Кмен звычайны

Кмен звычайны
Кмен звычайны. Агульны выгляд квітнеючай расліны
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Парасонакветныя Сямейства:  Парасонавыя Падсямейства:  Apioideae Трыба:  Careae Род:  Кмен Від:  Кмен звычайны
Міжнародная навуковая назва
Carum carvi L., 1753
Сінонімы
Carum velenovskyi Rohlena
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   29610 NCBI   48032 EOL   581712 GRIN   t:9245 IPNI   839677-1 TPL   kew-2701499

Кмен звычайны (Carum carvi) — двухгадовая травяністая расліна роду кмен (Carum) сямейства парасонавыя (Apiaceae).

Назва

Кмен звычайны, кмін, кмен, тмень, цьмен, каралёк.

Батанічнае апісанне

Кмен звычайны. Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887

Двухгадовая расліна.

Сцёблы адзінкавыя, прамыя, гладкія, полыя, у верхняй частцы моцна галінаваныя, вышынёй 30-80 см (да 1 м). Корань верацянопадобны або цыліндрычны, мясісты.

Лісце чарговае, даўгаватае, двойчы- і тройчырассечанае, яйкападобна-ланцэтападобнае, 6-20 см даўжынёй і 2-10 см шырынёй, з тонкалінейнымі, вострымі долямі. Прыкаранёвае лісце на доўгіх хвосціках, верхняе — на кароткіх, якія пераходзяць у похву.

Суквецці - складаныя парасонікі без агульнай абгорткі або з 1-3-лінейнымі лісточкамі пры аснаванні на канцах галін і верхавіне сцябла, з 8-16 неаднолькавымі прамянямі, 4-8 см у дыяметры. Кветкі дробныя, белыя або ружовыя; пялёсткі зваротнаяйкападобныя, даўжынёй каля 1,5 мм. Цвіце ў маі-чэрвені.

Формула кветкі:$\ast P_{5}\;A_{5}\;G_{({\overline {2}})}$

Плод — сплюшчаны падоўжаны віслаплоднік, каля 3 мм даўжынёй і 2,5 мм шырынёй, карычневы, распадаецца на два серпападобна выгнутых паўплодзіка (мерыкарпія), якія нарыхтоўшчыкі называюць "насеннем". Плады выспяваюць у ліпені-жніўні.

Кмен лёгка пазнаецца па характэрнаму паху расцёртых паміж пальцамі пладоў.

Распаўсюджанне і асяроддзе пражывання

Зверху ўніз. Лісце. Суквецце. Насенне

У дзікім выглядзе расліна расце на ўсёй тэрыторыі Еўропы, ва ўмераным клімаце Азіі, заходзіць у субтрапічныя раёны Індыі і Пакістана. Культывуецца паўсюдна.

У Расіі натуральна расце ў лясной і лесастэпавай зонах еўрапейскай часткі, на Каўказе, у паўднёвай частцы лясной зоны Заходняй і Усходняй Сібіры, радзей на Далёкім Усходзе.

Расліна мала патрабавальная да цяпла. Добра расце на суглінках і супесках. Расце на мурожных і пойменных лугах, лясных палянах, каля дарог, на ўзлесках разрэджаных лясоў ва ўмовах добрага асвятлення і ўвільгатнення.

Хімічны склад

Плады ўтрымліваюць 3-7 % эфірнага алею, 12-16 % тлустага алею, а таксама флаваноіды кверцэцін і кемпферол, кумарыны, умбеліферон, скапалецін і іншыя. Акрамя таго, у іх выяўленыя бялковыя (10-20 %) і дубільныя рэчывы арганічныя кіслоты (у тым ліку кафейная кіслата), азоцістыя рэчывы (20 %), цукры (3 %), крухмал (4 %), смолы і воскі.

Склад эфірнага алею і яго ўтрыманне ў значнай меры змяняюцца ў залежнасці ад стадыі вегетацыі. Асноўнай складовай часткай эфірнага масла з'яўляецца карвон — 40-50 %. Акрамя таго, у алеі змяшчаецца D-ліманен (да 30 %), прычым у эфірным алеі з няспелых пладоў значна больш ліманена, чым у алеі са спелых пладоў. У эфірным алеі прысутнічае карвакрол, які абумоўлівае спецыфічны пах кмена, а таксама ліналаол, цімол, пінен і іншыя спірты і іх эфіры.

У траве таксама выяўленыя флаваноіды кверцэцін, кемпферол і ізарамнецін. У каранях утрымліваюцца аскарбінавая кіслата (0,09—0,35 %) і вугляводы.

Біялогія і экалогія

Гісторыя вырошчвання

Кмен быў знойдзены падчас раскопак з ранняга каменнага века. Быў вядомы ўжо ў старажытным Егіпце, Грэцыі і Рыме як сродак для палягчэння пераварвання страў з бабовых. Паводле трактату «Аб кулінарным мастацтве» рымляне ўжывалі кмен не толькі ў якасці прыправы для бабоў і гароху, але і для соусаў і мяса. Кмен таксама шырока выкарыстоўваўся ў сярэднявечнай Еўропе.

Размнажэнне

Кмен аддае перавагу цёплым, сонечным месцам і добра дрэнаваным глебам, багатым арганічнымі рэчывамі.

Размножваюць насеннем, якое высейваюць з разліку 100 г на 100 м², глыбіня пасеву 2-3 см. Кмен устойлівы да вымярзання. Пасеў варта выканаць у перыяд сакавік — красавік, можна і летам, але не пазней чым у чэрвені. Усходы з'яўляюцца праз 2-3 тыдні. Для паскарэння прарастання насенне замочваюць і вытрымліваюць 2-3 дня пры тэмпературы 18-20 °C, пасля чаго высушваюць і высейваюць.

Некаторыя расліны квітнеюць у першы год жыцця, большасць — на другі і наступныя гады. Разам з кменам можна высаджваць на ўраджай аднагадовыя спецыі (каляндру (Coriandrum sativum), чарнушку (Nigella sativa)) ці гарох (Pisum sativum), іх збор праводзіцца ў першы год. Збор кмена адбываецца на другім годзе, у першай палове ліпеня, калі плады пачынаюць мяняць колер з зялёнага на карычневы. Плады збіраюць спелыя — чырванавата-бурыя. Трэба ўлічваць, што насенне лёгка асыпаецца на зямлю. Ураджайнасць складае каля 2 т/га.

Фінляндыя вырабляе каля 28% (2011) сусветнай колькасці кмену. Галоўныя экспарцёры: Нідэрланды, Венгрыя.

Развіццё

Асобнік кмену з ружовымі кветкамі

Двухгадовая расліна. У першы год развіваецца падвойная або патройная разетка лісця і тоўсты корань. Расліна назапашвае ў корані пажыўныя рэчывы. Восенню, калі яна ўступае ў перыяд спакою, большасць лісця адмірае. Ранняй вясной другога года вырастае лісце на сцеблах, а затым кветканосы. Цвіце з мая да чэрвеня. Плады спеюць у першай палове ліпеня.

Экалогія

Кмен звычайны апыляецца насякомымі, у тым ліку пчоламі.

У прыродзе расце на сухіх лугах, абочынах, межах і палянах. Гемікрыптафіт.У класіфікацыі раслінных супольнасцей з'яўляецца характэрным відам для парадку (O.) Arrhenathertalia.

Нарыхтоўка

Нарыхтоўваюць насенне кмена ў сырыя дні або па расе, каб пазбегнуць масавага асыпання. Надземную частку дзікарослага кмену зразаюць сярпамі. Культывіруемы кмен збіраюць жаткамі ці камбайнамі. Кмен, звязаны ў снопікі, прасушваюць у памяшканнях, абмалочваюць і чысцяць ад старонніх прымешак на веялках і сітах. Насенне сушаць у добра ветраных памяшканнях або пад навесам без доступу прамых сонечных прамянёў.

Падобныя віды

Кмен звычайны мае знешняе падабенства на вельмі атрутную цыкуту ядавітую (Cicuta virosa).

Класіфікацыя

Таксанамія

яшчэ 21 сямейства (згодна з Сістэмай APG II)

яшчэ ад 20 да 30 відаў

парадак Парасонакветныя

род Кмен

аддзел Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя

сямейства Парасонавыя

від Кмен звычайны

яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін (згодна з Сістэмай APG II)

яшчэ 81 род

Значэнне і ўжыванне

Кмен звычайны Харчовая каштоўнасць на 100 г прадукта
Энергетычная каштоўнасць 333 ккал 1392 кДж
Вада 9.87 g Бялкі 19.77 g Тлушчы 14.59 g — насычаныя 0.620 g  — монанасычаныя 7.125 g  — поліненасычаныя 3.272 g  Вугляводы 49.90 g — дыцукрыды 0.64 g  Рэтынол (віт. A) 18 мкг Тыямін (B1) 0.383 мг Рыбафлавін (B2) 0.379 мг Ніяцын (B3) 3.606 мг Пірыдаксін (B6) 0.360 мг Фалацын (B9) 10 мкг Кабаламін (B12) 0 мкг Аскарбінавая кіслата (віт. C) 21.0 мг Такаферол (віт. E) 2.5 мг Вітамін K 0 мкг Кальцый 689 мг Жалеза 16.23 мг Магній 258 мг Фосфар 568 мг Калій 1351 мг Натрый 17 мг Цынк 5.5 мг
Крыніца: USDA Nutrient database

Харчовая, лекавая і меданосная расліна. Вырошчваецца ў культуры.

Ужыванне ў кулінарыі

Хатні сыр з кменам

Свіны шніцаль з кменам

Белы шакалад «Laima» з кменам

У ежу ўжываюць плады кмену і эфірны алей (у пладах да 7 %), які атрымліваюць з іх, а таксама лісце і маладыя парасткі (салаты, заправа да супоў, паштэтаў, сыроў). Плады і алей надаюць вырабам рэзкі востры смак, своеасаблівы рэзкі водар. Плады выкарыстоўваюць як вострыя прыправы для араматызацыі хлебапякарных вырабаў, асабліва чорнага хлеба, у кулінарыі і кандытарскай вытворчасці.

У хатняй гаспадарцы плады выкарыстоўваюць пры засолцы агуркоў, засолцы і квашанні капусты, падрыхтоўцы квасу. Кмен у якасці спецый могуць дадаваць да печаных яблыкаў, смажаных і вараных прадуктаў, якія змяшчаюць вялікую колькасць тлушчу: катлет, каш, амлетаў, супоў, запяканак, соусаў і мяса (асабліва бараніну).

Кмен шырока выкарыстоўваецца ў Еўрапейскай кухні. У Вялікабрытаніі прынамсі з XVI стагоддзя з кменам пякуць традыцыйны кекс. У Сербіі кменам пасыпаюць самаробныя выпечаныя салёныя аладкі ці невялікія булачкі хлеба (pogačice s kimom).

Кмен дадаюць для араматызацыі сыроў, у тым ліку шведскага бандосту, нарвежскага пултосту, дацкага хаварці і цільзіцеру.

У Бліжнеўсходняй кухне з кменам робяць дэсерт, званы міглі, з'яўляецца папулярнай стравай падчас Рамадану. Яго таксама традыцыйна гатуюць і падаюць у краінах Леванту зімой і пры нараджэнні новага дзіцяці. Кмен таксама дадаюць для араматызацыі харысы, туніскай пасты з перцам чылі. У алепскай, сірыйскай кухні яго выкарыстоўваюць для прыгатавання салодкіх булачак, званых келеача.

Плады, карані, сцябло і лісце выкарыстоўваюцца ў якасці вострай прыправы.

Чаркесы гатуюць з пладоў муку для хлебапячэння.

Корань, утвораны ў першы год вегетацыі, з'яўляецца ядомым, яго можна патушыць ці запекчы падобна караням морквы ці пастарнаку.

Напоі з кменам

Кмен таксама выкарыстоўваецца ў лікёра-гарэлачнай вытворчасці. У Польшчы з ім вырабляюць настойкі з агульнай назвай «кменаўка», а ў Германіі — лікёр «алаш». Кмен дадаюць у скандынаўскія акавіты, у тым ліку ў ісландскі брэнівін

Ужыванне ў медыцыне

У якасці лекавай сыравіны выкарыстоўваюць плод кмена звычайнага (лац.: Fructus Carvi).

Плады кмена ўжываюць у афіцыйнай медыцыне Балгарыі, Румыніі, Швейцарыі, Аўстрыі, Швецыі, Фінляндыі, Нарвегіі, ЗША. Кмен узмацняе аддзяленне жоўці і дзейнасць стрававальных залоз, дэпрэсуе працэсы гніення і закісання ў кішэчніку, здымае спазмы яго гладкай мускулатуры і тым самым спрыяе нармалізацыі працэсу стрававання. Кмен рэкамендуюць пры атаніі, як мяккі слабільны сродак, пры метэарызме. Плады ўваходзяць у склад жоўцегонных збораў і выкарыстоўваюць пры жоўцева- і мачакаменнай хваробах, захворваннях мачавыдзяляльных шляхоў. У камбінацыі з іншымі расліннымі сродкамі іх ужываюць пры гепатытах, як седатыўны сродак, для лячэння сардэчна-сасудзістых захворванняў і ўзмацнення лактацыі ў кормячых жанчын.

Кмен папулярны ў народнай медыцыне розных краін. Плады здаўна выкарыстоўвалі ў розных лекавых зборах (гарбатах): апетытным, слабільным, ветрагонным, заспакаяльным, страўнікавым (звязальным); іх давалі кормячым маці для ўзмацнення лактацыі. Настой пладоў ужывалі пры засмучэннях кішачніка, хваробах жоўцевага пузыра, бранхіце і запаленні лёгкіх, пры спазмах стрававальных органаў, пры галаўным болю.

У ветэрынарыі кмен даюць скату пры коліках, метэарызме. Яго рэкамендуюць падсяваць да канюшыны, прызначанай для скормлівання зялёнай масы скату ў свежым выглядзе. Для птушак кмен з'яўляецца моцным ядам.

Іншае

З кветак кмена звычайнага меданосныя пчолы бяруць пылок-абножку і нектар.

Кменавы алей выкарыстоўваюць у парфумернай вытворчасці для надання водару мылу, ласьёнам і духам і ў асвяжальніках дыхання.

Літаратура

• Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 3. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1985. — Т. 3. — С. 46. — 599 с. — 10 000 экз.
• Дудченко Л. Г., Козьяков А. С., Кривенко В. В. Пряно-ароматические и пряно-вкусовые растения: Справочник / Отв. ред. К. М. Сытник. — К.: Наукова думка, 1989. — 304 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-12-000483-0.
• Флора СССР. В 30-ти томах / Начато при руководстве и под главной редакцией акад. В. Л. Комарова; Редактор тома Б. К. Шишкин. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1950. — Т. XVI. — 648 с. — 3 500 экз.
• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 956. Carum carvi L. — Тмин обыкновенный // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 619. — 3 000 экз. — ISBN 9-87317-128-9.

Спасылкі

• КМИН ЗВИЧАЙНИЙ // Фармацевтична енциклопедія
• Euro+Med Plantbase (англ.)
• Carum carvi L. (Тмин обыкновенный) у базе біяразнастайнасці на сайце інфармацыйна-аналітычнай сістэмы «ООПТ России». (руск.)