Волга

Волга
Рака Волга ў Яраслаўлі увосень
Характарыстыка
Даўжыня	3531 км
Басейн	1 360 тыс. км²
Расход вады	7 710 м³/с
Вадацёк
Выток	Валдайскае ўзвышша
• Месцазнаходжанне	Валдайскае ўзвышша, Цвярская вобласць
• Вышыня	225 м
• Каардынаты	57°15′05″ пн. ш. 32°28′05″ у. д.
Вусце
• Месцазнаходжанне	Каспійскае мора
• Вышыня	-28 м
• Каардынаты	45°41′50″ пн. ш. 47°51′45″ у. д.
Размяшчэнне
Водная сістэма	Каспійскае мора
Краіны	Расія Казахстан
Код у ДВР	08010100112110000000017, 08010400312112100000019, 08010100412110000000017, 08010400712110000000017, 11010002412110000000017, 11010000312110000000017, 08010100812110000000017 і 11010002212110000000017
Вадазбор Волгі
вусце
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Волга (мар.: Юл, татар.: Идел, чувашск.: Атӑл, эрз.: Рав, ст.-слав: Вльга, каз.: Едiл) — рака ў Еўропе. Даўжыня 3531 км.

Вадазбор 1360 тыс. км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 7,71 тыс. м³/сек.

Паходжанне назвы

У антычных аўтараў першых стагоддзяў н. э. (Клаўдзій Пталемей і Аміян Марцэлін) Волга звалася Ра, лац. Rha (эрз. Раў — абедзве назвы іранскага паходжання). У сярэднявеччы вядомая пад назвай Ітыль (сучасныя назвы тат. Ідэль, İdel, каз. Еділ, Едзіль, Edil). Руская назва Волга паходзіць хутчэй за ўсё ад праславянскага Vьlga, волглый — волога — вільгаць. За славянскую версію паходжання назвы кажа наяўнасць рэк Влга ў Чэхіі і Вільга ў Польшчы.

Геаграфічныя звесткі

Волга бярэ пачатак на Валдайскім узвышшы (на вышыні 229 м), упадае ў Каспійскае мора. Вусце ляжыць на 28 м ніжэй узроўня мора. Агульнае падзенне — 256 м. Волга — найбуйнейшая ў свеце рака ўнутранага сцёку, гэта значыць не ўпадае ў сусветны акіян. Дэльта Волгі — буйнейшая ў Еўропе.

Рачная сістэма басейна Волгі ўключае 151 тыс. вадацёкаў (рэкі, ручаі і часовыя вадацёкі) агульнай працягласцю 574 тыс. км. Волга прымае каля 200 прытокаў. Левыя прытокі шматлікія і больш шматводныя, чым правыя. Пасля Камышына значных прытокаў няма.

Басейн Волгі займае каля 1/3 Еўрапейскай тэрыторыі Расіі і распасціраецца ад Валдайскага і Сярэднярускага ўзвышшаў на захадзе да Урала на ўсходзе. Асноўная, сілкавальная частка вадазборнай плошчы Волгі, ад вытока да гарадоў Ніжняга Ноўгарада і Казані, размешчана ў лясной зоне, сярэдняя частка басейна да гарадоў Самары і Саратава — у лесастэпавай зоне, ніжняя частка — у стэпавай зоне да Валгаграда, а паўднёвей — у паўпустыннай зоне. Волгу прынята дзяліць на 3 часткі: верхняя Волга -ад вытока да вусця Акі, сярэдняя Волга — ад упадзення Акі да вусця Камы і ніжняя Волга — ад упадзення Камы да вусця.

Выток

Выток Волгі знаходзіцца каля паўднёва-заходняй ускраіны вёскі Волга-Верхаўскае Асташкаўскага раёна Цвярской вобласці. Ёсць некалькі крыніц, злучаных паміж сабой у невялікі вадаём, адна з іх лічыцца вытокам Волгі. Вакол крыніцы была пабудавана капліца, да якой вядзе мост. З вадаёма выцякае звычайны ручай шырынёй 50-100 см і глыбінёй да 30 см. Вада ў ручаі мае чырвона-чорнае адценне, у засушлівае лета гэты ручай у межах вёскі Волга-Верхаўскае часта перасыхае.

У раёне вытока ракі — запаведнік які ўключае запаведныя лясы агульнай плошчай больш за 4 100 га.

Верхняя Волга

У вярхоўях, у межах Валдайскага ўзвышша, Волга праходзіць праз невялікія азёры — Верхіт, Сцерж, Уселуг, Пена і Волга, якія разам называюць Верхняволжскія азёры. Ля вытоку возера Волга у 1843 была пабудавана плаціна Верхняволжскі Бешлот для рэгулявання плыні вады і падтрымання суднаходных глыбінь у межань . У выніку будаўніцтва гэтай плаціны ўтварылася Верхняволжскае вадасховішча, апорная зона якога ўключала ўсе Верхняволжскія азёры.

Пакідаючы пагоркі, рака праходзіць Ржэў, а затым ідзе на паўночны ўсход. Тут яна ужо прыдатная для суднаходства на невялікіх грузавых судах. Пасля Цверы цячэ праз Іванькаўскае вадасховішча (так званае Маскоўскае мора), створанае ГЭС каля горада Дубна. У раёне Іванькаўскага вадасховішча канал імя Масквы адыходзіць ад Волгі, злучаючы яго з Масквой-ракой.

Затым Волга цячэ праз Угліцкае вадасховішча каля Угліча, ўтварае Рыбінскае вадасховішча (Рыбінская ГЭС) каля Рыбінска. Тут упадаюць у Волгу прытокі Малога і Шэксна, ад якой пачынаецца Волга-Балтыйскі водны шлях. У раёне Рыбінск — Яраслаўль і ніжэй Кастрамы рака цячэ ў вузкай даліне сярод высокіх берагоў, перасякаючы Угліцка-Данілаўскае ўзвышша і Галіцка-Чухламскае ўзвышша . Затым Волга цячэ па Унжэнская і Балахненскай нізінах. Каля Гарадца (вышэй за Ніжні Ноўгарад) Волга, перакрытая дамбай Ніжагародскай ГЭС, утварае Горкаўскае вадасховішча. Найбуйнейшыя прытокі вярхоўя Волгі — Селіжараўка, Цверца, Малога, Шэксна і Унжа.

Сярэдняя Волга

Пачаткам Сярэдняй Волгі лічыцца месца, дзе ў раку ўпадае яе самы вялікі прыток — Ака. Упадае ў Волгу каля Ніжняга Ноўгарада. Ніжэй упадзення Акі Волга становіцца яшчэ больш паўнаводнай. Цячэ па паўночнай ускраіне Прыволжскага ўзвышша. Правы бераг ракі высокі, левы — нізінны. На тэрыторыі рэспублікі Марый Эл знаходзіцца Чэбаксарскае вадасховішча, утворанае дамбай Чэбаксарскай ГЭС. Каб вызваліць для яго месца, дзесяткі тысяч марыйцаў прыйшлося перасяліць у 1980-я гады, калі будавалася ГЭС. Пад гэтай дамбай знаходзяцца гарады Чэбаксары і Новачэбаксарск. Казань, сталіца Татарстана, размешчана на беразе ракі ў 150 км далей на ўсход, дзе рака паварочвае на поўдзень. Горад знаходзіцца ў пачатку Куйбышаўскага вадасховішча, утворанага ў выніку будаўніцтва Жыгулёўскай ГЭС. Вадасховішча плошчай 6 450 км з’яўляецца самым буйным ў Еўропе. Самыя буйныя прытокі Волгі ў яе сярэднім цячэнні — Ака, Сура, Вятлуга і Свіяга.

Ніжняя Волга

У ніжнім цячэнні, пасля ўпадзення Камы, Волга становіцца магутнай ракой. Цячэ па Прыволжскім ўзвышшы. Каля Тальяці, над Самарскай Лукой, якую ўтварае Волга, акружаючы Жыгулёўскае ўзвышша, пабудавана дамба Волжскай ГЭС; над дамбай цягнецца Куйбышаўскае вадасховішча. Дамба Саратаўскай ГЭС была пабудавана на Волзе каля горада Балакова. Ніжняя Волга прымае адносна невялікія прытокі — Сок, Самара, Вялікі Іргіз, Еруслан. На 21 км вышэй Валгаграда аддзяляецца ад Волгі левы рукаў — Ахтуба (даўжыня 537 км), якая цячэ паралельна галоўнай рацэ. Вялікая прастора паміж Волгай і Ахтубай, перасякаемая шматлікімі пралівамі і старажытнасцямі, называецца Волга-Ахтубінская пойма; шырыня разліваў у межах гэтай поймы раней дасягала 20-30 км. На Волзе паміж пачаткам Ахтубы і Валгаградам была пабудавана Волжская ГЭС, над дамбай якой знаходзіцца Валгаградскае вадасховішча.

Дэльта Волгі

Асноўны артыкул: Дэльта Волгі

Дэльта Волгі пачынаецца ў кропцы аддзялення ад яе рэчышча Ахтубы (у раёне Валгаграда) і з’яўляецца адным з найбуйнейшых у Расіі. У дэльце да 500 рукавоў, праліваў і малых рэк. Галоўныя — Бахтэмір, Камызяк, Старая Волга, Болда, Бузан, Ахтуба (пры гэтым суднаходны Бахтэмір, які ўтварае Волга-Каспійскі канал).

Волжскі рукаў Кігач перасякае тэрыторыю Курмангазінскага раёна Атыраўскай вобласці Казахстана. Ад яго бярэ пачатак стратэгічны вадаправод Волга — Мангышлак, які забяспечвае вадой раёны Мангістаўскай вобласці Казахстана.

З-за паніжэння Каспійскага мора плошча дэльты Волгі за апошнія 130 гадоў павялічылася ў дзевяць разоў.

Для аховы флоры і фаўны у 1910 у дэльце Волгі дэльце быў створаны Астраханскі запаведнік.

Гідралагічны рэжым

Асноўнае жыўленне ракі забяспечваюць снегавыя (60 % гадавога сцёку), падземныя (30 %) і дажджавыя (10 %) воды. [[[Гідралагічны рэжым]] характарызуецца вясновым разводдзем (красавік — чэрвень), нізкім утрыманнем вады ў летні і зімовы перыяд ([[межань]) і восеньскай дажджавой паводкай (кастрычнік). Палову ўсёй вады, якая паступае ў раку на працягу года, складае шэсць тыдняў з канца красавіка да пачатку чэрвеня, што звязана з раставаннем снегу у басейне ракі. Гадавыя ваганні ўзроўню Волгі да рэгулявання ракі вадасховішчамі дасягалі каля Цверы 11 м, ніжэй вусця Камы — 15-17 м, каля Астрахані — 3 м. З будаўніцтвам вадасховішчаў сцёк Волгі стаў рэгуляваным, ваганні ўзроўню рэзка знізіліся.

Сярэднія штомесячныя расходы вады (в м³/с), вызначаныя на гідрапосце Валгаград за перыяд 1879—1984 гг.)

Сярэднегадавы расход вады каля Верхняволжскага Бешлоту складае 29 м³/с, каля Цверы — 182 м³/с, каля Яраслаўля — 1110 м³/сек, каля Ніжняга Ноўгарада — 2970 м³/с, каля Самары — 7720 м³/с, каля Валгаграда — 8060 м³/с. Ніжэй Валгаграда рака губляе каля 2 % вады з-за выпарэння. Максімальны расход вады ў перыяд разводдзя у мінулым ніжэй упадзення Камы дасягаў 67000 м³/с, а ў Валгаградзе ў выніку разліву на пойме — не перавышала 52 000 м³/с.

З-за рэгулявання сцёку максімальныя расходы вады падчас разводдзяў і паводак рэзка ўпалі, а ў летнюю і зімовую межань — рэзка выраслі. Водны баланс басейна ракі Волга каля Валгаграда ў сярэднім за многія гады складае: ападкаў — 662 мм, або 900 км³ у год, рачны сцёк — 187 мм, або 254 км³ у год, выпарэнне — 475 мм, або 646 км³ у год.

Да стварэння вадасховішчаў на працягу года Волга прыносіла ў вусце каля 25 млн тон адкладаў і 40-50 млн тон раствораных мінеральных рэчываў.

Рачная вада гідракарбанатна-кальцыевая, ваганні мінералізацыі вады складаюць 150—350 мг/м³ на працягу года. Якасць вады пагаршаецца ад крыніцы да вусця.

Тэмпература Волгі ў сярэдзіне лета (ліпень) дасягае 20-25 °C. Крыгаход і раставанне лёду на Волзе ў Астрахані у сярэдзіне сакавіка, у першай палове красавіка лёд растае на верхняй Волзе ўнізе Камышына, на астатняй частцы — у сярэдзіне красавіка. Замярзае ў верхнім і сярэднім цячэнні ў канцы лістапада, у ніжнім — у пачатку снежня; застаецца свабоднай ад лёду каля 200 дзён, а каля Астрахані — каля 260 дзён. Са стварэннем вадасховішчаў цеплавы рэжым Волгі змяніўся: у вярхоўях працягласць ледзяных з’яў павялічылася, а ў ніжніх — скарачалася.

Гісторыя

Існуюць меркаванні, што першая згадка пра Волгу сустракаецца ў працах старажытнагрэчаскага гісторыка Герадота ў V стагоддзі да н. э. У апавяданні пра паход персідскага шага Дарыя I на скіфаў Герадот паведамляе, што Дарый, пераследуючы скіфаў за раку Танаіс (сучасным Дон), спыніўся на рацэ Оар, якая, верагодна, і ёсць Волга, не зважаючы на тое, што той жа Герадот сведчыў, што Оар ўпадае ў Меатыду (Азоўскае мора).

Першымі людзьмі на Верхняй Волзе былі марыйцы і іхняя заходняя этнічная група, вядомая як мера, якія прыйшлі ў гэтую вобласць каля I—III стагоддзя. З VIII і IX стагоддзяў з тэрыторыі Кіеўскай Русі пачалася славянская экспансія і каланізацыя гэтых земляў. Славяне прынеслі хрысціянства, якое прынялі некаторыя мясцовыя жыхары, асімілявалі і паступова пачалі лічыць сябе ўсходнімі славянамі. Астатнія марыйцы мігравалі на захад у глыб краіны. На працягу некалькіх стагоддзяў яны асімілявалі карэннае фінскае насельніцтва. Ацалелыя народы этнічных прыволжскіх фінаў ўключаюць марыйцаў і мардву на тэрыторыях Сярэдняй Волгі. Акрамя таго, разам з гунамі, у VII стагоддзі сюды прыйшлі цюркскія плямёны і асімілявалі некаторыя групы фінскага і індаеўрапейскага насельніцтва на Сярэдняй і Ніжняй Волзе. На сёння хрысціяне-чувашы і мусульмане-татары з’яўляюцца нашчадкамі насельніцтва сярэднявечнай Волжскай Булгарыі. Іншая цюркская група, нагаі, раней насяляла стэпы Ніжняга Паволжа.

Сьцяпан Разін выкідае персідскую князёўну ў Волгу.

Геаграфічнае становішча Волгі і ейных прытокаў прывяло да ўзнікнення волжскага гандлёвага шляху. Праз міжрэчча Волгі і Дона працягвалі чоўны, ажыццяўляючы такім чынам сувязь з Донам, а таксама Азоўскім і Чорным морамі. З Арабскага халіфату вывозіліся тканіны, металы, а з земляў, якія былі заселеныя славянамі, эспартавалася зброя, футра, воск і мёд. У IX—X стагоддзях у гандлі значную ролю гулялі такія цэнтры, як хазарскі Ітыль у вусце ракі, а таксама булгарскі Булгар на Сярэдняй Волзе, а таксама славянскія гарады Растоў, Суздаль, Мурам, якія месціліся ў Верхнім Паволжы. Вялікую магутнасць атрымала Хазарыя, якая кантралявала ніжнія ўчасткі ракі. Такія гарады Паволжжа, як Ітыль, Саксін і Сарай былі аднымі з найбуйнейшых у сярэднявечным свеце. Рака служыла важным гандлёвым шляхам, які злучаў Скандынавію, фіна-угорскія раёны з рознымі славянскімі і цюркскімі плямёнамі, Волжскую Булгарыю, Хазарыю, Персію і арабскі свет.

Савецкія маракі робяць высадку на Волзе падчас бітвы за Сталінград.

Пасля паходу князя Святаслава ў 965 годзе на Волгу і разгрому шэрагу хазарскіх гарадоў, значэнне волжскага гандлёвага шляху ўпала, а шматлікія старажытныя гандлёвыя гарады прыйшлі ў заняпад. Пачынаючы з XI стагоддзя большая частка міжнароднага гандлю ўсходне-славянскіх земляў праходзіла па Дняпроўскім гандлёвым шляху, чаму спрыяла палітыка, арыентаваная на гандлёвыя і рэлігійныя сувязі з Візантыяй. У гэты пэрыяд волжскі гандаль моцна паслабеў, а ў XIII стагоддзі мангола-татарскае нашэсце канчаткова парушыла гаспадарчыя сувязі, акрамя басейну Верхняй Волгі, дзе актыўную ролю адыгрывалі Ноўгарад, Цвер і гарады Уладзіміра-Суздальскага княства. З XV стагоддзя значэнне гандлёвага шляху аднавілася, што прывяло да росту ролі такіх цэнтраў, як Казань, Ніжні Ноўгарад і Астрахань. Скарэнне Іванам Грозным у сярэдзіне XVI стагоддзя Казанскага і Астраханскага ханстваў прывяло да аб’яднання ўсёй паволжскай рачной сістэмы ў руках Масковіі, што спрыяла росквіту волжскага гандлю ў XVII стагодзьдзі.

У XVIII стагоддзі асноўныя гандлёвыя шляхі перамясціліся на Захад, а эканамічнае разьвіццё Ніжняй Волгі стрымлівалася слабой населенасцю і набегамі качэўнiкаў. Басейн Волгі ў XVII—XVIII стагоддзях з'яўляўся асноўным раёнам дзеянняў паўсталых казакоў і сялян пад кіраўніцтвам Сцяпана Разіна і Емяльяна Пугачова. З мэтай развіцця рэгіёну расійская імператрыца Кацярына II у 1763 годзе выступіла з маніфестам, у якім запрасіла ўсіх замежнікаў прыехаць і засяліць рэгіён, прапаноўваючы ім шматлікія стымулы для гэтага. Збольшага гэта было зроблена для развіцьця рэгіёну, але і для стварэння ахоўнай зоны паміж расійцамі і мангольскімі ордамі на ўсходзе. Найбольшая цікавасць да рэгіёну зьявілася ў немцаў, якія ў вялікая колькасці засялілі рэгіён.

Падчас грамадзянскай вайны ў Расіі абодва бакі канфлікту мелі баявыя караблі на Волзе. У 1918 годзе флатылія Чырвонай Волгі выціснула белых на ўсход, ад Казані да Камы і ў рэшце рэшт да Уфы. Аднаўленне кантролю бальшавікоў над Волгай лічыцца важным пераломным момантам Грамадзянскай вайны, бо кантроль над Волгай забясьпечваў доступ да хлебных рэсурсаў і бакінскай нафты. Важную ролю ў Грамадзянскай вайне адыграла абарона Царыцына, у якой удзел прымаў Іосіф Сталін, што і паслужыла падставай для далейшага перайменаваньня гораду ў Сталінград. У гады сацыялістычнага будаўніцтва ў сувязі з індустрыялізацыяй ўсёй краіны значэнне Волжскага шляху ўзрасло. З канца 1930-х гадоў Волгу пачалі выкарыстоўваць як крыніцу атрымання гідраэлектраэнэргіі. У перыяд Другой сусветнай вайны на рацэ адбыліся пераломныя і найбольш крывавыя Ржэўская і Сталінградская бітвы.

Экалогія

Значная тэхнагенная нагрузка прывяла да засмечвання ракі і забруджвання вады, а будаўніцтва гідратэхнічных збудаванняў — да амаль поўнага знікнення першасных частак берагоў, звычайна размешчаных за дамбамі вадаёмаў. У выніку — натуральная біямаса знікае і з’яўляюцца чужародныя арганізмы.

Некаторыя эколагі кажуць, што з-за арганічнага забруджвання Волга імкліва ператвараецца ў балота.

Цэнтральная водная артэрыя Расіі

Тэрытарыяльна басейн Волгі ўключае Астраханскуюю, Валгаградскую, Саратаўскую, Самарскую, Ульянаўскую , Ніжагародскую, Яраслаўскую, Іванаўскую, Кастрамскую, Маскоўскую, Смаленскую, Цвярскую, Уладзімірскую, Калужскую, Арлоўскую, Разанскую, Валагодскую, Кіраўскую, Пензенскую, Тамбоўскую вобласць, Пермскі край, Удмурцію, Марый Эл, Мардовію, Чувашыю Башкартастан, Калмыкію, Комі, Маскву і інш.

Волга злучана з Балтыйскім морам Волга-Балтыйскім водным шляхам, Вышневалоцкай і Ціхвінскай сістэмамі; з Белым морам — праз Паўночна-Дзвінскую сістэму і праз Беламорска-Балтыйскі канал; з Азоўскаім і Чорным марамі — праз Волга-Данскі канал.

У басейне Верхняга Паволжа вялікія лясы, у сярэднім і часткова ў Ніжнім Паволжы вялікія плошчы займаюць пасевы збожжавых і тэхнічных культур. Развіта вырошчванне бахчавых культур і садаводства. У Волга-Уральскім рэгіёне — багатыя радовішчы нафты і прыроднага газу. Каля Салікамска — значныя радовішчы калійных соляў. У Ніжнім Паволжы (Баскунчак, Эльтон) — павараная соль.

У Волзе жыве каля 70 відаў рыбы, у тым ліку 40 прамысловых, з іх найважнейшыя: вобла, селядзец, лешч, судак, сазан, карп, сом, шчупак, асетр, сцерлядзь.

Суднаходства на Волзе існуе са старажытных часоў. Волжскі гандлёвы шлях узнік у VIII ст.

Пры Іване Грозным пасля заваявання Казані і Астрахані быў адкрыты скразны рух па рацэ да яе вусця з выхадам у Каспійскае мора.

Першыя параходы на Волзе з’явіліся ў канцы 1810-х — у пачатку 1820-х гадоў, належалі памешчыку Д. П. Яўрэінаву. Станаўленне цеплахода на Волзе запаволілася з-за манаполіі шатландскага прадпрымальніка Карла Бёрда да 1842 года, і за гэты перыяд на Волзе было пабудавана толькі 16 параходаў. У 1843 годзе па рашэнні ўрада было створана Волжскае параходства з цэнтрам у Санкт-Пецярбургу, а ў 1846 годзе арганізавана рэгулярнае цеплаходства.

Пазней на Волзе былі арганізаваны і іншыя буйныя суднаходныя кампаніі — «Самалёт», «Волга», «Каўказ і Меркурый», а таксама мноства дробных кампаній, якія спаборнічалі паміж сабой.

У 1918 г. былі нацыяналізаваны прыватныя судны.

У гады Вялікай Айчыннай вайны на Волзе дзейнічала Волжская флатылія, якая ажыццяўляла ваенныя перавозкі, размініравала і прымала ўдзел у некалькіх баях .

У цяперашні час (паводле пераліку ўнутраных водных шляхоў, зацверджанага ўрадам Расіі ў 2002 г.), Волга лічыцца суднаходнай ад Ржэва; да ўнутраных водных шляхоў Расіі адносяцца ўчастак ад Ржэва да прыстані Калгаснік (589 км), ад прыстані Калгаснік да прыстані Берцюль у пасёлку Чырвоныя Барыкады (2604 км), а таксама 40-кіламетровы ўчастак у дэльце Волгі..

Літаратура

• Волга // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4).
• Волга от Твери до Астрахани. (руск.) . old.st-tver.ru. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2022. Праверана 10 сакавіка 2020. — СПб.: Самолёт, 1862. — VIII, 415 с., 10 литогр., 31 рис.
• Водарский Е. А. Путеводитель по Волге от Рыбинска до Астрахани. — М.: Т-во Скоропеч. А. А. Левенсон, 1908. — 147 с. + 9 карт.
• Ситников Г. Г., Феденко И. И. Москва—Уфа: По плёсам пяти рек (руск.) . — Географгиз, 1954. — 200 с. — 15 000 экз.
• Рыбаков Б. А.' Геродотова Скифия: Историко-географический анализ . — М.: Наука, 1979. — 248 с. — 50 000 экз. Переизд.: М.: Эксмо; Алгоритм, 2010.
• Новосад Е. В. Загрязнение Волги в период становления нефтяной промышленности в России. (по материалам «Вестника рыбопромышленности») (руск.) . www.proza.ru. Праверана 10 сакавіка 2020. // Вопросы истории естествознания и техники / Институт истории естествознания и техники им. С. И. Вавилова РАН. — М.: Наука, 2006 — С. 61—72.

Спасылкі

• Виктор Рагозин. Атлас Волги (нявызн.)  (6 лютага 1880). Праверана 3 лютага 2019.
• Река Волга: фотографии, карты, путеводители (нявызн.) . locman.net. Праверана 10 сакавіка 2020.
• «Волга planet»: Истоки прошлого, вехи настоящего в картинах, фотографиях и открытках (руск.)  (недаступная спасылка). www.volgaplanet.ru. Архівавана з першакрыніцы 18 верасня 2018. Праверана 10 сакавіка 2020.
• Гидроудар. Как уходили под воду сотни поволжских городов и сёл («Совершенно секретно» от 23.03.2015 г. № 09/338, Наталия Фёдорова) (руск.) . www.sovsekretno.ru. Праверана 10 сакавіка 2020.
• Волга (Энциклопедия «Вокруг света») (руск.) . www.vokrugsveta.ru. Праверана 10 сакавіка 2020.
• Видео об Истоке Волги.
• Григорий Москвич. Путеводитель по Волге. 1902 год (руск.) . cruizi-spb.ru. Праверана 10 сакавіка 2020.
• Книги и путеводители по Волге на сайте Тверской епархии (руск.) . old.st-tver.ru. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2022. Праверана 10 сакавіка 2020.
• Река Волга от истока до устья // Электронная библиотека Самарской ОУНБ (руск.)  (недаступная спасылка). libsmr.ru. Архівавана з першакрыніцы 18 верасня 20202020-09-18. Праверана 10 сакавіка 2020.
• ВОЛГА // Электронная библиотека Самарской ОУНБ. — Раздел Природа. Природные ресурсы Самарского края (руск.) . libsmr.ru. Праверана 10 сакавіка 2020.
•  Волга (документальная ода). Кинокомпания Волга XXI. 2018-01-31