowy państwowości polskiej. «Białoruskiе Zeszyty Historyczne», Nr 15, 2001, s. 42.
• Skinner B. Eighteenth-Century Social Values of the Uniate Church // The Geopolitical Place of Belarus in Europe and the World. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego, 2006. — 240 p. ISBN 978-83-60694-03-9

Крыніца артыкула: Смалякоў Д. А. Феномен рэлігійнасці ў кантэксце гісторыі беларускай культуры. Дыпломная работа. Мінск, 2008.