Геліягабал

Марк Аўрэлій Антанін Геліягабал
Marcus Aurelius Antoninus Heliogabalus
Бюст імператара Геліягабала (Капіталійскі музей)
Рымскі імператар 8 чэрвеня 218 — 11 сакавіка 222
Папярэднік	Макрын
Пераемнік	Аляксандр Север
Нараджэнне	20 сакавіка 203 Рым, Рымская імперыя, Emesa[d], Emesene kingdom[d] або Велетры[d], правінцыя Рым, Лацыа, Італія
Смерць	11 сакавіка 222 (18 гадоў) Рым, Рымская імперыя
Месца пахавання	Тыбр
Род	Северы
Імя пры нараджэнні	Секст Варый Авіт
Бацька	Sextus Varius Marcellus[d] або Каракала
Маці	Julia Soaemias[d]
Жонка	Julia Cornelia Paula[d], Aquilia Severa[d], Annia Faustina[d] і Aquilia Severa[d]
Дзеці	сын: Аляксандр Север (прыёмны)
Веравызнанне	пакланенне фінікійскаму богу Сонца Элагабалу (Геліягабалу)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Марк Аўрэлій Антанін Геліягаба́л ці Элагаба́л (лац.: Marcus Aurelius Antoninus Heliogabalus; 204 — 11 сакавіка 222) — рымскі імператар з дынастыі Севераў, які кіраваў з 8 чэрвеня 218 па 11 сакавіка 222 года.

Паходжанне

Антанін Геліягабал па бацьку належаў да сірыйскага арыстакратычнага роду Варыеў і ад нараджэння называўся Басіянам Варыем Авітам. Яго прадзед, дзед і бацька, сенатар Секст Варый Марцэл, былі жрацамі фінікійскага бога сонца Элагабала, які лічыўся заступнікам горада Эмесы. З матчынага ж боку Басіян быў у сваяцтве з імператарскай сям'ёй: яго бабка, Юлія Меса, была роднай сястрой Юліі Домны, жонкі імператара Септымія Севера і маці імператара Каракалы. Але, магчыма, сувязь Геліягабала з родам Севераў была больш блізкай: маці будучага імператара, Юлія Саэмія, у юнацкасці была ў любоўнай сувязі з Каракалай, і казалі, што сын яе нарадзіўся менавіта ад малодшага Севера, а не ад законнага мужа (Лампрыдый: «Антанін Геліягабал»).

Пасля гібелі Каракалы, калі на прастол уступіў Макрын, Саэмія з маці і сястрой, Юліяй Мамеяй, пасяліліся ў Эмесе. Тут сын Саэміі быў пасвечаны ў галоўныя жрацы Элагабала. Пад імем гэтага бога (дзе «эл» — семіцкае «бог» — з-за памылковай этымалогіі часта замянялася на грэчаскае «геліяс» — сонца) стаў вядомы і сам імператар, хоць афіцыйна не насіў такога імя.

Кіраванне

Прыгожы хлопчык у пышным жрэцкім адзенні падабаўся сірыйскім легіёнам, і дзякуючы золату і інтрыгам бабкі ён быў імі абвешчаны імператарам пад імем Цэзар Марк Аўрэлій Антанін Аўгуст у чатырнаццацігадовым узросце. Пасля перамогі над военачальнікам Макрына Юліянам, а затым і над самім Макрынам Геліягабал накіраваўся ў Рым. Па дарозе да сталіцы ён ужо праявіў сваё самаўладства — вынік выхавання ў духу ўсходняга дэспатызму: не чакаючы сенацкага рашэння, ён прыняў тытулы Pius Felix Proconsul tribunicia potestate.

«Ружы Геліягабала». Карціна Лоўрэнса Альма-Тадэмы (1888), якая ілюструе сумніўнае апавяданне «Гісторыі аўгустаў» пра тое, што падчас баляў Геліягабал загадваў рассыпаць са столі ружы ў такой колькасці, што людзі затыхаліся

У перыяд праўлення Геліягабала адбылося шмат паўстанняў — Селеўка, Кварціна і Таўрына. Сенат пры Геліягабале быў зусім зняважаны ўключэннем у яго склад масы выхадцаў з Азіі; магістратура зрабілася здабыткам акцёраў, вольнаадпушчанікаў і слуг.

Дынастыя Севераў

Афіцыйнай рымскай рэлігіі быў нанесены моцны ўдар увядзеннем культу сірыйскага сонечнага бога, у гонар якога быў выбудаваны храм на Палаціне. Тут былі сабраны самыя свяшчэнныя для рымлян прадметы: паладыум, анцыліі (шчыты Саліяў), агонь Весты, якім зараз прыйшлося адступіць на другі план перад выявай чорнага каменя, які абазначаў сонечнага бога. Тут імператар, які зваў сябе sacerdos amplissimus dei invicti Solis Elagabali, кожны дзень здзяйсняў набажэнства ў сірыйскім касцюме, з падведзенымі вачамі і бровамі, з набеленымі і нарумяненымі шчокамі, у прысутнасці ўсіх службовых асоб Рыма. У канцы імператар выконваў свяшчэнны танец пад акампанемент інструментаў і спеў хора дзяўчын, якія суправаджалі гімны аргіястычнымі рухамі цела і вярчэннем вакол алтароў. Не здавольваючыся звычайнымі рэлігійнымі цырымоніямі, Геліягабал уладкаваў урачысты шлюб свайго бога з прывезенай з Карфагена багіняй Таніт.

Асабістае жыццё

Асабістае жыццё імператара была напоўнена распустай: ён хваліўся, што ніводная прадажная жанчына не мела столькі палюбоўнікаў, колькі ён. З палюбоўнікаў Геліягабала рымскія гісторыкі асобна адзначаюць Гіерокла і Зотыка, якія аказвалі на яго моцны ўплыў. Тым не менш самым страшным аспектам кіравання Геліягабала былі чалавечыя ахвяры, якія прыносілі па ўсёй Італіі.

Смерць

Залатая манета з выявай калясніцы, якая нясе чорны камень бога Элагабала

Вар'яцтвы юнага імператара прымусілі Юлію Месу задумацца аб перадачы прастола іншаму ўнуку, Алексіяну Басіяну, сыну Юліі Мамеі, які дзякуючы грэка-рымскаму выхаванню і высокаму ўзроўню адукаванасці быў поўнай супрацьлегласцю Геліягабала. Намаганнямі Юліі Месы Басіян стаў цэзарам і суправіцелем пад імем Аляксандр Север. Калі Геліягабал паспрабаваў ліквідаваць стрыечнага брата, салдаты паднялі мяцеж супраць імператара і забілі яго разам з маці. Труп Геліягабала выкінулі ў Тыбр (адна крыніца дадае, што перад гэтым яго кідалі ў Вялікую Клааку), забараніўшы каму-небудзь яшчэ прымаць імя Антанін, якое ён зганьбіў. Яго рэлігійныя дэкрэты былі адменены, а чорны камень бога Элагабала вернуты ў Эмесу.

Як заўсёды ў выпадках афіцыйнага асуджэння і damnatio memoriae, крыніцы, якія дайшлі да нас, стракацяць разнастайнымі абвінавачваннямі ў адрас Геліягабала. Ёсць падставы лічыць, што многія з іх перабольшаны, асабліва тыя, што змяшчаюцца ў Historia Augusta, позняй кнізе, напісанай у канцы IV стагоддзя і багатай на выдумкі аўтара (аўтараў); Шмат у чым пераказвае такія ж апавяданні пра Калігулу, Нерона і іншых «дрэнных імператараў». Большага даверу заслугоўваюць сачыненні сучаснікаў Геліягабала — Дыяна Касія і Герадыяна.

Вобраз у мастацтве

У XIX і XX стагоддзях Геліягабал выклікаў вялікую цікавасць у дзеячаў мастацтва. Са звязаных з ім твораў найбольш вядомыя раман Антанена Арто, зборнік вершаў Стэфана Георгэ і «Шэсць літанняў Геліягабалу» Джона Зорна.

Літаратура

Пры напісанні артыкула выкарыстаны матэрыял з Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона (1890—1907).

• Фёдорова Е. В. Императорский Рим в лицах. — Ростов-на-Дону: «Феникс», 1998
• Лампридий. «Антонин Гелиогабал»